Zeszyty Naukowe
Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk
nr 79, rok 2010
Marek NIEÆ*, Regina KRAMARSKA**, Ryszard SA£ACIÑSKI***
Perspektywy poszukiwañ z³ó¿ bursztynu w Polsce
Streszczenie: Wystêpowanie bursztynu w Polsce znane jest z utworów trzeciorzêdowych (paleogeñskich) i czwar- torzêdowych. Dotychczas rozpoznanych i udokumentowanych zosta³o kilka z³ó¿ bursztynu, a w wielu miejscach zarejestrowano jego wystêpowanie sugeruj¹ce mo¿liwoœæ znalezienia dalszych z³ó¿ oraz znaczny potencja³ zasobowy. Mo¿na wyró¿niæ trzy typy z³ó¿ bursztynu: stratoidalne-pok³adowe w osadach paleogeñskich, stratoidalne gniazdowo-soczewowe w osadach holoceñskich i gniazdowe w plejstoceñskich. Przes³anki geo- logiczne, w szczególnoœci stratygraficzne i litologiczno-facjalne, oraz oznaki wystêpowania bursztynu po- zwalaj¹ na wskazanie szeregu obszarów perspektywicznych dla jego z³ó¿: w utworach paleogeñskich na zachód od Zatoki Gdañskiej i na pó³noc od Wy¿yny Lubelskiej oraz w holoceñskich osadach morskich w pasie pobrze¿a Zatoki Gdañskiej na wschód od Gdañska, w zasiêgu transgresji morza litorinowego. Ró¿ny stan zbadania poszczególnych czêœci tych obszarów powoduje zró¿nicowanie ocen stopnia perspektywnoœci i pewnoœci jej oceny, które przedstawione zosta³y przy zastosowaniu klasyfikacji USGS. Celem prac po- szukiwawczych powinno byæ potwierdzenie lub uœciœlenie danych o wystêpowaniu utworów potencjalnie bursztynonoœnych i stwierdzenie w nich obecnoœci bursztynu. Du¿a zmiennoœæ bursztynonoœnoœci, gniazdowe, losowo zró¿nicowane formy nagromadzeñ bursztynu, nieregularne formy gniazd i zró¿nicowane ich rozmiary, nieregularne rozmieszczenie oraz zró¿nicowany sk³ad ziarnowy bursztynu i udzia³ ziaren o cechach jubi- lerskich, powoduj¹, ¿e najlepszym sposobem poszukiwañ i rozpoznawania takich z³ó¿ (zw³aszcza stra- toidalno-gniazdowych i gniazdowych) jest ich prowadzenie równoczeœnie z eksploatacj¹. Jako ekwiwalentn¹ mo¿na stosowaæ metodê poszukiwania i rozpoznania z³o¿a za pomoc¹ odpowiednio gêstej siatki wierceñ z poborem du¿ych prób.
S³owa kluczowe: z³o¿a bursztynu, poszukiwania, Polska
Perspectives of prospecting for amber deposits in Poland
Abstract: Occurrences of amber in Poland were recognized in marine Tertiary (Paleogene), and Quaternary (marine and alluvial) deposits. Few deposits were identified and explored. Numerous sites, where amber was found,
* Prof. dr hab. in¿., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków.
** Dr, Pañstwowy Instytut Geologiczny – PIB, Oddzia³ Geologii Morza, Gdañsk.
*** Dr hab. prof. UW, Uniwersytet Warszawski, Wydzia³ Geologii.
were registered. They suggest possibilities for finding new deposits with considerable amber resources.
Geological, mainly stratigraphic and lithological-facial data allow to demonstrate some promising areas: on the western side of Gdañsk Bay and on the northern part of Lublin region within Paleogene formations, as well as in Holocene marine deposits of Littorina sea transgression within the southern border of Gdañsk Bay. Areas promising for prospecting of amber deposits were classified according to the varied knowledge of geology.
USGS classification was applied. The preliminary prospecting target should be confirmation of existence and distribution of potentially amber-bearing sediments, as well as confirmation that they are really amber-bearing.
Random amber accumulation in irregular nests or pockets of varied size and location, varied total amber content and share of grains of gem quality, makes detailed prospecting and exploration extremely difficult and risky job.
The best mode is prospecting and exploration combined with mining of encountered amber accumulation.
Alternatively, the dense grid of boreholes or – in shallow deposits – hydraulic pumping of sites of amber extraction, can be applied.
Key words: amber deposits, prospecting, Poland
1. Stan znajomoœci z³ó¿ bursztynu i celowoœæ ich poszukiwañ
Wystêpowanie bursztynu w Polsce znane jest z utworów trzeciorzêdowych (paleogeñ- skich) i czwartorzêdowych. Warunki jego akumulacji w utworach trzeciorzêdowych s¹ doœæ dobrze poznane (Kramarska, Kasiñski 2008; Kramarska i in. 2008). Poznane zosta³y te¿
ogólne warunki akumulacji bursztynu w morskich osadach holocenu (Zalewska 1974;
Tomczak i in. 1990; Kosmowska-Ceranowicz 2004). Stan znajomoœci z³ó¿ bursztynu w utworach plejstoceñskich i l¹dowych holoceñskich jest niewielki. W bardzo wielu miej- scach jego eksploatacji w czasach historycznych, w szczególnoœci od XVIII w. do pocz¹t- ków XX nie prowadzono obserwacji geologicznych. O warunkach wystêpowania bur- sztynu mo¿na tylko wnioskowaæ na podstawie ogólnych warunków geologicznych, ich lokalizacji oraz sk¹pych opisów sposobu jego wystêpowania i poszukiwania.
Dotychczas rozpoznanych i udokumentowanych zosta³o kilka z³ó¿ bursztynu (tab. 1).
