TOM I (XXXIV) WSZECHSWIAT

WSZECHSWIAT

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

W Z N O W IO N E 30 LISTOPADA 1927 R.

T O M I (XXXIV)

o b e jm u ją c y Ą z e s z y t y , w y d a n e w r. 1 9 2 7 r. ( N r . 1 — 4 ) o r a z 2 3 z e s z y t y ( N r . o — 2 7 ) w r. 1 9 2 8 .

R a z e m s t r o n ic V I + 4 * 4 z ^ 9 r y s u n t a m i

R ^ o c z n i k 1 0 2 7 / 8

w y d a w c a

:

:

X —w o w y d . „ W s z e c h ś w i a t R y s z a r d B ł ę d o w s k i

"W a r s z a w a

w D r u k a r n i "Wł. Łaz ars ki ego

S P I S R Z E C Z Y

Paginacja niniejszego tomu jako całości rozpoczęta się z przyczyn niezależnych od obecnej redakcji dopiero od zeszytu 5-go z d. 15 stycznia 1928. Podrzędne zeszyty (1—4) mają każdy swą własną paginację. To też cyfry niniejszego spisu odnoszą się tylko do zeszytów 5—27 włącznie. Od­

nośnie artykułów zawartych w pierwszych 4-ch zeszytach podane są tylko numery zeszytów, w k tó ­ rych je umieszczono.

SPIS ARTYKUŁÓW

PORZĄDKIEM ALFARETYCZNYM NAZWISK AUTORÓW.

O bjaśnienie: (a. w . ) — z n a c z y : a rty k u ł w stęp n y ; (s p r.) — zna c z y : s p ra w o z d a n ie .

Str.

ARCTOWSKI H. i STENZ E.: N iezwykły opad pyłu w P o l s c e ...246 BIAŁOBRZESKI Czesław: Ustrój i prom ienio­

wanie słońca i gwiazd (a. w.) . . . . 125 BŁĘDOWSKI Ryszard: Antonio Berlese (1863-

1927) ... 11 IV Międzynarodowy Kongres Entom olo­

giczny w Ithaca (U.S.A.) (spr.) . . . . 342 BOGUCKI Mieczysław: Stacja Zoologiczna

w N e a p o l u ...258 BOIIDANOWICZÓWNA Z.: O bakterjach nie­

widzialnych (a. w . ) ... . 253 CENTNERSZWER Mieczysław: Zjawiska dy-

socjacji w św ietle teorji faz (a. w.) . . 189 CZARTKOWSKI Adam: Bronisław Znatowicz

(a. w . ) ...Nr. 1—2 W itold W r ó b le w s k i...Nr. 1—2 Ogród Zoologiczny m. st. W arszawy . . 23 DEMBOWSKI Jan: W sprawie długości życia

(a. w . ) ...30 O Krytykę N a u k o w ą ... 171 Jeszcze o Krytykę N a u k o w ą ... 299 DEMEL Kazimierz: Ewolucja przeciwstawna

w świecie żywym (a. w . ) ...151 DĘBIŃSKA' Z.: Ugięcie prom ieni X w cieczach

(a. w . ) ... . . 200 DOMANIEWSKI Janusz: Jan Sztolcman (1854-

1928) 147

DYBOWSKI Benedykt: Główne fakty potrzebne do zrozumienia budowy zębów zwierząt ssących (a. w . ) ...Nr. 1—2 Propozycja dotycząąca poznania dokład­

nego typów antropologicznych ludności naszego kraju ... 101 DANYSZ-FLESZEROWA Regina: Państw owy

Instytut G eo lo g iczn y ... Nr. 1—2 GAŁECKI Antoni: W setną rocznicę odkrycia

ruchów Browna (a. w . ) ... 84

IR.:Elekjtirownia pędzona parą oceanu . . 265 W ytrzym ałość kryształów na rozerwanie

i przebicie . . . 266

KALINOWSKI Stanisław: Dzieje Pierwszej Ma­

py Magnetycznej Polski . , Nr. 4 KOŁODZIEJCZYK January: Józef Rostafiński

(1850 - 1 9 2 8 ) ... 140 KORCZEWSKI Michał: Jagadis Chunder Bose

i jego badania nad życiem roślin (a. w.) 1 KOTOWSKI F .: Funkcja kosmiczna rośli­

ny (a. w.) 77

LACHS Hilary: W rażenia z Łpsali (a. w.) . 301 LENCEWICZ Stanisław: Zagadnienie liczby

epok lodow cow ych (a. w . ) ...47 Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Cambr.iclge (spr.) . . . . . . . . 294 Ludomir Ślep o wr on - S a wi c k i ... 351 LILPOP J-: Zagadnienie liczby epok lodow ych

a flory kopalne w Polsce (a. w.) . . . 157 LISOWSKI Konstanty: Budowa atm osfery

ziemskiej (a. w . ) ... 320 ŁAWRYNOWICZ Aleksander: Bakterje a w i­

taminy (a. w . ) ... 93 Jan Danysz (1 8 6 0 -1 9 2 8 )...118 MAKOWSKI Arnold: „Użyteczne źródła ener-

gji d ich przyszłość ze szczególncm uwzlęd- nieniem Polskich" (a. w.) . . 221. 271, 285 MAZIARSKI Stanisław: Prof. Dr. Tadeusz Rro-

wicz (1846-1928) 162

MILER Stefan: Ogród Szkolny Rotaniczno-Zo- ologiczny w Z a m o ś c i u ...20 NIEZABITOWSKI-LUBICZ Edward: Ogród

Zoologiczny w P o z n a n iu ... 17 NOWAK .1.: W ładysław Szajnocha . • • 268 Zjazd Geologiczny w Kopenhadze (spr.). 281 POLINSKI W ładysław: Dziesiąty Międzynaro­

dowy Kongres Zoologiczny w Budapesz­

cie ( s p r . ) ... 5 Dr. Antoni Wagner i Jego działalność n a u k o w a ... 317 PRtJFFER Jan: O program badań faunistycz­

nych (a. w . ) ...205 PRZEMYSKI Kazimierz: Bursztyn z dyluwjal-

nvch utworów S k ie r n ie w ic ... • 119

I V RYBKA Eugenjusz: O Zaćm ieniach Księży­

ca (a. w . ) ...Nr. 1— 2 Temperatura i atm osfera Marsa (a. w.) . 4 Towarzysz Syrjusza (a. w . ) ... 99 Mgławice pozagalaktyczne, jako „W szech­

świat — W y s p y " ... H 6 Temperatura Księżyca (a. w.) . . . . 217 Najbliższe Gwiazdy (a. wr. ) ... 260 Częściowe zaćm ienie S ł o ń c a ... 313 Obłoki M agellana (a. w . ) ... 347 SAMSONOWICZ Jan: O źródłach słonych

w Łęczyckiem i ich pochodzeniu (a. w.) 141 SKALINSKA M.: Piąty M iędzynarodow y Kon­

gres Genetyczny (spr.) . . . . Nr. 3, Nr. 1 W ilhelm Ludwik J o h a n s e n ... 34 Chromosomalna teorja dziedziczności (a. w . ) ...173 W sprawie artykułu „O krytykę naukową" 187 SŁONIMSKI P.: W sp ółczesn e'O grod y Z oolo­

giczne (a. w . ) ... 13 Trzeci Zjazd Z oologów , Anatom ów i Hi- slologów w Leningradzie (spr.) . . . . 71 O archi tektonice kory m ózgow ej (a. w.)' . 79 SOŁTAN A.: O prom ieniow aniu pośredniem

m iędzy nadfjoletem i prom ieniam i X (a. w.) 335 STOŁYHWO Kazimierz: Trzeci Zjazd M iędzy­

narodow ego Instytutu Antnopologji (spr.) 36 STRAWIŃSKI Konstanty: Trzydzieści Pięć Lat

Pracy Naukowej Prof. Zygmunta Mokrzec- k i e g o ...Nr. 4 ŚWIĘTO.SŁAWSKI W .: Dr. Jan Zawidzki . . 269 SZCZENIOWSKI Sz.: „Fotony i Elektrony"

(a. w.) . 235

TUR Jan: „Przerwa" (1914-1927) . . . . Nr. 1—2 VIEWEGEROWA Jadwiga: Ph . . ‘ . . . 86

O otorbianiu się w ym oczków (a. w.) . . 113 VORBRODT W ładysław : O fosforytach p o l­

skich (a. w . ) ... 109 WITANOWSKI W itold: O roli h eniny kom ór­

kowej w 'p rocesie oddychania (a. w.) . . 263 WERNER W acław : Józef W ierusz Kowalski Nr. 3

W. H. Keesom i zestalenie helu . . . Nr. 3 W ERTENSTEIN Ludwik: Drogi do poznania

jądra atom ow ego (a. w . ) ... 61 ZIEMĘCKI St.: Zagadnienia fizyki współcze

snej w szkole średniej (a. w.) . . . . 354 ZWEIBAUM Juljusz: Życie tkanek poza ustro­

jem (a. w . ) ... 67 KRONIKA NAUKOWA.

Słr.