TABELA 1. Rozpoznane z³o¿a bursztynu TABLE 1. Recognized amber deposits
Z³o¿e Utwory
bursztynonoœne Typ z³o¿a Kategoria
rozpoznania Zasoby* [t] Stan zagospodarowania Górka Lubartowska paleogeñskie stratoidalne D 1088 niezagospodarowane Mo¿d¿anowo paleogeñskie
w krze glacjalnej gniazdowe C2 10 czêœciowo
wyeksploatowane Przeróbka SL holoceñskie
morskie
stratoidalno-
-gniazdowe C1 17 niezagospodarowane
Wiœlinka „ „ C1 ok. 4 czêœciowo
wyeksploatowane
Wis³oujœcie „ „ 178 wyeksploatowane
Górki Zachodnie „ „ 12 wyeksploatowane
Sobieszewo- Konary „ „ 31 wyeksploatowane
Stegna „ „ D 1,4 niezagospodarowane
Sztutowo „ „ D 192 „
Smo³dzino „ „ D 0,6 „
* dane orientacyjne
W wielu miejscach zarejestrowano jego wystêpowanie (Kosmowska-Ceranowicz (red.) 2002; Kramarska, Kasiñski 2008), sugeruj¹ce mo¿liwoœæ znalezienia dalszych z³ó¿ i znacz- ny potencja³ zasobowy. Zwracano na to ju¿ uwagê kilkakrotnie (Kramarska, Kasiñski 2008;
Kramarska i in. 2008; £azowski, Parecki 2004; Sa³aciñski, £azowski 2008). Dotych- czasowa znajomoœæ warunków akumulacji bursztynu pozwala na systematyzacjê oceny perspektyw ich znalezienia i okreœlenie mo¿liwych kierunków prac poszukiwawczych.
2. Warunki wystêpowania z³ó¿ bursztynu
2.1 Obszary Ÿród³owe
Pierwotnym Ÿród³em bursztynu s¹ obszary l¹dowe na obrze¿eniu eoceñskiego basenu morskiego. Wyró¿nia siê dwa takie obszary:
— pó³nocny, obejmuj¹cy po³udniow¹ Skandynawiê i pó³nocn¹ czêœæ basenu Morza Ba³tyckiego,
— po³udniowy, po³o¿ony na obszarze Polski po³udniowo-wschodniej i zachodniej Ukrai- ny.
Jego pierwotne nagromadzenia tworzy³y siê w utworach eoceñskich w obszarze delto- wym rzek i lagunowo-przybrze¿no-morskim. By³y one Ÿród³em bursztynu rozproszonego w utworach czwartorzêdowych, powstaj¹cych przy udziale erozji osadów starszych. Rozmy- wanie tych utworów i redepozycja bursztynu prowadzi³y do wtórnych jego nagromadzeñ w osadach plejstoceñskich i holoceñskich, rzecznych, jeziornych i przybrze¿no-morskich (tab. 2).
2.2. Transport i sedymentacja bursztynu
Bursztyn z obszarów Ÿród³owych jest przenoszony i osadzany w formie okruchowej.
Jego niska gêstoœæ w³aœciwa (0,96) 1,05–1,10 g/cm3powoduje specyficzne zachowanie siê w czasie transportu i sedymentacji. W wodzie o podwy¿szonej mineralizacji, zw³aszcza zasolonej lub z zawiesin¹ sk³adników mineralnych, mo¿e byæ unoszony na znaczne odle- g³oœci, co sprzyja jego rozpraszaniu. Podstawowym warunkiem nieodzownym dla osadzania bursztynu jest odpowiednie zmniejszenie prêdkoœci przep³ywu i opadanie w spokojnej wodzie, gdy prêdkoœæ przep³ywu jest mniejsza od prêdkoœci opadania. Niska gêstoœæ w³aœ- ciwa bursztynu w stosunku do wody powoduje ma³¹ prêdkoœæ opadania ziaren nawet o du¿ej objêtoœci.
Warunkiem akumulacji bursztynu jest wystêpowanie:
a)dostatecznie obfitego jego Ÿród³a, b) warunków dogodnych do jego osadzania,
— niska prêdkoœæ lub ograniczony przep³yw transportuj¹cej wody,
— mo¿liwoœæ unieruchamiania ziaren bursztynu w osadzie np. przez transportowane wraz z nim fragmenty roœlin lub na pod³o¿u roœlinnym,
c) zabezpieczenie osadu przed póŸniejszym rozmywaniem.
W warunkach statycznych z podobn¹ prêdkoœci¹ opadaj¹ ziarna bursztynu o wymiarach poni¿ej 10 mm i ziarna mineralne (kwarcowe, skaleniowe, ilaste) o wymiarach poni¿ej 0,06 mm (frakcja mu³kowo-ilasta). W osadzie grubiej ziarnistym – piaskach drobnoziarnistych (0,06–0,25 mm) – mog¹ wystêpowaæ przede wszystkim wiêksze ziarna bursztynu (odpowie- dnio 10 do 45 mm).
Osadzanie bursztynu mo¿e mieæ miejsce w:
— zag³êbieniach bezodp³ywowych, morskich-lagunowych, w dolinach rzek, w obrêbie utworów facji powodziowej (zw³aszcza na tarasach zalewowych), w obni¿eniach morfologicznych, zatorfionych, w starorzeczach,
— w rejonach drastycznego zmniejszenia szybkoœci przep³ywu wody w odsypach brze- gowych, w zakolach meandrowych, brze¿nych strefach sto¿ków nap³ywowych,
— strefach konwergencji ruchu falowego w zbiornikach morskich, w osadach pla¿o- wych, przybrze¿nych przybarierowych, lagunowych.
Warunkiem nieodzownym jest wystêpowanie w osadzie du¿ych szcz¹tków organicz- nych, fragmentów roœlinnych, a tak¿e muszli, które u³atwia³y zatrzymywanie bursztynu w osadzie. Akumulacji bursztynu sprzyja³o tak¿e osadzanie utworów bursztynonoœnych na terenie pokrytym roœlinnoœci¹, np. na torfowiskach.
TABELA 2. Warunki wystêpowania bursztynu i formowania jego koncentracji z³o¿owych TABLE 2. Conditions of occurrence of amber and deposit models
Wiek Proces Utwory
bursztynonoœne
Forma wystêpowania
bursztynu Uwagi
Eocen górny
sedymentacja w œrodowisku deltowym, przybrze¿no- morskim, lagunowym
mu³ki, mu³ki piaszczyste
rozproszony z lokalnymi nagromadzeniami
koncentracje z³o¿owe
Górny plejstocen (zlodowacenie Wis³y
– faza pomorska)
erozja, egzaracja utworów eoceñskich
i akumulacja ich produktów
gliny zwa³owe, utwory wodnolodowcowe
rozproszony, lokalne ma³e nagromadzenia
(wyst¹pienia)
koncentracje z³o¿owe w porwakach utworów eoceñskich
Górny plejstocen (schy³kowy okres zlodowacenia Wis³y)
rozmywanie glin zwa³owych
mu³kowo-piaszczyste osady rzeczne i fluwioglacjalne
lokalne koncentracje w utworach fluwioglacjalnych
lokalne niewielkie koncentracje (wyst¹pienia) – znaczenie historyczne
Holocen (faza morza litorinowego)
rozmywanie utworów eoceñskich i plejstoceñskich oraz
akumulacja jego produktów
mu³kowo-piaszczyste osady przybrze¿no-morskie,
pla¿owe
wtórna akumulacja lokalnie gniazdowa
lokalne koncentracje z³o¿owe
Holocen (najm³odszy czasy wspó³czesne)
rozmywanie glin zwa³owych i osadów
fluwioglacjalnych, akumulacja jego
produktów
mu³ki, namu³y rzeczne, piaski drobnoziarniste
niewielkie nagromadzenia eluwialno-residulane
i w osadach rzecznych facji
powodziowej
lokalne niewielkie koncentracje (wyst¹pienia) – znaczenie historyczne
3. Typy (modele) z³ó¿ z punktu widzenia metodyki ich poszukiwañ
Podstawow¹ cech¹ z³ó¿ – z punktu widzenia metodyki ich poszukiwañ i rozpoznawania – jest ich forma i sposób u³o¿enia w stosunku do ska³ otaczaj¹cych oraz rozmiary i ci¹g³oœæ. Na podstawie dotychczasowej znajomoœci z³ó¿ bursztynu mo¿na wyró¿niæ trzy zasadnicze ich typy:
— stratoidalne – pok³adowe,
— stratoidalne, gniazdowo-soczewowe,
— gniazdowe.
Z³o¿a stratoidalne-pok³adowe wystêpuj¹ w utworach paleogeñskich (eoceñskich). Two- rz¹ je osady bursztynonoœne wyodrêbnione liotologicznie. Zawartoœæ bursztynu jest zmienna w pionie i w poziomie. W poziomie z³o¿e mo¿e byæ nieci¹g³e z powodu:
— zaniku bursztynonoœnoœci w pewnych obszarach,
— rozmyæ poprzedzaj¹cych depozycjê utworów m³odszych (czwartorzêdowych).
W przypadku du¿ej nieci¹g³oœci mo¿liwe s¹ przejœcia do z³ó¿ gniazdowo-soczewowych.
Utworem bursztynonoœnym s¹ szarozielone mu³ki i piaski drobnoziarniste, mu³kowe, glaukonitowe, niekiedy fosforytonoœne (tab. 3). Mi¹¿szoœæ serii bursztynonoœnych wynosi od kilku do kilkunastu metrów. W z³o¿ach sambijskich daje siê zaobserwowaæ wystê- powania z³o¿owych koncentracji bursztynu w pewnych obszarach i ich zale¿noœæ od wy- kszta³cenia serii bursztynonoœnej (Odesskij i in. 1975; Odesskij 1977).
Z³o¿a stratoidalne gniazdowo-soczewowe tworz¹ nagromadzenia bursztynu w utwo- rach przede wszystkim holoceñskich. Wyró¿niæ mo¿na dwa ich typy:
1) przybrze¿nomorski, 2)aluwialny.
W z³o¿ach przybrze¿nomorskich bursztynonoœnymi s¹ litoralne piaski drobno- i œrednio- ziarniste, mu³kowate, szare z detrytusem roœlinnym w formie czêsto du¿ych fragmentów (ga³¹zek, szyszek, pêdów) oraz pokruszonymi skorupkami fauny, le¿¹ce ponad szarymi mu³kami. Bursztyn wystêpuje w strefowo ukierunkowanych nagromadzeniach, rozmie- szczonych nieregularnie w profilu serii bursztynonoœnej na g³êbokoœci od kilku do kil- kunastu metrów (najczêœciej 4,0–10,0 m). Tworz¹ one gniazda lub wyd³u¿one soczewy w osadach piaszczysto-mu³kowych, bogatych w szcz¹tki organiczne, z rozproszonymi ziar- nami bursztynu (Listkowski, £azowski 1975). Rozmiary stref bursztynonoœnych wynosz¹ od kilku do 100–200 metrów. Zauwa¿alne jest ich grupowanie siê w pewnych ci¹gach, w których gniazda-soczewy bursztynonoœne rozdzielone s¹ utworami p³onnymi. W zba- danych obszarach z³ó¿ w utworach pla¿ kopalnych w delcie Wis³y strefy bursztynonoœne s¹ wyd³u¿one w kierunku równoleg³ym do linii brzegowej (Jurys i in.2008) lub prostopadle albo skoœnie do niego wzd³u¿ kana³ów odp³ywowych wód sztormowych (£azowski, Parecki 2004).
W z³o¿ach aluwialnych bursztyn wystêpuje w osadach rzecznych, przede wszystkim na Kurpiach. Warunki jego wystêpowania s¹ s³abo poznane, gdy¿ eksploatacja by³a pro- wadzona w XIX w. i warunki geologiczne wystêpowania nie by³y systematycznie badane.
Na podstawie istniej¹cych opisów mo¿na stwierdziæ, ¿e przedmiotem eksploatacji by³y wyst¹pienia bursztynu spotykane przede wszystkim na tarasach zalewowych i nadzale- wowych, w najm³odszych osadach rzecznych facji powodziowej: mu³kach, namu³ach („sza- rej ziemi”) bogatych we fragmenty roœlin, w tym pnie drzew (uwa¿ane za wskaŸnik bur-
TABELA3.Typoweprofilepaleogeñskichseriibursztynonoœnych TABLE3.Typicalprofilesofpaleogeneamber-bearingseries Wiek
RegionpomorskiRegionlubelski FormacjaOgniwoMi¹¿szoœæ [m]LitologiaFormacjaMi¹¿szoœæ [m]Litologia Oligocendolny (rupel) mosiñska dolna
zCh³apowa30szareiszarozielonkawepiaski kwarcoweze¿wiremiziarnami glaukonitu Eocengórny (priabon)
zPo³czyna17szarozielonemu³kipiaszczysteipiaski mu³kowatezglaukonitemimusko- witem,fosforytamiibursztynem pomorska mieroszyñskiegórne10bezwapiennelubs³abowapniste mu³owcepiaszczyste,z³yszczykami iglaukonitem zSiemienia
¿ó³te,szaro-zielone,zielone gezyilaste szarozielonemu³kiwapniste Eocengórny (bart)mieroszyñskiedolne4piaskikwarcowo-glaukonitoweze ¿wiremkwarcowymifosforytamido30 (œrednio5)
zielonepiaskikwarcowe, mu³kipiaszczyste glaukonitowes³abowapniste ze¿wiremkwarcu,lidytu, fosforytamiibursztynem Dansochaczewskamargle,wapieniemargliste, mu³ki
sztynonoœnoœci), w obni¿eniach, niekiedy zatorfionych lub pod rud¹ darniow¹. Przez ludo- wych poszukiwaczy wyró¿niane by³y trzy typy osadów bursztynonoœnych: czerwone piaszczyste („¿eleŸniak”), czarne namu³y („czarny szlam”) oraz mu³ki siwe i modre ze szcz¹tkami roœlinnymi, uwa¿ane za najbogatsze (Chêtnik 1951). Utwory bursztynonoœne o mi¹¿szoœci do kilkunastu centymetrów wystêpowa³y w sp¹gu osadów mu³kowych na g³êbokoœci do oko³o 1,5–1,8 m bezpoœrednio na piaskach, a pod „ró¿nymi warstwami nap³ywowymi" (Pusch 1903), lub g³êbiej do oko³o 3 m w piaskach szarych ze smugami detrytusu drzewnego, pod przykryciem ciemnych osadów mu³kowo-ilastych. Nagroma- dzenia bursztynu znajdowano w wyd³u¿onych soczewach – „pasach” o d³ugoœci do oko³o 20–30 m i szerokoœci 0,5 do 1,5 m (Pietrzak 2002; Jurys i in. 2008) oraz gniazdach.