Kometa Skjellerup (M. K . ) ... Nr. 4 Rotor o w ielkiej prędkości kątow ej (mar. gr.) 41 Nowe źródło światła (mar. g r . ) ... 42 Nowoczesna klasyfikacja wTód słonaw ych w e­

dług Redekego (Kazimierz Demel) . . . 42 W yprawa Meteora (J. J . ) ... 53 Odkrycie now ego łańcucha górskiego w P ó ł­

nocnej Sybarji (J. J.) . . . . . . . 54 Rew zja długości geograficznych (.1. .I.i . 54

Rezultaty wyprawy „Maud" na Morzu Lodo- watem Północnem w latach 1918 - 1925

(J- J . ) ..., • 54

Średnie miesięczne temperatury naszych wód przybrzeżnych Bałtyku (K. D.) . . . . 54 Pięćdziesięciolecie M iędzynarodowego Biura

Miar i Wag (mar. g r . ) ... 5o Budowa i rozmiary Gwiazdy O (Mira) Ceti

(Rybka E . ) ... 56 W oda destylow ana w doświadczalniach b iolo­

gicznych (J. V . ) ...72 Studja fizyko-chem iczne nad cukrem trzcino­

wym (K. G . ) ... 73 Prywatne laboratorja badawcze w Stanach

7 Jednoczonych Ameryki Półn. (mar. gr.) 88 N owa m etoda analizy ilościowej (a. g.) . . . 89 Działanie antyrachityczne światła (wit.) . . 89 Synteza ciała czynnego tarczycy (wit.) . . . 89 Mechanizm rozpadu ferm entacyjnego cukru

( w i t . ) ... ■ 89 O próbach otrzymania zw iązków helu (Wier-

telak J.) ... 102 Aktywacja wodoru przez pollad (efel) . . . 103 Rozpraszanie elektronów przez kryształ m e­

taliczny (mar. g r . ) ...I0"1 W zbudzenie potężnego pola magnetycznego

(mar. g r . ) ...104 U tlenienie fluoru (r. s p . ) ... 121 O nowej m etodzie analitycznej w chem ji (r. sp.) 1^1

Zastosowanie metody analitycznej Debey

Scherrera (r. s p . ) ...122 Krab Raczyndec (Carcinus Maenas) w P o l­

skich W odach Bałtyku (K. Demel) . . . 122 Rasy śledzia bałtyckiego (K; D . ) ... 122 Zasolenie polskich wód Bałtyku (K. D.) . . 1^3 Liczba gatunków ryb w naszych w odach m or­

skich (K. D.) . . . • ... ^ 3 Pomiary temperatury skóry (J. V.) . . . . . . 136 O składzie krwi u m ięczaków (J. V.) . . . • 137 W ystawa przyrządów fizycznych w Londynie

(mar. gr.) ...153 Nowe związki fosforow e w m ięśniach (wit.) 155 Ciało „słodkie" dla pszczół (wit.) . . ■ • • 156 Synteza bioz (dwucukrów) ( w i t . ) ... 1 56 Gruczoły dokrewne a m iłość m acierzyńska

(Nowiński W . ) ... . 166 O prom ieniotwórczości izotopów potasu (L. W.) 167 O skurczu Yorlicelli (J. V . ) ...

Poglądy Prof. Nigli‘ego na strukturę kryszta­

łów i złóż magnetycznych (tw.) . . • • 184 Asymilacja azotanów ( w i t . ) ... l 86 Sztuczne św iatło d z i e n n e ... . 2 0 3 Stabilizatory kw arcowe ( i r . ) ...218 Przem ówienie prof. Milne a (zewnętrzne w ar­

stwy słońca) . . . . ' ...248 Fosforescencja i zjawiska elektryczne (stre­

ścił S.)... 283 Dalsze badania nad w itam iną antyrachistycz-

ną ( w i t . ) ... 297

W pływ y tarczy na rozwój owadów (W. N o­

wiński) ... 29S Zapotrzebowanie białka przez dojrzały orga­

nizm (J. V . ) ...298

O pęcherzu pławnym ryb (J. V.) . ' . . . . 363

RECENZJE Z KSIĄŻEK. Str. a. g.: Przegląd c z a s o p is m ... 107, 170 Archiwum Historji i F ilozofji Medycyny 90 BŁĘDOWSKI R.: Dembowski J. Zasady Bio- logji O g ó l n e j ...27

W ilczyński J. Biologja Ogólna . . . . 27

DEMBOWSKI J.: Gartkiewicz St. Szczeżuja . 315 DOMANIEWSKI J.: Fedorowicz Z. Krajowe zwierzęta ssące...331

FRANKOWSKA M.: Bibljoteka Biologiczna . Nr. 4 GARTKIEWICZ St.: Sosnowski Zb. Życie w A- k w a r ju m ... 105

GAWĘCKI B.: Natanson Wł. Porządek natury Nr. 3 HRYNIEWIECKI B.: Dezydery Szymkiewicz. Botanika ... 74

JACZEWSKI T.: Niezabitowski-Lubicz E. Po­ stacie żywych z w i e r z ą t ... 90

KAMIŃSKI S.: Zilinger W. Zbiór ćwiczeń i za­ dań z f i z y k i ... Nr. 1—2 Rybczyński W. Zbiór zadań z fizyki Nr. 1—2 KOŁODZIEJCZYK J.: Wł. Szafer. Życie K w ia­ tów ... Nr. 1—2 Poradnik dla sam ouków (Botanika) . . 202

LENGEWICZ St. (St. L.). Geographie Uniwer- s e l l e ...58

(St. L.). Bibliographie Geographique . . 58

SKALlNSKA M.: Malinowski E. Dziedziczność i z m i e n n o ś ć ... 9

Moczarski Z. i Szuman G. Zarys Genetyki Z w ie r z ę c e j ... 9

SŁONIMSKI P .: Kostanecki K. Łe coecum des V e r t e b r ó s ... 105

Acta Biologiae Experimentalis . . . . 1350

SZANIAWSKI Wł.: Jan Tur. Potwory d ich r o z w ó j ... Nr. 1—2 ZIEMECKI St.: Grotowski M. Faraday, życie i d z i e ł o ... 315

ZWEIBAUM ,1.: Dembowski J. Szkice b iolo­ giczne ... . 314

X. Y. Z.: Kalendarz Astronomiczny . . 59

Z TOWARZYSTW NAUKOWYCH. Str, Polska Akademja Umiejętności . . 57, 162, 134, 252 Towarzystwo Naukowe Warszawskie Nr. 1— 2, str. 8 Polskie Towarzystwo Fizyczne Nr. 1—2, str. 88, 135, 188. Polskie Towarzystwo Chemiczne 26, 40, 58, 88, 121, 135, 166. Polskie Towarzystwo Botaniczne Nr. 1— 2, sir. 40,

Polskie Towarzystwo Anatomiczno-Zoologicz- n e ... Nr. 1—2, str. 12, 16, 184 Polskie Towarzystwo Biologiczne Nr. 3, str. 26, 58, 88, 102, 184, 219, 349. Polskie Towarzystwo Geograficzne Nr. 3, sir. 45, 57, 135, 166, 225. Polskie Przyrodnicze T-wo Pedagogiczne Nr. 3, str. 169. Instytut Nauk Antropologicznych Towarzystwa Na­ ukow ego W arszawskiego i Oddział Polskiego Międzynarodowego Instytutu Antropologji Nr. 1— 2, Nr. 3. Towarzystwo Miłośników Astronomji Nr. 3, str. 219 WIADOMOŚCI BIEŻĄCE. Str. Poświęcenie pomnika Marjana Raciborskiego Nr. ‘ i 1—2. Zjazd Delegatów Polskiego Przyrodniczego Towa­ rzystwa Pedagogicznego . . . Nr. 1—2, str. 23 Liga Ochrony P r z y r o d y ... 11

Warszawski Miejski Ogród Zoologiczny . . . 11

Międzynarodowy Kongres Geografów . . . 59

Polska W yprawa Naukowa do Azji Mniej­ szej ...59

Drobne w ia d o m o ś c i... 60

Jubileusz Prof. T u r a ... 76

Przegląd C z a s o p is m ... 107

W iadomość o śmierci prof. J. Fibigera i prof. Wł. B e c litie r e w a ...108

Zgon Józefy J o t e y k o ...124

V Międzynarodowa W ycieczka Fitogeografów po Czechosłowacji i P o l s c e ...138

Czterdziestolecie Instytutu Geologicznego w Da- nji ... 139

Czwarty Zjazd Fizyków Polskich . . 139, 220, 349 Konkurs Komitetu Ochrony Przyrody w P o ­ znaniu ...169

Zgon Antoniego W a g n e r a ... 172

III Ogólno-Polski Zjazd Nauczycieli Geografji 186 Zjazd Międzynarodowej Unji Astronomicznej 220, 250 Zjazd Geologów w K o p en h a d ze... 251

Kongres Międzynarodowy Geologów . . . . 252

Wykłady wakacyjne w B e r l i n i e ...267

Szwedzki badawczy statek „Skagerak" na w o­

dach p o l s k i c h ... 268

Drobne w ia d o m o ś c i... 60, 138, 268

Opłata p o c z to w a o p ła c o n a ryczałtem.

Nr. 1 — 2 (lf>76— 7). W arszaw a, d n ia 30 listo p ad a 1927 r. S erja II. T om I (XXXIV).