Grupowa³y siê one w pewnych obszarach lub strefach. W skupieniach gniazdowych na zakoñczeniu takich pasów („kocio³kach”) spotykano do 100 kg bursztynu (Pietrzak 2002).
Z³o¿a gniazdowe typowe wystêpuj¹ wœród utworów plejstoceñskich. Tworz¹ je:
1) porwaki i kry bursztynonoœnych utworów paleogeñskich w obrêbie utworów czwar- torzêdowych. Czêsto s¹ to zaburzone glacitektonicznie przemieszane osady paleogeñskie i plejstoceñskie lub lokalne akumulacje materia³u paleogeñskiego w osadach lodowcowych;
2) nagromadzenia residualno-eluwialne bursztynu:
— w obszarach wysoczyzn morenowych bursztyn wystêpuje w namu³ach i osadach mu³- kowo-piaszczystych w zag³êbieniach bezodp³ywowych po wytopieniu martwego lodu,
— na obszarach pokryw sandrowych w odsypach miêdzykorytowych i bocznych strug roztokowych i w zakolach meandrowych,
— na obszarach pokryw sandrowych przemodelowanych przez procesy eoliczne, w ob- ni¿eniach miêdzywydmowych.
4. Wielkoœæ z³ó¿
Niska gêstoœæ w³aœciwa bursztynu i zwi¹zana z tym ³atwoœæ przemieszczania w wodzie p³yn¹cej, obci¹¿onej zawiesin¹ lub zasolonej, nie sprzyja jego koncentracji w osadzie.
W zwi¹zku z tym jego nagromadzenia s¹ na ogó³ ma³e. Jeœli wystêpuj¹ blisko obok siebie mog¹ tworzyæ pola z³o¿owe lub z³o¿a. W zale¿noœci od iloœci nagromadzonego bursztynu mo¿na je podzieliæ w sposób przedstawiony w tabeli 4.
Wyst¹pienia bursztynu pospolite w wielu rejonach Pomorza i pó³nocno-wschodniego Mazowsza (Kurpie), w utworach plejstoceñskich i rzecznych holoceñskich, by³y dawniej eksploatowane na znaczn¹ skalê. Obecnie maj¹ one przede wszystkim znaczenie histo- ryczne. Niekiedy s¹ jeszcze lokalnie wykorzystywane.
5. Obszary perspektywiczne wystêpowania z³ó¿
5.1. Przes³anki poszukiwawcze
Przes³ankami wystêpowania z³ó¿ (przes³ankami poszukiwawczymi) s¹ wszelkie dane geologiczne, geomorfologiczne, mineralogiczne, historyczne wskazuj¹ce na mo¿liwoœæ wy-
stêpowania z³ó¿. Pozwalaj¹ one na wskazanie obszaru mo¿liwego ich wystêpowania. Mo¿e on byæ to¿samy z tym, na którym zarejestrowano odpowiednie przes³anki lub po³o¿ony w jego s¹siedztwie. Podstawowe przes³anki zestawione zosta³y w tabeli 5.
5.2. Oznaki z³o¿owe
Oznakami z³ó¿ (oznakami poszukiwawczymi) s¹ wszelkie zjawiska wskazuj¹ce na miej- sce lokalizacji mo¿liwego z³o¿a.
Jedynymi oznakami poszukiwawczymi z³ó¿ bursztynu s¹:
— stwierdzane jego wyst¹pienia w obrêbie lub s¹siedztwie utworów potencjalnie bur- sztynonoœnych,
— informacje o dawnej jego eksploatacji lub zachowane jej œlady.
W przypadku informacji o wczeœniejszej eksploatacji i œladów jej prowadzenia nale¿y mieæ jednak na uwadze, ¿e:
— przedmiotem zainteresowania by³y czêsto niewielkie nagromadzenia bursztynu, które w ca³oœci mog³y zostaæ wyeksploatowane,
— podejmowane mog³y byæ prace poszukiwawcze nie uwieñczone sukcesem.
TABELA 4. Klasyfikacja z³ó¿ i wyst¹pieñ bursztynu TABLE 4. Classification of amber deposits and occurrences
Zasoby [t] Charakter z³o¿a lub
wyst¹pienia Typy z³ó¿ Znaczenie gospodarcze
Ponad 1000 z³o¿a bardzo du¿e stratoidalno-pok³adowe w osadach eoceñskich, stratoidalno-gniazdowe w morskich holoceñskich, utworzone przez
szereg mniejszych gniazd lub soczew blisko siebie wystêpuj¹cych
mog¹ byæ przedmiotem systematycznej eksploatacji
mog¹ zostaæ wyeksploatowane czêœciowo lub ca³kowicie w trakcie prac
poszukiwawczo- -rozpoznawczych 100–1000 z³o¿a du¿e
10–100 z³o¿a ma³e stratoidalno-gniazdowe w osadach morskich holoceñskich, gniazdowe lodowcowe w plejstoceñskich osadach
morenowych (w krach glacjalnych utworów paleogeñskich) 0,5–10 z³o¿a bardzo ma³e
0,05–0,5 wyst¹pienia bursztynu
gniazdowe: aluwialne w utworach rzecznych holoceñskich, residualno-eluwialne na wysoczyznach morenowych i pokrywach sandrowych, lodowcowe w utworach morenowych
(w krach utworów paleogeñskich)
znaczenie historyczne
Poni¿ej 0,05, tak¿e pojedyncze lub nieliczne bry³y
lub ziarna
znaleziska bursztynu
w osadach plejstoceñskich (gliny zwa³owe, piaski fluwioglacjalne i in.)