WSZECHŚWIAT

D W U T Y G O D N I K P O P U L A R N Y

P O Ś W I Ę C O N Y N A U K O M P R Z Y R O D N I C Z Y M

PR EN U M ER A TA „W SZ E C H ŚW IA T A ".

w ynosi rocznie zł. 12, półrocznie zł. 7, kwartalnie zł. 4. Numer pojedynczy — 80 gr.

PREN U M ER O W A Ć MOŻNA:

W Redakcji „Wszechświata", Nowy Świat 33 m. 3, w Administracji Szpitalna 1 m. 3, tel. 295 -8 5 i we

wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Redaktor „Wszechświata" przyjmuje codziennie od godziny 5 do 6 po poł. w lokalu redakcji.

ADRES R ED A K C JI: NO W Y ŚW IA T 33 m. 3. T E L E F O N 128 - 43.

r ^

r : >

CO TO JEST

OTUS

W Y J A Ś N I E N I E N A S T R . 3-iej.

P O W S Z E C H N Y U N I W E R S Y T E T K O R E S P O N D E N C Y J N Y W A R S Z A W A , U L IC A C H M IELN A N° 33-5.

W s z y s c y , k tó ry c h ż y c ie o d erw ało p rz e d w c z e śn ie od szk o ln ej ła w y , a lo s p r z y k u ł do w a rs z ta tu c ię ż k ie j p r a c y z a ro b k o w e j, w ie d z ie ć pow in n i, że je s t w P o ls c e in sty tu c ja , k tó ra

d o p słn i ich w y k sz ta łc e n ia , n ie o d r y w a ją c od p r a c y z aw o d o w ej.

P o w s z e c h n y U n i w e r s y t e t K o r e s p o n d e n c y j n y do dom u p r z y n ie s ie w a m w ie d z ę i d o p e łn i w a s z e g o

w y k s z ta łc e n ia o g ó ln e g o i z a w o d o w e g o

N A U K A T A N I A S Z Y B K A I S K U T E C Z N A

B e z p o m o c y n a u c z y c ie la B e z k siążki

P R O G R A M P O O P Ł A C E N I U 40 GR. W Z N A C Z K A C H P O C Z T O W Y C H

^--- y

i n ż y n i e r s k i e , p r e ­ c y z y jn e , t e c h n i c z n e

i sz k o ln e

r a c h u n k o w e , Miary, D esk i i S to ły rysunk.

p o l e c a M A G A Z Y N O P T .-T E C H N IC Z N Y

G. G E R L A C H - WA R S Z A W A

O sso liń sk ic h N° 4.

W s z y s t k i e a r t y k u ł y S p o r t o w e d l a S z k ó ł . W y c h ó w . F i z y c z n e g o i t . p . p o c e n a c h

n a j n i ż s z y c h p o l e c a

cn r ' r~

N IE Z B Ę D N A D L A K A Ż D E G O U C Z N I A , S T U D E N T A I N A U C Z Y C IE L A

B 1 B L J O T E K A B I O L O G I C Z N A

p o d re d a k c ją

PR O F. D R . J. W IL C Z Y Ń SK IE G O

Tom iki jej, sta n o w ią c e k ażd y za m k n iętą w so b ie ca ło ść, b ę d ą d o ty czy ły :

1) P o s z c z e g ó ln y c h , n ajb ard ziej p o sp o lity c h i ty p o w y c h z w ie r z ą t i roślin, ich ana- to m ji, fiz jo lo g ji i b io lo g ji.

3^;2) Z e s p o łó w b io lo g ic z n y c h ;

3) P o s z c z e g ó ln y c h z ja w is k i teo ry j b io lo g ic z n y c h w u jęciu r e fe r a to w e m , kry­

ty c z n e m lu b h is to r y c z n e m .

W p r z y g o t o w a n i u :

C h ra b ą szcz i p ły w a k , Ś lim a lc -w in n ic z e k , S z c z e ż u ja , R ak r z e c z n y , D ż d ż o w n ic a i p i­

ja w k a , K araczan, H y d ra i gąbki sło d k o w o d n e , W y m o c z k i i am eb a, P ająki, M otyle, Teodor M arch lew ski d r. Z arys n a u k i- o d z ie d z ic z n o śc i, L ocy, T w ó r c y b io lo g ji, p r z e ­

k ład z a n g ie lsk ie g o . U k a z a ł y s i ę d o t y c h c z a s :

Nr. i. W i t o l d A d o lp h Żaba. P o d r ę c z ­ n ik do ć w ic z e ń z o o to m i- cz n y c h , z 8 3 r y s .i 8 b a r w n e - m i ta b lica m i . . . z ł. 5 .—

N r

. K a z i m i e r z Czerwiń ski. W y p is y z za k r e su teo rji e w o lu c ji, (L am arck , W a lla c e , D ar­

w in ), z p o rtreta m i i rys. z ł. 4.—

W Y S O K I P O Z IO M N A U K O W Y

Nr.

, Jan Bowkiewic z. dr. Ż y cie w ó d sło d k ich . Z ry su n k a m i i ta b licą b arw n ą . . z ł. 5.—

Nr.

. K a z i m i e r z Demel. B io lo g ja m orza. S z k ic o g ó ln y z u w z g lę d n ie n ie m ż y c ia B a ł­

tyku. Z ry su n k a m i . z ł. 4.—

P R Z E J R Z Y S T O Ś Ć I P R Z Y S T Ę P N O Ś Ć F O R M Y

D O B Ó R I O B F IT O Ś Ć R Y C I N / I L U S T R A C Y J

W Y D A W N I C T W O G E B E T H N E R A I W O L F F A

D O N A B Y C I A W E W S Z Y S T K I C H K S I Ę G A R N I A C H

TEL. 116-40. WAkSZAWA, ul.WARECKA5-

r '

G O T O J E S T „ O T U S ” ?

D n. 21 lip ca 1927 r. V II z w y c z a jn e w a ln e z g ro m a d z e n ie a k c jo n a rju s z ó w P o lsk ie j S k ła d n ic y P o m o c y S z k o ln y c h po w y s łu c h a n iu s p ra w o z d a n ia z a rz ą d u s tw ie rd z a ją c e g o , że d z ia ła ln o ś ć o m aw ian e j s p ó łk i n a u c z y c ie lsk ie j

ro z w ija się

W T RZECH KI ERUNKACH:

i) pomocy i urządzeń szkolnych, 2) księgarskim ze specjalnem uwzględnieniem potrzeb szkolnych i 3) materjałów piśmiennych i przyborów biurowych

P O S T A N O W IŁ O :

w sam ej n az w ie u w id o c z n ić z a k re s d z ia ła ln o śc i sp ó łk i i w y s tą p ić do w ła d z o z m ia n ę d o ty ch cz aso w e j n a z w y n a

„OTUS”

P O L S K A S K Ł A D N IC A PO M O C Y S Z K O L N Y C H , P R Z Y B O R Ó W BIU­

R O W Y C H , P A P I E R U I K S I Ą Ż E K

S P Ó Ł K A A K C Y JN A

N a d m ie n ia m y , że ,,O tu s ” o zn a cza p o łacin ie „ s o w a ” , k tó ra j e s t sy m b o ­ le m n ie ty łk o k s ię g a r s tw a , lecz w o g ó le p ro d u k c ji k u ltu ra ln e j.

D o c z a su z a tw ie rd z e n ia tej u c h w a ły p rz e z w ła d z e w s z e lk ą k o r e s p o n ­ d e n c ję , ra c h u n k i, czeki, p rz e k a z y , p rz e s y łk i i t. p. n a le ż y a d r e s o w a ć

p o d d o ty c h c z a s o w ą n az w ą:

P o lsk a Składnica P o m o cy Szkolnych

S P Ó Ł K A A K C Y JN A

r

Warszawa, ul. N ow y Świat Nr. 33

__ j____ .V

2 W S Z E C H Ś W IA T Ar° 1— 2

S zczęśliw ym tra fe m z n a la zła się m ożność lozpoczęcia tej p ra cy i m oże u k a z a ć się p ierw szy n u m e r tej now ej serji „W szec h św iata11. Polscy p rz y ro d n icy - b ad acze i p rz y ro d ­ nicy - m iło śn icy m u szą p o p rzeć te usiło w ania, m u szą w szelkiem i sposo bam i p rzyczyn ić się do trw a łe g o o d b u d o w a n ia tej zb u rzo n ej p laców ki.

P rze d ew szy stk iem m u s z ą do tej p ra cy stan ąć d aw n i w spó łtw ó rcy „W szec h św iata11, d a ­ w ni jego czytelnicy. A czkolw iek to już trzy n aście la t m inęło od chw ili u k a z a n ia się o s ta t­

n iego n u m e ru daw nego „W szec h św iata", aczk o lw iek już dziesięć la t tem u do g ro b u złożył sw ą n ie stru d z o n ą i ta k wielce zasłu ż o n ą głowę re d a k to r ś. p. B ro n isław Z natow icz, liczna jest jeszcze g ro m a d a ty ch , dla k tó ry c h „W szec h św iat" b y ł bliskim . Nie m oże ich b ra k n ą ć p rz y o d n o w io n y m w a rsztacie! Do n ich zw raca m y się z ap elem i w ierzym y, że głośnem echem p o p ły n ie ich odzew k u n am !

W z y w a m y też do p ra c y i tych, k tó rzy z tra d y c ji już ty lk o o d a w n y m „W szechśw ie- cie" w iedzą! C hcem y, a b y i dla n ich „W szec h św iat" o dn o w io n y sta ł się rów nie bliskim i p o trz e b n y m , ja k im on b y ł dla starsz y ch p o k o le ń p rz y ro d n ik ó w polskich!

W ierzy m y , że w P olsce niepodległej, p o sia d a ją c e j dziesiątek w yższych za k ład ó w n au k o w y ch , setk i szkół śred n ich , dziesiątki ty sięcy nau czycieli i w ielokrociow e zastępy k ształcącej się m łodzieży, m oże istnieć i trw a ć nasz o d n o w io n y „W szechśw iat".

W a rsz a w a , K rak ó w , Lwów, P o zn ań , W iln o , w rzesień — p aź d ziern ik 1927.

J e r z y A le x a n d ro w ic z, W a c ła w Baehr, T a d e u s z Bcinachiewicz, K azim ie rz Bassalik, S. B a z a r e w s k i , A. B eck, E. Bekier, K azim ie rz Białciszewicz, St. Billewicz, R ysza rd B ł ę d o w ­ ski, M. B o g u c k i, I. 1. B o g u s k i, A d a m C z a r tk o w sk i, T a d eu sz Chrząszcz, K azim ierz C zerw iń­

ski, W a c ła w D ą b r o w sk i, A. Denizot, Gustaw D ehnel, J ó z e f Dębski, Ja n D e m b o w sk i, Sta ­ nisła w a D e m b o w s k a , S. D ickstein, J. D o brow olski, J. D o m a n ie w sk i, W a c ła w D ziew ulski,

W ł a d y s ła w D zie w u ls k i, S e w e r y n D ziu b a łto w sk i, B e n e d y k t D y b o w s k i, M. Eiger, Marcin E rn st, Maks. F l a u m , R egina F leszarow a, Marta F r a n k o w s k a , W . Frieclberg, T. Gadomski, A. Gałecki, K. Gajl, S ta n isła w Głixelli, E m i l G odlew ski jun., W . Goriaczkowski, Marjan G rotow ski, J. G r zy b o w s k i, J a n Hirschler, H. H o y er, Bolesław H ryn ie w iec ki, K azim ierz J a b łc z y ń s k i, J a n J a c h im o w ic z, K o n s ta n ty J a n ic k i, K azim ierz Ja n tzen , J. Jarocki, W . Je­

dliń ski, W a c ła w Jezierski, Stanisław K alinow ski, M. K a m ie ń s k i, Stanisław K arczew ski, F. K ę p iń s k i, R o m a n K o b en d za , M ieczysław K o n o p a c k i, J a n u a r y K ołodzie jc zyk, Michał K o rc ze w sk i, A. K o r c z y ń s k i, K azim ierz K o stane cki, F eliks K o to w sk i, K. K oziorow ski, W. M. K o z ło w s k i, R. K o zło w sk i, Z. K raczkiew icz, 1. K r e m k y , H. L achs, W . L a m p e , St.

Lence w ic z, Ja n L e w iń sk i, E d w a r d L o th , E d m u n d M a linow ski, Stanisław Micewicz, B ole­

sław M i k la s z e w s k i, R o m u a l d M inkie w icz, T a d eu sz M ilobędzki, Z y g m u n t M ok rze cki, Józef M orozew icz W . M oycho, B. N a m y s ło w s k i, J ó ze f Natcinson, W ł a d y s ł a w Natcinson, E. L u ­ bicz N ie z a b ito w s k i, Br. N ik l e w s k i, J ó ze f P aczosk i, St. P a w ło w sk i, K. Piech, S. P ie ń k o w ­ ski, W . P oliński, S ta n isła w P o n ia to w sk i, Ja n P r u f f er, S ta nisław P rzyłęc ki, M. Reicher, W . R o s z k o w s k i , K a z im ie r z R ouppert, J. R u s z k o w s k i , F eliks R u t k o w s k i , E. R y b k a , Br.

R y d z e w s k i, H e n r y k R ygie r, Jan S a m s o n o w icz, Michał Siedlecki, W . S iem a szk o , L. Si- t o w sk i, M ar ja S k a l i ń s k a , F r a n c is ze k S k u p ie ń s k i, Piotr S ło n im sk i, Ja n Sosnow ski, K. Stec­

ki, St. Sterling - O k u n ie w s k i, K azim ie rz S t o ły h w o, E. S to ły h w o w a , Stanisław S u m i ń s k i , W ła d y s ł a w S za n ia w s k i, W a n d a S z c za w iń sk a , L u d w i k Szperl, J. S z y m a ń s k i , W ła d y s ła w S z y m o n o w ic z , J a n S z to lc m a n , W ojciech S w ięto s ła w ski, F eliks T e rlik o w sk i, W . Teisseyrc, S ta n is ła w T h u g u tt , J. T r ze b iń s k i, Ja n T ur, W ł a d y s ł a w Vorbrodt, Teodor Vieweger, Jan W i l c z y ń s k i , W . W erner, L. W e rte nste in, Z y g m u n t W e y b e rg , Piotr W iś n ie w sk i, A d a m W o d z i c z k o , T a d e u sz W o y n o , Z y g m u n t W ó y c ic k i, W ito ld W r ó b le w s k i, Jan Zaleski, S ta n is ła w Z ie m e c k i, H. K rze m ie n ie w s k a , K. K w ie tn ie w s k i, J. Lilpop, T. Ł o p u sza ń sk i, St.

M a ł k o w s k i, J. P arnas, J. P a tk o w s k i , J. Siom a, K. Sła w iń sk i, Sz. T e n e n b a u m , T. W o lski,

J. Z w e i b a u m , A n t o n i J a k u b s k i , B o g u m ił P a w ło w s k i, Kaz. Fajans, Sław. M iklaszew ski,

J . H. F ry d le n d e r.

Ns 1— 2 W SZ E C H Ś W IA T 3

B R O N I S Ł A W Z N A T O W I C Z

W chw ili, gdy rozpo czy n am y n o w ą serję

„W szec h św iata11, m yśl n asz a n ieo d p arcie to ­ nie w w spo m n ien iach o pierw szy m tego p i­

sm a re d ak to rze , k tó ry przez la t trzydzieści trzy p ro w a d ził je, niew zruszenie sto jąc na zajętem stan o w isk u , z w ielkim dla w iedzy przy ro d n iczej i dla m łodych jej adeptów pożytkiem . Ju ż dziesięć lat u p ły n ęło od śm ierci tyle zasłużonego B ro n isław a Z nato- w icza, p rzeżyliśm y w tem dziesięcioleciu w iele m ocnych w zruszeń, je d n a k , gdy Jego sylw etka zjaw ia się n a m we m gle w sp o m ­ nień, żal ściska za serce, że Go już m iędzy n a m i niem a, że nie O n stan ie n a naszem czele, że nie O n zn ow u w sw e dośw iadczo­

n e dłonie u jm ie ster w znow ionego, a do o statn ich chw il życia ta k Mu drogiego p i­

sm a. Czy m ożem y godniej rozpocząć n a ­ szą działalność, ja k od p rz y p o m n ie n ia tu w pierw szym n u m erz e dru g iej serji

„W szec h św iata11 życia i zasług tej czcigodnej postaci? T y lu m łody ch już Go nie znało, ty ­ lu zn a Go ju ż zaledw ie z nazw iska...

B ro n isław Z natow icz u ro d z ił się dn. 9 czerw ca 1851 r. w L ublinie, ja k o syn E d ­ m u n d a i M arji z D ąbro w sk ich , w rodzinie

pochodzącej z T rockiego, a k tó rej czło n k o ­ wie odzn aczali się zap ałem p a trjo ty c z n y m i zam iłow an iem do n a u k p rzy ro d n iczy ch i poezji. Ojciec łączył te za m iło w a n ia b ard zo w yraźnie: o głaszał liczne u tw o ry poetyckie w T y g o d n ik u Ilu stro w a n y m i in n y ch w y d a ­ w nictw ach, a p o zostaw ił w ręko pisie podręcz nik b o tan ik i. Jed en ze stry jó w , A rtu r, b y ł zam iło w an y m ornitologiem , d ru g i —- K on­

ra d — w sp ó łp raco w n ik iem zn an ej n a całym świecie p ra co w n i p re p a ra tó w zoologicznych F ry cz a w P ra d z e Czeskiej. Te zam iło w an ia odziedziczył i m ło dy B ronisław , to też po skończeniu szkół śred n ich — liceum lu b el­

skiego i g im n azju m w arszaw sk ieg o — w stą­

pił w 1869 r. n a w y d ział fizyczno - m a te m a ­ tyczny U n iw ersy tetu W arszaw sk ieg o i o d ­ dał się z zap ałem stu d jo m n a d chem ją.

U kończyw szy je w 1873 r. i m a ją c za m ia r oddać się w zupełności b a d a n io m n a u k o ­ w ym , m ło d y chem ik u d a ł się do L w ow a, gdzie p rz y ją ł p o sad ę asy sten ta p rzy dr.