bez znaczenia z³o¿owego lub niekiedy o znaczeniu
historycznym
5.3. Obszary mo¿liwego wystêpowania z³ó¿ bursztynu i perspektywiczne dla ich poszukiwañ
Zarejestrowane przes³anki i oznaki wystêpowania z³ó¿ bursztynu pozwalaj¹ na wska- zanie szeregu obszarów perspektywnych dla ich wystêpowania. S¹ one zró¿nicowane w zale¿noœci od wielkoœci mo¿liwych z³ó¿ (tab. 4) i g³êbokoœci ich wystêpowania. Wyró¿- nione zosta³y trzy klasy mo¿liwego po³o¿enia z³ó¿:
TABELA 5. Przes³anki i oznaki poszukiwawcze z³ó¿ bursztynu TABLE 5. Prospecting premises and signs of amber deposits
Rodzaj przes³anek Z³o¿a paleogeñskie Z³o¿a plejstoceñskie
Z³o¿a holoceñskie 1) przybrze¿no-morskie
2) aluwialne
Przes³anki
stratygraficzne
utwory górno-eoceñskie – priabon (formacja mo- siñska dolna ogniwo z Po³czyna), bart-pria- bon (formacja z Siemie- nia), podrzêdnie dolno- -oligoceñskie
utwory najm³odszych faz zlodowacenia pó³- nocnopolskiego (fazy po- morskiej), rzadziej star- szych
1) osady morza litorino- wego i regresywne poli- torinowe
2) górnoholoceñskie i wspó³czesne osady rze- czne
paleograficzno-facjalne
utwory lagunowe przy- brze¿no-morskie, barie- rowe, lagunowo-deltowe (nasypy przyujœciowe u czo³a delty)
utwory morenowe, utwo- ry sandrowe dystalne
1) osady pla¿owo- mierzejowe, morsko-je- ziorne i jeziorno-rze- czne
2) osady facji powo- dziowych (tarasy zale- wowe, czêœciowo nadza- lewowe)
litologiczne
mu³ki glaukonitowe, piaski drobnoziarniste mu³kowate, wskaŸnik klastycznoœci serii 0,125–4,0*
porwaki, kry utworów eoceñskich.
piaski drobnoziarniste mu³kowate
piaski drobnoziarniste mu³ki bogate w szcz¹tki organiczne
paleogeomorfologiczne i geomorfologiczne
równiny morenowe (mo- reny dennej),
strefy peryferyjne (dy- stalne) sto¿ków san- drowych
1) równiny zalewowe, strefy przyboju i odp³y- wu fal i wód sztormo- wych
2) obni¿enia na po- wierzchni tarasów
Przes³anki ioznaki
mineralogiczne znaleziska i wyst¹pienia bursztynu
znaleziska i wyst¹pienia bursztynu
znaleziska i wyst¹pienia bursztynu
historyczne
informacje o eksploatacji,
zachowane œlady wyrobisk górniczych (eksploa- tacji)
* Stosunek mi¹¿szoœci ska³ gruboklastycznych do sumy drobnoklastycznych i ilastych.
— bardzo p³ytko po³o¿one do 10 m,
— p³ytko po³o¿one 10–30 m,
— g³êboko po³o¿one 30–120 m.
Prowadzi to do podzia³u obszarów perspektywicznych na klasy przedstawione w tabeli 6.
Ró¿ny stan zbadania tych obszarów lub poszczególnych ich czêœci powoduje zró¿nico- wanie ocen stopnia perspektywnoœci i pewnoœci jej oceny. Oceny te przedstawione zosta³y przy zastosowaniu klasyfikacji USGS (tab. 6, 7, 8).
Wysok¹ perspektywnoœci¹ wyró¿niaj¹ siê utwory paleogeñskie oraz morskie holoceñ- skie w zasiêgu transgresji morza litorinowego.
W Polsce bursztynonoœne utwory paleogeñskie wystêpuj¹:
— w otoczeniu Zatoki Gdañskiej, zw³aszcza na zachód od niej,
— na Wy¿ynie Lubelskiej.
W otoczeniu Zatoki Gdañskiej stwierdzono utwory bursztynonoœne g³êboko po³o¿one, zwykle poni¿ej 100 m. Ewentualne prace poszukiwawcze musz¹ byæ poprzedzone wstêpn¹ ocen¹ ekonomiczn¹ eksploatacji mo¿liwych z³ó¿. Obszary perspektywne mo¿na sklasy- fikowaæ w klasach W-U/b-g. W klasie W/b obszary stwierdzonego wystêpowania nagro- madzeñ bursztynu spe³niaj¹cych kryteria bilansowoœci (zasobnoœæ pond 80 g/m2), W/b w rejonach zarejestrowanych wyst¹pieñ bursztynu, U/g – w przypadku stwierdzenia tylko obecnoœci utworów potencjalnie bursztynonoœnych.
Na Wy¿ynie Lubelskiej bursztynonoœne utwory paleogeñskie znajduj¹ siê w wielu rejonach na g³êbokoœci do 20–30 m. Udokumentowano tu z³o¿e Górka Lubartowska o za- sobach 1088 t przy zasobnoœci œredniej 377 g/m2. Obecnoœæ bursztynu stwierdzono ponadto w wielu punktach. Obszary perspektywne mo¿na sklasyfikowaæ w klasach od W/a w s¹- siedztwie udokumentowanego z³o¿a (Górka Lubartowska”) do U/g w obszarach wystê- powania osadów paleogenu, których cechy litologiczne wskazuj¹ na mo¿liwoœæ wystêpo- wania w nich bursztynu (tab. 5).
Morskie osady holoceñskie wystêpuj¹ w pasie pobrze¿a Zatoki Gdañskiej na wschód od Gdañska. Stwierdzono i eksploatowano tu z³o¿a Górki Zachodnie, Sobieszewo, Wis³oujœcie, Wiœlinka, Sztutowo. W wielu miejscach by³a prowadzona eksploatacja nielegalna. W ostat- nich latach w rejonie Gdañska s¹ prowadzone poszukiwania i rozpoznanie nagromadzeñ bursztynu na podstawie udzielonych koncesji. Niektóre obszary koncesyjne zlokalizowane s¹ na gruntach dzier¿awionych od Gminy Miasta Gdañska z przeznaczeniem na cele zwi¹- zane z poszukiwaniem, rozpoznawaniem i wydobywaniem bursztynu1.