F reu nd zie, p ro fesorze chem ji n a P o litec h n i­

ce, pełen nadziei, że będzie m ó gł pośw ięcić się

um iłow anej pracy. Ciężkie je d n a k w a ru n k i

istnienia i niem iłe sto su n k i z profesorem

4 W S Z E C H Ś W IA T .Ne ł — 2

z m u siły po d w ó ch la ta c h B ro n isław a Zna- tow icza do p o w ro tu do W a rsza w y . Z m ien ia­

ją c śro d o w isk o , nie z m ie n ia ł je d n a k p o cz ąt­

kow o sw ych za sad n iczy ch planów , gdyż w ty m ż e 1875 r. o b jął stan o w isk o asysfenta p rz y k a te d rz e chem ji U niw ersy tetu W a r ­ szaw skiego, k tó r ą z a jm o w a ł w ów czas prof.

A lek sa n d er P o ty licy n . N iestety w krótce p rz e k o n a ł się, że i tu sto su n k i n ie sp rz y ja ją Jego z a m ia ro m . P ro fe so r b y ł n ie sy m p aty cz­

n y m i nieżyczliw ym zw ierzch n ik iem , poli­

ty k a zaś ru s y fik a to rs k a rz ą d u za m y k a ła p rz ed P o la k ie m d alszą k a r je rę w jed y n y m w ów czas w W a rsz a w ie w yższym zakładzie n a u k o w

Tm. T rz e b a było alb o sk azać się na b e z p ło d n e d re p ta n ie n a m iejscu w w rogiej atm o sferze, b ą d ź też w y jec h ać z W a rsza w y n a W sc h ó d , gdzie łatw o m o żn a było z n a ­ leźć sp o so b n o ść do w y b icia się p o d w zglę­

dem n a u k o w y m i życiow ym . M iłość jed n ak do k r a ju ojczystego nie pozw oliła uczynić tego B ro n isła w o w i Z natow iczow i. Czuł, że, acz osobiście n a p rzen iesien iu do k tó reg o k o l­

w iek z u n iw e rsy te tó w ro sy jsk ic h m oże zy ­ skać, to w k a ż d y m ra z ie p rz e sta n ie by ć p o ży teczn y m tu w k ra ju ojczystym , gdzie k a ż d y w in ien w szy stk ie sw e siły o d d ać p r a ­ cy n a d w z m a c n ia n ie m k u ltu ry i o d p o rn o ­ ści n a ro d o w e j. R ozstaw szy się tedy z U n i­

w ersy tetem i z a m ia ra m i p ierw o tn e m i p o ­ św ięcenia się czystej n au ce, a o trz y ­ m aw sz y p o sadę, k tó ra u m o żliw iała m u istn ien ie i założenie ro d z in y , z a b ra ł się w raz z kołem b liższy ch p rz y ja c ió ł do p ra c y p o ­ p u la ry z a to rsk ie j w dziedzinie n a u k p rz y ro ­ d n iczy c h n a p rz ó d w „Z drow iu*1 p o tem zaś w ry c h ło z a ło ż o n y m „ P a m ię tn ik u F iz jo g ra ­ fic z n y m 11 i w p o w sta ły m w 1882 r. „W szech- św iecie11, w reszcie w 1902 r. w „C hem iku P o lsk im 11.

W ielu już obecnie, a za la t k ilk an aśc ie lub k ilk a d z ie s ią t całem u ogółow i in telig e n ­ cji p o lsk ie j w y d a w a ć się b ęd zie czem ś nie- z ro z u m ia łe m z d a n ie nasze, że re d ag o w an ie p ism p rz y ro d n ic z y c h przez B ro n isła w a Zna- tow icza u w a ż a m y za czyn p a trjo ty c z n y . N a u sp ra w ied liw ie n ie zaś tego tw ierd z en ia p rz y ­ toczyć m o żem y d w a w zględy, k tó ry c h z n a ­ czenia tr u d n o negow ać. P o pierw sze d z ia ­ łaln o ść r e d a k to r s k a B ro n isła w a Z natow icza

p rz y p a d ła n a okres, k ied y w W arszaw ie nie istn ia ła an i je d n a w yższa lub średn ia szkoła p olska, ja k rów nież nie b yło i nie m o żn a było zało żyć jak ieg o k o lw iek to w a ­ rz y stw a n auk ow eg o, k iedy uczeni polscy m usieli się zb ierać p o k ry jo m u b ąd ź w k lu ­ b ach to w arzy sk ich , b ąd ź w d o m ach p ry w a t­

ny ch; po dru g ie zaś d z ia ła ł O n w okresie, w k tó ry m n a u k i p rzy ro d n icze były jed n y m z n ajw a żn iejszy c h czynn ikó w rozw o ju k u l­

tu ry n a cały m świecie. P ism a tedy, re d ag o ­ w ane w y tra w n ie, su m ien nie i u m iejętn ie przez B ro n isław a Z n atow icza, z jed n ej stro ­ n y b y ły su ro g atem , pow iedzm y n a m ia stk ą , szkół i to w arzy stw n au k o w y ch , z d ru g iej zaś stro n y dzięki n im z n ajn o w szem i zd o b y cza­

m i n a u k p rz y ro d n iczy c h m og ły z a zn ajam iać się n ajszersze sfery inteligencji polskiej i m łodzież, k tó ra z za p ałem p o d w pływ em arty k u łó w , p isa n y c h przez pierw szorzędne nasze p ió ra p rzy ro d n icze, g arn ęła się do tej gałęzi w iedzy. To też jeśli z W arszaw y, K rólestw a i Ziem W sc h o d n ich w k o ń cu XIX w ieku w yszedł d ług i szereg w y b itn y ch uczo ­ n y ch p olsk ich p rz y ro d n ik ó w , z k tó ry c h w ie­

lu potem , w cześniej czy p óźniej, zajęło k a ­ ted ry p ro feso rsk ie i w y k ła d a obecnie w p ię­

ciu n a sz y c h u n iw e rsy te ta c h i dw óch po li­

tech n ik ach , sto jąc n a czele in sty tu tó w b a ­

daw czych, to jest w tem rów nież w ielk a z a ­

sługa tego cichego p ra co w n ik a, k tó ry cały

sw ój czas w o ln y o d zajęć za ro b k o w y ch p o ­

św ięcał p o d sy ca n iu og niska, by nie gasło

i wciąż świeciło. A że czyn ił to w sposób

prosty , szczery i p o zb aw io n y w szelkiej em ­

fazy, p o ciąg ał k u sobie i o d d ziały w a ł na

w szystk ich , k tó rz y się do Niego i Jego pism

zbliżyli. K ażdy z m ło d y ch p rz y ro d n ik ó w ,

k tó ry k ied yk olw iek zgłosił się do B ro n isła ­

wa Z n atow icza z p ierw o cin am i swego p ióra,

z n a la zł u Niego i przy jęcie m iłe, i zachętę

do dalszej p ra cy , i w skazów kę, ja k ją n a jle ­

piej w y ko ny w ać... S zczególną u w ag ę z w ra ­

cał Z natow icz, ja k o re d a k to r, n a języ k d o ­

sta rc z a n y c h d la ń arty k u łó w . W u przejm y ,

d elik atn y , ale i stan ow czy sposób k o ry g o w ał

w szystkie b łęd y n iety lk o stylistyczne, ale

n iestety i o rto g raficzn e, i strzeg ł św iętego

p a la d ju m n aro d o w eg o od w szelkich obcych

naleciałości, k tó re p rz y n o siliśm y z sobą ze

N ° 1— 2 W S Z E C H Ś W IA T 5 szkół i u n iw ersy tetó w rosyjskich , niem iec­

kich lub fran cu sk ich . Sam b y ł sty listą z n a ­ k o m ity m i zgoła niepospolitym znaw cą w szelkich odcieni ję z y k a ojczystego, każd y jego a rty k u ł, k ażd e przem ów ienie było p rz y k ła d e m n ajp ięk n iejsze j polszczyzny — m ógł więc śm iało z a p ra w ia ć m ło d y ch p rz y ­ ro d n ik ó w do p o p ra w n eg o p isan ia po polsku.

Ile je d n a k czasu Mu to zajm ow ało , ile sił Go kosztow ało, w iedzą tylko Jego n ajbliżsi, k tó rz y w idzieli Go do późnej nocy, siedzące­

go n a d k o re k tą n ad e sła n y ch Mu arty k u łó w .

„O jciec m ó j, z a ję ty p ra c ą — pisze w sw ych w sp o m n ien iach p. M arja ze Zna- tow iczów S zczepańska, có rk a Jego — od r. 1889 do k o ń ca życia ja k o in sp e k to r O św ie­

tlen ia gazow ego m. W a rsza w y , p o p o łu d n ia ty lk o i w ieczory pośw ięcać m ógł „W szech- św iato w i“. O d 6 do 8 codziennie p rz y jm o ­ w a ł w sp ra w a c h re d ak cy jn y ch . P rz y ję c ia te p rzeciągały się oczyw iście najczęściej dalek o poza godziny w yznaczone, ta k , że p ó źn y m dop iero w ieczorem z a sia d a ł p rz y b iu rk u do o p ra co w y w a n ia n u m eru . K orektę ro b ił z a ­ w sze sam , z n ie u b ła g a n ą surow ością. P ra c a do 1-ej, 2-ej w n o cy b y ła regułą, n ie w y ­ jątk iem . K ażdy a rty k u ł przez cały ch lat trzydzieści p rzech o d ził przez ręce re d a k to ra . Nie b y ło w yręczycieli an i pom ocn ików . Nie b y ło ko m p ro m isó w a n i ustęp stw , szczegól­

nie, gdy chodziło o czystość języka. O b ra ­ żali się n a O jca m ego au torow ie, w ym yślali n iera z re d a k c ji — a po ja k im ś czasie z w ra ­ cali się z po dzięk o w an iem za su ro w ą oce­

n ę ich p ra c y “.

„Z acn y R e d a k to r — w sp o m in a p ro f. dr.

T adeusz M iłobędzki — p o p ra w ia ł i p o p ra ­ w ia ł nasze błędy, ale gdy już nie m ógł sobie z k tó ry m ś z n a s d a ć ra d y , to m u w suw ał do kieszeni m a ry n a rk i albo p a lta k a rtk ę z w y p isan y m czerw o nym ołów kiem n ajcz ę­

ściej p o w ta rz a ją c y m się błędem . P am iętam , że kiedyś zn alazłem w kieszeni k a r tk ę ze sło­

w a m i: „O k reślać zn aczy po p o lsk u tylko d efinjow ać, gdzie m ierzy m y , ta m oznacza- m y “ . In n y m ra zem k a rtk ę zdo b iła n o ta:

„ P rz y im e k — p rz y — o k re śla w polskim w zg ląd m iejsca, nie zaś czasu; m ów i się — p rz y stole, ale nie p rz y obiedzie, lecz p o d ­ czas o b ia d u 11. Jestem szczerze w dzięczny

ś. p. B ro nisław o w i Z natow iczow i, że m i n i­

gdy nie d a ro w a ł popełnionego b łęd u w m o ­ wie czy p iśm ie11.

B ro n isław Z natow icz nie o g ra n ic zał swej d ziałalności do re d a k to rsk ie j ty lk o pracy.

Był rów nież czynny ja k o o rg a n iz a to r sek­

cji odczytow ej w M uzeum P rze m y słu i R ol­

nictw a i ja k o d o sk o n ały prelegent, cza­

ru ją c y słuchaczy w dziękiem i jasn o ścią w y­

m ow y oraz talen tem ek sp e ry m en tato rsk im . Ogłosił d alej d o b ry p o d ręcznik ch em ji dla szkół śre d n ic h oraz k ilk a p rz ek ład ó w i był tw órcą w spółczesnego słow nictw a chem icz­

nego polskiego.

W reszcie — m u sim y p odnieść jeszcze je ­ den m ało k o m u z n a n y szczegół Jego życia.

Oto n ieu stan n ie m y śla ł o założeniu w W a r ­ szaw ie to w arzy stw a, sk up iająceg o w szy st­

kich osiad ły ch w n iej lu dzi n a u k i, i czyn ­ nie o to zabieg ał w P e te rsb u rg u w raz z M arcelim N enckim i W łod zim ierzem Spa- sowiczem. D a rem n ie je d n a k łu d ził się n a ­ dzieją, że p rz y pom ocy w ym ien io n y ch u sto ­ su n k o w an y c h n a d N ew ą ludzi u d a Mu się u zyskać pozw olenie n a odnow ienie to w a rz y ­ stw a P rzy jac ió ł N auk. Do 1905 r. rz ą d ro s y j­

ski nie zg ad zał się n a to i do piero po m a n i­

feście p aź d ziern ik o w y m założono d o ty ch ­ czas istniejące T o w arzy stw o N auk ow e W a r­

szawskie.

B ogaty jest więc p lo n Jego życia, i nic dziw nego, że, gdy w dn. 12 m a rc a 1917 r.

spoczął n a w ieki n a P o w ązk ach , tru m n ie Jego tow arzy szy ł żal w szy stkich, co Go zn ali i z N im się sty k ali — i że p ozo stało po N im w spom nienie, ja k o o jed n y m z n ajlep szy ch P olaków , k tó rz y do ostatniego tch n ien ia szczerze p ra co w ali d la d o b ra N arod u. Nie­

stety nie d o ży ł chw ili, w k tó re j ta k u m iło ­ w an a przezeń O jczyzna zrzu ciła w ięzy n ie ­ woli i rozpoczęła b y t w o ln y i niepodległy.

W y raze m uczuć, ja k ie żyw ili d la B ro n i­

sław a Z natow icza Jego koledzy, uczniow ie i w sp ó łp racow nicy je st tab lica p o śm iertn a w kościele N. P. M arji Ł ask aw ej obok k a ­ tedry. Niechże i la n o w a serja „W szechśw ia­

ta 11, k tó rą ro zp o czy n am y , będzie św iadec­

tw em , że p rz y ro d n ic y polscy p a m ię ta ją

o Nim i że nie d a d z ą zag in ąć ty m ideałom ,

k tó ry m służył. A d a m C za rtk o w sk i

W SZ E C H ŚW IA T N i 1— 2

Ś. P. W I T O L D W R Ó B L E W S K I

R o zp o cz y n ając zabiegi o w znow ienie

„ W sz e c h św ia ta ", cieszyliśm y się, że m ożem y je z a p o c z ą tk o w a ć od C zcigodnego W y d a w ­ cy pierw szej serji tego p ism a, od d y r. W i­

to ld a W ró b lew sk ieg o , k tó ry pom im o 89 ro ­ k u życia n ie ty lk o czuł się ja k n ajlep iej, ale w ciąż jeszcze czynnie p ra c o w a ł w sw ym zaw odzie. N iestety nie d a n e m n a m b y ło zło ­ żyć M u p ierw szego n u m e ru d ru g iej serji

„ W sz e c h św ia ta 41. D n ia 1 listo p a d a ro z s ta ł się z ty m św iatem po p aro ty g o d n io w e j chorobie, w y w o ła n ej n ie u w a g ą jak ieg o ś p rzech odnia, k tó ry , spiesząc się za d ro b n o stk o w ą m oże sp ra w ą , p o trą c ił C zcigodnego S tarca i p c h n ą ł Go ta k m ocno, że u p a d łsz y u d erzy ł głow ą o b ru k uliczny, co sp ro w a d z iło w rezu ltacie w ylew k rw i do m ózgu, n a stę p n ie chorobę, a w k o ń c u śm ierć...

Ś. p. W ito ld W ró b lew sk i, u ro d z o n y dnia 29 czerw ca 1839 r. w G rodnie, po chodził p o d o b n ie, ja k B ro n isław Z natow icz, z ro d z i­

n y , w k tó re j za m iło w a n ie d o n a u k p rz y ro ­ d n iczy c h b y ło b a rd z o rozw inięte. W szak m ło d szy m Jego b ra te m b y ł sły n n y p rz y ro ­

d n ik polski, Z y g m u n t W róblew ski, prof. f i­

zyk i n a U niw ersytecie Jag ielloń sk im . D rugi b ra t, E d w a rd , rów nież pośw ięcił się tej sam ej gałęzi w iedzy i b y ł z n a n y m p ro feso rem I n ­ s ty tu tu T echnologicznego w P etersb u rg u . Ś. p. W ito ld W ró b lew sk i rów nież n a u k o m p rz y ro d n ic z y m się od d ał, gdy, ukończy w szy g im n azju m w sw em m ieście ojczystem , p rz y ­ szło Mu w y b ierać d alszą d ro g ę kształcenia.

W stą p ił ted y n a w y d z ia ł p rz y ro d n iczo - m a ­ tem aty czn y U n iw ersytetu w Kijowie, k tó ry u k o ń czy ł w 1860 r. ze sto pn iem k a n d y d a ta n a u k przyro d n iczy ch .

Z m uszony w a ru n k a m i życiow em i do p r a ­ cy za ro b k o w ej, w y b ra ł zaw ód nauczycielski.

P o czątko w o u p ra w ia ł go ja k o nauczyciel p ry w a tn y , p otem w 1871 r. przeszed ł n a s ta ­ no w isko n au czy ciela p rz y ro d y do szkoły re ­ aln ej, od 1883 r. w y k ła d a ją c o b o k tego n a u k i p rz y ro d n icze i g eo grafję w M ary jsk im In s ty ­ tucie dla dziew cząt. W 1901 r. p ow o łan o Go n a k ie ro w n ik a p ry w a tn e j szkoły realnej, u trz y m y w a n e j przez kupców w arszaw skich.

N a tem stan o w isk u w y trw a ł do 1918 r., aż

Jv!° 1— 2 W S Z E C H Ś W IA T 7

zm ienione w a ru n k i polityczne pozw oliły szkołę, przez Niego p ro w a d zo n ą, oddać w skrzeszonem u P a ń stw u P olskiem u. Z ch w i­

lą u p ań stw o w ie n ia jej i n a d a n ia n azw y

„im ien ia T adeu sza Czackiego11 ś. p. W itold W ró b lew sk i sta ł się jej d y re k to rem z ra m ie ­ n ia M inisterstw a W . R. i O. P. i b y ł nim aż do koń ca swego życia, nie u su w ają c się w z a ­ cisze em e ry tu ry i św iecąc p rz y k ła d e m c a ­ łem u nauczycielstw u w W arszaw ie, k tóre czciło w Nim swego n esto ra , lat przeszło sześćdziesiąt p ra cu jące g o n a polu pedago- gicznem .