Wysok¹ perspektywnoœci¹ (klasy W/a) charakteryzuje siê strefa pobrze¿a o szerokoœci oko³o 4–5 km. Jego bursztynonoœnoœæ jest potwierdzona przez liczne miejsca eksploatacji.
Utwory bursztynonoœne wystêpuj¹ tu zwykle do g³êbokoœci kilku i rzadziej kilkunastu metrów. Obszar po³o¿ony bezpoœrednio na po³udnie (pas o szerokoœci 2–3 km), mo¿na uznaæ na zasadzie analogii tak¿e za wysoce perspektywny (klasy W/g). Pozosta³y obszar w zasiêgu transgresji morza litorinowego jest umiarkowanie perspektywny (klasy U-N/g).
Niezbêdne s¹ na tym obszarze badania dla potwierdzenia mo¿liwoœci wystêpowania utwo- rów bursztynonoœnych.
1 Zarz¹dzenie Prezydenta Miasta Gdañska nr 847/2007 z dnia 7 lipca 2007 r. w sprawie okreœlenia zasad i trybu oddawania w dzier¿awê gruntów stanowi¹cych w³asnoœæ Gminy Miasta Gdañska na cele zwi¹zane z poszukiwaniem, rozpoznaniem i wydobywaniem z³ó¿ bursztynu.
TABELA6.KryteriaocenystopniaperspektywnoœciwgUSGS(wgGoudarzi1984) TABLE6.Criteriaforassessingthedegreeofperspectiveness,accordingtoUSGS(afterGoudarzi1984) W Perspektywnoœænieokreœlona, aleniewykluczona (brakdostatecznychdanych) 0/d Perspektywnoœæwysoka, przewidywananapodstawie wyraŸnychjednoznacznychprzes³anek z³o¿owych W/g
Perspektywnoœæwysoka,ocenianana podstawiewyraŸnychjednoznacznych przes³anekorazodosobnionychlecz wyraŸnychpoœrednichoznak z³o¿owych W/b
Perspektywnoœæwysokaocenianana podstawiewyraŸnych,jednoznacznych przes³anekorazwyraŸnych, bezpoœrednichoznakz³o¿owych W/a U
Perspektywnoœæumiarkowana, przewidywananapodstawienie wpe³nijednoznacznychprzes³anek z³o¿owych U/g
Perspektywnoœæumiarkowana, przewidywananapodstawienie wpe³nijednoznacznychprzes³anek z³o¿owychorazodosobnionych poœrednichoznakz³o¿owych U/b
Perspektywnoœæumiarkowana przewidywananapodstawienie wpe³nijednoznacznychprzes³anek z³o¿owychnielicznychwyraŸnych bezpoœrednichoznakz³o¿owych U/a N
Niskaperspektywnoœæ,przewidywana napodstawienielicznychlub niejednoznacznychprzes³anek z³o¿owych N/g
Niskaperspektywnoœæ,przewidywana napodstawieniewpe³ni jednoznacznychprzes³anekz³o¿owych orazniezbytwyraŸnych,poœrednich, odosobnionychoznakz³o¿owych N/b
Niskaperspektywnoœæ,przewidywana napodstawieniewpe³ni jednoznacznychprzes³anekz³o¿owych orazodosobnionychniezbyt wyraŸnychbezpoœrednichoznak z³o¿owych N/a BRBrakperspektywstwierdzony wsposóbjednoznaczny BR/a dgba STOPIEÑPEWNOŒCIOCENY¾®¾
STOPIEÑP ERSPEKTYWNOŒCI
¾® ¾
TABELA7.Kryteriaocenystopniaperspektywwystêpowaniaz³ó¿bursztynu TABLE7.Criteriaforassessingthedegreeofperspectivenessofamberdeposits W Perspektywnoœænieokreœlona,ale niewykluczona (brakdostatecznychdanych) 0/d
Perspektywnoœæwysoka, przewidywanaobecnoœæutworów potencjalniebursztynonoœnych ws¹siedztwieobszarów,wktórych bursztynonoœnoœæzosta³a potwierdzona W/g
Perspektywnoœæwysoka, stwierdzonajednoznacznieobecnoœæ utworówbursztynonoœnych potwierdzonaobecnoœci¹bursztynu wnielicznychodosobnionych punktach W/b
Perspektywnoœæwysoka, stwierdzonajednoznacznieobecnoœæ utworówbursztynonoœnychwsposób ci¹g³yiobecnoœæwnichbursztynu wewszystkichpunktachlokalnie wiloœciponad80g/m2 W/a U
Perspektywnoœæumiarkowana, przewidywanaobecnoœæutworów potencjalniebursztynonoœnych ws¹siedztwieobszarów,wktórych bursztynonoœnoœæniezosta³awpe³ni potwierdzona U/g
Perspektywnoœæumiarkowana, stwierdzonaobecnoœæutworów ocechachbursztynonoœnychbrak danychoobecnoœcibursztynu lubstwierdzonaichobecnoœæ wsposóbfragmentaryczny U/b
Perspektywnoœæumiarkowana, stwierdzonajednoznacznie wystêpowanieutworów bursztynonoœnychwsposóbci¹g³y zawszezestwierdzon¹obecnoœci¹ bursztynualeponi¿ej80g/m2 U/a N
Niskaperspektywnoœæ,przewidywana obecnoœæutworówocechach litologicznychwskazuj¹cychna mo¿liw¹ichbursztynonoœnoœæ N/g
Niskaperspektywnoœæ,stwierdzone odosobnionewyst¹pieniabursztynu brakidentyfikacjiutworów bursztynonoœnychlubokreœlenia warunkówisposobuich wystêpowania N/b
Niskaperspektywnoœæ,stwierdzona jednoznacznieobecnoœæutworów bursztynonoœnychpotwierdzona obecnoœci¹œladowychiloœci bursztynu N/a BR
Brakperspektyw.Stwierdzony wsposóbjednoznacznybrakutworów potencjalniebursztynonoœnych BR/a dgba STOPIEÑPEWNOŒCIOCENY¾®¾
STOPIEÑP ERSPEKTYWNOŒCI
¾® ¾
TABELA8.Klasyfikacjaobszarówperspektywicznychbursztynu TABLE8.Classificationofperspectiveareasforamberdeposits Rodzajutworów perspektywnychRodzajz³ó¿Obszar wystêpowaniaMo¿liwawielkoœæ z³ó¿
Przewidywana g³êbokoœæ po³o¿enia Stopieñ perspektywnoœci (tab.7)
Ocenaszans stwierdzeniaz³ó¿zagospodarowania z³ó¿ Eoceñskiestratoidalne, stratoidalno-gniazdowe („pok³adowe”)
pomorskidu¿e80–120mW-U/a-gdu¿e
w¹tpliwe, wymagaj¹ szczegó³owej analizy lubelskidu¿eiœredniedooko³o30mW-U/a-gdu¿edu¿e Plejstoceñskiegniazdowepomorskima³eiwyst¹pieniadooko³o30mW-U/a-gma³ema³e Kurpiewyst¹pieniadokilkunastumN/bma³ema³e Holoceñskiestratoidalno-gniazdowe
obrze¿aZatoki Gdañskama³e–du¿edokilkunastumW/a,U-N/du¿edu¿e wybrze¿enazachód odZatoki Gdañskiejma³edokilkunastumU/bumiarkowanema³e gniazdoweKurpiewyst¹pieniaima³edokilkumetrówN/bma³ema³e
Umiarkowanie perspektywnymi s¹ obszary pobrze¿a na zachód od Zatoki Gdañskiej w granicach zasiêgu transgresji morza litorinowego. Udokumentowano tu z³o¿e Smo³dzino o zasobach 0,6 t . Utwory bursztynonoœne poznane s¹ tu w sposób fragmentaryczny (klasa perspektywnoœci U/b).