N iezależnie od p ra cy pedagogicznej ś. p.

W ito ld W ró b lew sk i o d d aw ał się p ra c y lite­

ra ck iej i p o p u la ry z a to rsk ie j w um iło w an ej przez siebie dziedzinie. B ył w sp ó łp ra co w n i­

kiem „S łow nik a G eograficznego11, „W ielkiej E n cy k lo p e d ji Ilu stro w a n e j11 i w ielu in n y ch pism i w ydaw nictw . P odczas całego praw ie o k resu istn ie n ia „W szech św iata11 b y ł jego stały m w sp ółpracow nikiem , um ieszczając w n im liczne a rty k u ły z dziedziny geografji opisow ej i fizycznej, znaczone przew ażnie lite ram i w. w., od r. 1891 b y ł członkiem

jego K om itetu R edakcyjnego, od 1898 r. zaś stał się jego w ydaw cą, u zy sk aw szy n a to koncesję, ta k tru d n o w ów czas udzielan ą.

W y bu ch w ielkiej w o jn y u niem ożliw ił d a l­

sze p row adzen ie tego pism a. Z żalem m ów ił zaw sze ś. p. W ito ld W ró b lew sk i o tem , że się p rz erw a ła nić, sn u ta z ta k im tru d em przez la t 33, i z g orącą w dzięcznością po dnosił zasługi w szystk ich tych, któ rzy bądź sw ojem p iórem , b ąd ź zasob am i m ater- jaln em i p rzy czy n iali się do u trzy m y w a n ia

„W szech św iata11 p rz ed w ojną.

Ze szczerą też ra d o ścią p o w itał p ro jek t w znow ienia jego i p ierw szy złożył sw ój p o d ­ pis pod odezw ą, k tó rą zam ieszczam y dziś na czele naszego n u m eru .

Niechże więc te k ilk a słów w spo m nien ia o Jego życiu, k tó re zeszło Mu n a n ie u s ta n ­ nej ow ocnej p ra c y n a d k ształceniem m ło ­ dzieży i krzew ieniem w iedzy p rzy ro dn iczej w szerokich w a rstw ach , będzie w yrazem ża­

lu, z ja k im w znow iony „W szech św iat11 — niestety — żegna Go n a zawsze... *

A d a m C za rtk o w sk i

P R Z E R W A

(1914 — 1927).

P am iętam , ja k „ o sta tn i11 p rzed w o jen n y n u m e r „W szec h św iata11 o trzy m a łe m w O j­

cow ie w lecie r. 1914, gdzie podów czas p r a ­ cow ałem w raz z kolegam i: W . R oszkow skim i K. Dem elem . S ądziliśm y w ów czas, że jest to w p ro st jed en z epizodycznych sk u tk ó w ro z p alając ej się w ielkiej w ojny, że p o trw a to ty lk o czas k ró tk i, ja k w o jn a sam a... A je­

d n a k — in n y b y ł bieg h isto rji: w o jn a tr w a ­ ła la t cztery, a nasz „W szech św iat11 — aż la t przeszło trzy n a ście czekać m u siał n a swe p on o w n e u k a z a n ie się. W ielk a w o jn a p rz y ­ n io sła Polsce niepodległość, a m y w ów czas, n aiw n i, b y liśm y pew ni, że w odro d zo n ej O jczyźnie — w łaśnie przedew szystkiem N a u k a rozk w itn ie, ta N a u k a P o lsk a , k tó ra b y ła za czasów niew oli ostoją sam odziel­

n y c h w ysiłków d u ch a polskiego, je d n ą z n a ­ szych legitym acyj p rz ed re sztą niechcącego o n as p am iętać św iata... Istotnie, i n a N a u ­

kę czas p rzyszedł, nie ta k je d n a k p rędk o, jak eśm y się tego w ów czas spodziew ali.

Oczywiście, czasopism o o typie w yższej po p u lary zacji, ja k ie m b y ł „W szech św iat11 w ciągu 33 la t sw ego istn ie n ia — n ie jest bezpośredn im w y razem n a u k i w sensie b a ­ daw czym , w szak że dla naszego św iatk a przyrodniczego m ia ł on w ielkie, b o d a j do dziś niedocenione, znaczenie. P rzed ew szy st­

kiem s k u p i a ł on siły p rzy ro dn icze polskie ze w szystk ich trzech zab o ró w i z z a ­ granicy. Bliższe sto su n k i pom iędzy p ra c o ­ w n ik am i, p o k re w n y m o d d a ją c y m się dzie­

dzinom -— zad zierzg ały się n ajczęściej .dzię­

ki dow iedzeniu się w zajem n em u o swem

istn ien iu — z a rty k u łó w w e „W szechśw ie-

cie11. N a łam ac h „W szec h św iata11 w ciągu

la t w ielu p ró b o w a li m łod zi p rz y ro d n icy

sw ych sił literack ich , a p o d n iezap om n ian em

kierow nictw em ś. p. B ro n isław a Z natow i-

8 W S Z E C H Ś W IA T Js. 1— 2

cza w y ra b ia li się n a p ro z a ik ó w n au k o w y ch , p rz

rczem stało się z a sad ą, że polski p r z y ­ ro d n ik p isać w in ien p olszczyzną lite ra c k ą p o p ra w n ą , nie u stę p u ją c ą polszczyźnie h u ­ m a n istó w n asz y ch , a w ielu n aw et pisze do dziś w ięcej niż p o p ra w n ie . T o w łaśn ie m ia ­ łem n a m yśli, gdy n a obchodzie 10-lecia Koła P rz y ro d n ik ó w Stud. U niw . W a rsz. p o ­ w iedziałem m ło d sz y m kolegom , że, o ile dziś słyszą z k a te d ry d o b rą polszczyznę, o ile m ożem y im sk u tecz n ie p o m a g a ć w p o p ra - w nem re d a g o w a n iu ich p ierw szy ch p ra c n au k o w y c h — za w d z ię c z a ją to w ieloletn im w y siłk o m ś. p. Z n ato w icza i d aw n e m u

„W szech św iato w i".

D a w n em u ! B a rd z o ju ż „ d a w n e m u 11, bo jego o n g i m ło d o c ia n y m w sp ó łp ra c o w n ik o m siw izn a już d o b rz e p rz y p ró sz y ła skronie, n ato m iast... w ięk szo ść n a sz y c h dzisiejszych p iz y ro d n ik ó w , d o k to ra n tó w u n iw ersy te tó w polsk ich, o „W szech św iecie11 p rz ew aż n ie ju ż nie słyszała, a n a jw y b itn ie js i z p o śró d n ich w p ro st m i się p rz y z n a w a li, że n a w e t ż a d n e ­ go n u m e ru jego n a oczy nie oglądali!

Bo la t trz y n a śc ie -— to w ogóle je st okres czasu n iem ały , a w cz asach obecn ych, k ied y tyle codzień w ra ż e ń p rz e w a la się po n e rw a c h lu d zk ich , ■ — je s t to o k res w iększy, niż ten, co zw y k le dzieli d w a pokolenia.

Ale zato o d ra d z a ją c y się dziś „W szec h ­ św ia t11 o ileż w lepszem z n a jd u je się p o ło ­ żeniu, niż ten d a w n y , co się ro d z ił p rz e d la ­ ty czterd ziestu pięciu! P ięć u n iw ersy te tó w z w y d z ia ła m i: p rz y ro d n ic z e m i i lek arsk ie- m i, szereg z a k ła d ó w w y ższy ch z p ra c o w n ia ­ m i, u p ra w ia ją c e m i ró ż n e d z ia ły b a d a n ia przy ro d n iczeg o , ja k szk o ły i w y d z ia ły ro l­

nicze, w e te ry n a ry jn e , górnicze... A ileż p o ­ w stało p oza te m ró ż n y c h in s ty tu tó w b a d a w ­ czych, o k tó ry c h m a rz y ć n ie śm ieli za ło ż y ­ ciele (1882) d aw n eg o „ W sz e c h św ia ta 11!

I, co n ajw a żn iejsze , ja k dziś liczne są tłu ­ m y m łodzieży, p o św ięc ające j się n a u k o m p iz y ro d n ic z y m czy sty m i sto so w an y m ! Dziś ju ż w m łodego człow ieka, w stę p u ją c e ­ go n a w y d z ia ł p rz y ro d n ic z y z z a m ia re m pośw ięcenia się p ra c y teo re ty czn e j, otocze­

nie n ie w m aw ia , że jest „k ie p sk im w a rja - tem “ , s k a z u ją c y m się n a „g ło d o w a n ie p rz y n a u c e 11. A przecież p rz e d la ty trzy d z iestu

tenże W y d ział w W a rsza w ie skończyło pię­

ciu (w y raźnie pięciu) stud entów , z k tó ry ch zresztą trzech objęło p óźn iej k ated ry .

W ow ym to czasie m ó w ił m i ś. p. B ro n i­

sław Z natow icz, że „W szech św iat11 b ard ziej jeszcze cierpi n a b ra k w spó łp raco w n ik ó w , niż p re n u m e ra to ró w . A je d n a k d aw aliśm y sobie jak o ś rad ę. Dziś n ap e w n o nie z a b ra ­ kn ie a n i jed n y ch , an i drugich.