W strefie moren stadia³u Wis³y mo¿liwe jest wystêpowanie ma³ych, gniazdowych z³ó¿
bursztynu w porwakach utworów paleogeñskich By³y one eksploatowane w przesz³oœci w wielu miejscach, szczególnie w rejonie Gdañska, a tak¿e Braniewa, Bytowa, Bia³ogardu.
Udokumentowano jedno z³o¿e w Mo¿d¿anowie o zasobach 10 t, jeszcze nie wyeksploatowa- nych. Bardzo nieregularne rozmieszczenie takich kier, niezmiernie zró¿nicowane ich roz- miary oraz czêsto z³o¿one formy wystêpowania utworów bursztynonoœnych, zaburzonych glacitektonicznie i przemieszanych z utworami morenowymi powoduje, ¿e tego typu z³o¿a s¹ ma³o perspektywne dla poszukiwañ.
Równie¿ ma³o perspektywne dla poszukiwañ (klasy N/b) s¹ z³o¿a gniazdowe, resi- dualno-eluwialne na obszarach morenowych i aluwialne w osadach sandrowych i rze- cznych, ze wzglêdu na ma³e ich rozmiary, nieregularne wystêpowanie oraz brak daj¹- cych siê wyodrêbniæ utworów potencjalnie bursztynonoœnych na wiêkszym obszarze.
W wielu rejonach tego typu nagromadzenia bursztynu zosta³y ju¿ wyeksploatowane.
Nie wyklucza to mo¿liwoœci lokalnego wystêpowania z³ó¿ ma³ych, o niewielkich zasobach.
6. Realizacja prac poszukiwawczych
6.1. Uwagi ogólne
Istotn¹ cech¹ z³ó¿ bursztynu jest na ogó³ brak ich ods³oniêæ na powierzchni. S¹ to z regu³y z³o¿a zakryte, wystêpuj¹ce pod nadk³adem osadów m³odszych, nie bursztynonoœnych, lub ukryte, w postaci gniazd lub soczew w obrêbie utworów p³onnych. Ograniczone s¹ zatem mo¿liwoœci stosowania bezpoœrednich, kartograficznych powierzchniowych metod ich po- szukiwania.
Poszukiwanie i rozpoznanie z³ó¿ bursztynu, jak ka¿dej kopaliny, teoretycznie powinno byæ realizowane w trzech kolejnych etapach. Mo¿na wyró¿niæ zatem:
1)prace rekonesansowe – wyznaczenie obszarów potencjalnie bursztynonoœnych, 2) poszukiwania wstêpne – stwierdzenie (identyfikacjê) utworów potencjalnie burszty- nonoœnych i oznak bezpoœrednich lub poœrednich mo¿liwej obecnoœci bursztynu,
3)poszukiwania szczegó³owe w celu stwierdzenia z³o¿a i jego wstêpnego udokumen- towania.
W praktyce – przy obecnym stanie znajomoœci warunków wystêpowania bursztynu w Polsce – prace rekonesansowe i poszukiwania wstêpne mog¹ byæ rozpatrywane i realizo- wane ³¹cznie. Du¿a zmiennoœæ i nieregularna budowa z³ó¿, w szczególnoœci gniazdowo- -strefowe rozmieszczenie stref bursztynonoœnych powoduje, ¿e ³¹cznie powinny byæ te¿
realizowane prace poszukiwawcze szczegó³owe i rozpoznawcze.
6.2. Prace rekonesansowe i poszukiwania wstêpne
G³ówne obszary wystêpowania bursztynu w Polsce zosta³y ju¿ zidentyfikowane. Zró¿- nicowany jest stan ich znajomoœci oraz ich bursztynonoœnoœci.
Za obszary potencjalnie bursztynonoœne mog¹ byæ uznane takie, w których:
— stwierdzono obecnoœæ utworów, w których rejestrowana by³a obecnoœæ bursztynu,
— stwierdzono obecnoœæ utworów analogicznych do tych, w jakich obecnoœæ bursztynu by³a ju¿ stwierdzana,
— istniej¹ podstawy do przewidywania obecnoœci utworów analogicznych do tych, w jakich obecnoœæ bursztynu by³a ju¿ stwierdzana.
Celem prac rekonesansowych w obszarach s³abo zbadanych powinna byæ zatem iden- tyfikacja utworów bursztynonoœnych lub potencjalnie bursztynonoœnych i przynajmniej przybli¿one okreœlenie ich rozprzestrzenienia.
Celem prac w etapie drugim, poszukiwañ wstêpnych, w obszarach wstêpnie zbadanych powinno byæ potwierdzenie lub uœciœlenie wczeœniejszych danych o wystêpowaniu utworów potencjalnie bursztynonoœnych przed podjêciem bardziej szczegó³owych poszukiwañ lub prac rozpoznawczych, a w szczególnoœci:
— potwierdzenie obecnoœci utworów, w których na podstawie istniej¹cych danych mo¿na spodziewaæ siê wystêpowania bursztynu,
— okreœlenie rozprzestrzenienia i warunków wystêpowania utworów potencjalnie bur- sztynonoœnych identyfikowanych na podstawie ich cech litologicznych, analogicz- nych do ju¿ wczeœniej znanych,
— stwierdzenie obecnoœci bursztynu w utworach potencjalnie bursztynonoœnych.