W okresie p rz erw y — 1914— 1927— w y ­ ch o dziły „ P rz y ro d a i T e c h n ik a 11, oraz „ P rz y ­ r o d n ik 11 d ra K. S im m a, o b a do sk o n ale re d a ­ gow ane, ale... m iesięczniki. Jed en z naszych d a w n y ch to w arzyszów b ro n i ze „W szech­

ś w ia ta 11, zn a n y z n iep o ró w n an eg o dow cipu, kol. Z. W eyberg, słusznie kiedyś pow iedział, że m iesięcznik jest cztery ra z y m n iej czy­

ty w an y , niż ty g o d n ik , zaś k w a rta ln ik a , b o d aj n a jb a rd z ie j „n iep raw o m y śln eg o 11 n a ­ w et ro sy jsk i „ k w a rta ln y 11 ko nfisk o w aćb y nie chciał, ile że z sam ej n a tu ry rzeczy n ie ­ w in n y jest to p erjo d y k , n iem al zaw sze n a nierozcięcie sk azan y . T o też nie w ątpię, że Szan. R ed ak to r w skrzeszonego „W szech­

ś w ia ta 11 w p rędce p rz y w ró ci m u fo rm ę ty ­ go dn ika. Z resztą jest ju ż to rzecz w s p ó łp ra ­ cow ników , szczególnie m ło d y ch — o b a r­

czyć R e d a k to ra ta k im n a w a łe m w a rto ścio ­ wego m a te rja łu , ab y ten (t. j. m a te rja ł i R e­

d ak to r) ja k n a jp rę d z e j objętość d w u ty g o d ­ n ik a rozsadził.

D o tk liw y b a rd z o b y ł b r a k „W szechśw ia­

t a 11 podczas ta k dług iej p rzerw y . Ale koniec jej p rz y p a d a n a czas w łaściw y. J e s t to, s ą ­ dzę, szczególne sign um tem p oris. O to w z a ­ k resie życia nau k o w eg o w c h o d zim y n a re s z ­ cie w fazę zak o ńczo nej n o rm aliza cji. P r a ­ cow nie u niw ersy teck ie za k o ń czy ły p rz e w a ­ żnie o k re s o rg a n iz a c y jn y i życie w n ic h n o r ­ m a ln y m potoczyło się to rem . Ilość publi- k acy j n a u k o w y c h b ad a w cz y ch ro śn ie z r o ­ k u n a rok . M łodzież o d b y w a sw e stu d ja w w a ru n k a c h n o rm a ln y c h , nie o d ry w a n a od la b o ra to rjó w d o szeregów . T eraz to w łaśnie p rz y szed ł czas n a w znow ienie „W szech św ia­

t a 11. O b y już o d tą d w ycho dził bez p rzerw ż a d n y c h ad in fin itu m , słu żąc godnie w cią­

gu d alszy m p o lsk iem u p rz y ro d o zn a w stw u ,

sk u p ia ją c siły m łode, m o b ilizu jąc starsz e do

p ra c y w spó ln ej! ^ J a n Tur.

.Ns 1— 2 W SZ E C H ŚW IA T 9

G Ł Ó W N E F A K T Y P O T R Z E B N E D O Z R O Z U M I E N I A B U D O W Y Z Ę B Ó W Z W I E R Z Ą T S S Ą C Y C H ( M a m m a l i a )

Z nacząc n u m era m i, kolejno w ym ieniać będziem y głów ne fa k ty , konieczne do z ro ­ zum ien ia (bez w szelkich p rzed w stęp n y ch studjów ) b u d o w y zębów ssaw ców , a więc i człow ieka. O gran iczam y się tylko do zę­

bów t. zw. jedno i dw uszeregow ych, alb o ­ w iem b u d o w a zębów trz y i czteroszerego- w ych d a je się bez o b jaśn ień zrozum ieć, skoro się p oznało b u dow ę zębów jed n o i dw uszeregow ych.

1. Z ęby ssaw ców p ow stały ze zrośnięcia się pew nej ilości ząb k ó w p ierw o tn y ch (p ry ­ m ity w n y ch ). Ilość ty ch ząb k ó w nie d ała się d o tą d ściśle oznaczyć.

2. K ażdy ząb zw ierząt ssących jest k o m ­ p lik o w an ej budow y, p o w stał d ro g ą zrostu, czyli k onk rescencji, stąd teo rję o budow ie zębów przez zro st m ien ią teorją k o n k r e s c e n ­ cji, w przeciw ieństw ie do teo rji p ąc zk o w a­

n ia (T heoria gem m ationis, s. H ap lo d o n taj Cope O sb o rn a, w edług k tó rej jak iś fa n ta s ty ­ czny p ra z ą b , m a ją c y przedstaw iciela w kle zw ierząt ssących, w y tw a rz a przez p ąc zk o ­ w a n ie ró ż n e k ateg o rje zębów.

3. Na pow ierzchni k o ro n y zębow ej, t. z.

żującej, czyli w olnej (facies m olaris) w zno si się p ew n a ilość guzow atości, czyli sto ż­

kó w (tu b ercu la), b ąd ź płaskich, b ądź sto ż­

ko w aty ch . Ilo ść ty ch stożków b y w a ró ż n a : 4-8-12, n az y w am y je ogólnie m ów iąc, szczytam i (acies).

4. S tożki z ra s ta ją się ze sobą w ro z m a i­

ty sposób, stą d p o w sta ją różn e fo rm y zę­

bów , noszące odpow iednie nazw y, stosow ­ nie do sw ych czynności: są to zęby sieczne

(dentes incisores s. inicisivi), n a stęp n ie kły (dentes ca n in i s. a n g u la re s ); zęby trz o n o ­ w e m ałe i w ielkie (dentes p ra em o lares et m o la re s).

5. S tożki albo sęczki, albo szczyty b y ­ w a ją u staw io n e n a pow ierzchni żującej zęs bów trzo n o w y ch — w jednym , albo dw óch, lub trze ch szeregach. Stosow nie do tego u s ta ­ w ien ia n a z y w a m y zęby 1 - 2 - lu b 3 szeregowe. Jednoszeregow e m a m y w u zęb ie­

niu psów m o rsk ich , czyli fok ; dw uszeregow e w u zębieniu p a w ja n o w a ty c h (C ynocephali-

d a e ) ; trzyszeregow e w uzębieniu szczęki g ó r­

nej u k oni, a w obu szczękach u b y d ła ro g a ­ tego.

6. K ażdem u stożkow i zębów o dp o w iad a jeden k o rzeń (rad ix ). K orzenie z ra s ta ją się daleko w cześniej, niż stożki.

7. Zęby trzo n o w e w y stę p u ją rz ad k o w pełnej ilości stożków sw oich, albow iem przednie i tylne stożki, b ęd ąc n ac isk a n e przez zęby sąsiednie, zm uszo ne b y w a ją do zra sta n ia się ze sto żk am i śro d k o w em i i t r a ­ cą sw ą in d y w id u aln o ść częściowo lub c a ł­

kowicie.

8. K ażdy ząb zw. ssących nosi po dw ójne m iano, jedn o z n ich w y k a zu je ilość jaw n y ch stożków w d a n y m zębie, d ru g ie o kreśla ilość sk ry ty ch stożków w tym że zębie. T ak n. p.

kieł jest ja w n o jednoszczytow y, zaś sk ry to ośm ioszczytow y, (c rip to o c to cu sp id atu s).

Pow yżej p rzed staw io n e szczegóły są k o ­ nieczne d la zro zu m ien ia w y jaśn ień dalszych.

Z ęby jednoszeregowe (Dentes m onordini).

N ajprostszem i zębam i trzo n o w em i są zę­

b y jednoszeregow e. P rzed staw icielam i tak ich uzębień są C etacea, ja k n. p. d elfiny, z licz- nem i zębam i, do 50 w zdłuż szczęk, n a s tę p ­ nie P in n ip e d ia n. p. foki, o 5-ciu zębach trzonow ych w szczękach.

R o zp atru ją c b u d o w ę zębów jednoszerego- w ych u fok, w idzim y, że k a ż d y ząb trz o n o ­ w y sk ład a się z n a stę p u ją c y c h części:

a) z czterech stożków , k tó re n az y w am y li­

cząc od p rz o d u . 1) paraconus, przed stożek ; 2) protoconus, p ra sto ż ek ; 3) m etaconus, za- stożek; 4) hy p o c o n u s , tyłostożek; b) z o to cz­

k ą cingulum ; ta o sta tn ia jest to opuszka, w znosząca się u p o d staw y k o ro n y zębow ej;

silnie jest ro zw in ięta po stro n ie w ew n ętrzn ej zęba i m a ją c a tu n a sw ej p o w ierzch n i w olnej k ilk a d ro b n y c h w ypukłości. O toczka jest p rzedstaw icielk ą zanikłego, u tajo n eg o szere­

gu drugiego stożków — bo jednoszeregow e uzębienie u tw o rzy ło się z dw uszeregow ego, przez zro st d w óch szeregów w jeden. C in gu­

lu m jest to m a te rja ł zap asow y, zb ęd n y n a