Podstawowymi metodami prac rekonesansowych i poszukiwañ wstêpnych powinny byæ, w zale¿noœci od potrzeb i w uzasadnionych przypadkach:
— kartowanie geologiczne,
— badania geofizyczne (profilowania i sondowania elektrooporowe lub georadarowe) w celu okreœlenia g³êbokoœci wystêpowania i rozprzestrzenienia utworów potencjal- nie bursztynonoœnych,
— wiercenia.
Sposób rozmieszczenia wierceñ i ich liczba musz¹ byæ okreœlane indywidualnie w ka¿dym przypadku zale¿noœci od stanu znajomoœci budowy geologicznej rozpatrywanego obszaru. Zarówno w przypadku obszarów znanego, jak i przewidywanego wystêpowania, wystarczaj¹ce mog¹ byæ tylko wiercenia odosobnione, zlokalizowane w taki sposób, by dostarcza³y jak najwiêcej niezbêdnych danych uzupe³niaj¹cych dla oceny prognoz z³o¿o- wych (potwierdzaj¹cych istnienie utworów potencjalnie bursztynonoœnych, ich rozprzestrze- nienie i bursztynonoœnoœæ).
Du¿a nieregularnoœæ wystêpowania bursztynu w utworach bursztynonoœnych, jego roz- mieszczenie gniazdowe lub w w¹skich strefach („sznurowe”) powoduje, ¿e prace poszuki- wawcze wstêpne mog¹ nie doprowadziæ do stwierdzenia bursztynu. Powinny jednak dostar- czyæ danych, pozwalaj¹cych albo na ocenê szans jego obecnoœci w utworach potencjalnie bur- sztynonoœnych, albo wykluczenie mo¿liwoœci wystêpowania jego nagromadzeñ z³o¿owych.
Stwierdzenie obecnoœci bursztynu nie musi byæ zatem warunkiem nieodzownym dla kontynuacji prac – poszukiwañ szczegó³owych. Mog¹ byæ one podejmowane, gdy oczekuje siê gniazdowego wystêpowania bursztynu.
Mo¿na przewidzieæ dwa przypadki szczególne, gdy na podstawie wstêpnych prac po- szukiwawczych mo¿liwe jest udokumentowanie z³ó¿ w kategorii D (zasobów progno- stycznych), na podstawie istniej¹cych danych:
1) na zasadzie analogii do obszarów przyleg³ych,
2)wykonanych otworów badawczych stwierdzaj¹cych wystêpowanie osadów burszty- nonoœnych.
Dokumentowanie takie nie powinno byæ jednak obligatoryjne dla uzyskania koncesji na prace poszukiwawcze szczegó³owe – rozpoznawcze.
6.3. Prace poszukiwawcze szczegó³owe i rozpoznawanie z³ó¿ bursztynu
Du¿a zmiennoœæ i nieregularna budowa z³ó¿, w szczególnoœci gniazdowo-strefowe rozmieszczenie stref bursztynonoœnych powoduje, ¿e mog¹ byæ one rozpoznawane z ogra- niczon¹ dok³adnoœci¹. Niecelowe jest zatem rozgraniczanie prac poszukiwawczych szcze- gó³owych i rozpoznawczych oraz realizacja prac rozpoznawczych kolejno, jako wstêpnych i szczegó³owych. Poszukiwania szczegó³owe powinny byæ skojarzone z równoczesnym rozpoznaniem z³o¿a. Nagromadzenia bursztynu napotkane w czasie tych prac i wydobyte w zwi¹zku z ich wykonywaniem powinny zostaæ zagospodarowane2.
Rozdzielnoœæ poszczególnych etapów poszukiwañ szczegó³owych i rozpoznawania z³o-
¿a mo¿e byæ zachowana, o ile warunki geologiczne i oczekiwany model z³o¿a mog¹ na to pozwoliæ, ale kolejnoœæ i sukcesywnoœæ ich realizacji nie powinna byæ obligatoryjna. Eta- powoœæ prac poszukiwawczych i rozpoznawczych mo¿e byæ zachowana w przypadku du¿ych z³ó¿ stratoidalnych-pok³adowych.
Du¿a zmiennoœæ bursztynonoœnoœci, gniazdowe, losowo zró¿nicowane formy nagro- madzeñ bursztynu, nieregularne formy gniazd i zró¿nicowane ich rozmiary, nieregularne rozmieszczenie, zró¿nicowany sk³ad ziarnowy bursztynu i udzia³ ziarn o cechach jubi- lerskich powoduje, ¿e najlepszym sposobem poszukiwañ i rozpoznawania takich z³ó¿
(zw³aszcza stratoidalno-gniazdowych i gniazdowych) jest ich prowadzenie równoczeœnie z eksploatacj¹. Konsekwencj¹ takiego rozpoznawania z³o¿a jest szacowanie jego zasobów na podstawie statystyki wydobycia3. Jest to metoda stosowana w przypadku z³ó¿ bardzo zmiennych gniazdowych (Nieæ, Mucha 2010) gdy:
— brak mo¿liwoœci lokalizacji gniazd metodami poœrednimi, np. geofizycznymi,
— brak stwierdzonych prawid³owoœci przestrzennego rozmieszczenia gniazd,
— o jakoœci kopaliny decyduje forma i wielkoœæ skupieñ minera³u u¿ytecznego.
Stosowanie tej metody nie jest aktualnie mo¿liwe w warunkach obowi¹zuj¹cego prawa geologicznego i górniczego i stosowanej interpretacji jego przepisów.
Jako ekwiwalentn¹, aczkolwiek obarczon¹ du¿ym ryzykiem niepowodzenia, mo¿na stosowaæ metodê klasyczn¹ rozpoznania za pomoc¹ odpowiednio gêstej siatki wierceñ z poborem du¿ych prób i ocenê zasobów na podstawie wskaŸnika bursztynonoœnoœci, to jest
2 Zgodnie z wymaganiami art. 37, ust. 1 Prawa geologicznego i górniczego („Wykonawca prac geologicz- nych jest zobowi¹zany zagospodarowaæ kopalinê wydobyt¹...”).
3 W miarê realizacji eksploatacji, na podstawie jej wyników zasoby jeszcze niewyeksploatowane mog¹ byæ oszacowane:VQsk =QFee(F F- e) [kg], gdzie Qe wyeksploatowana iloœæ bursztynu [kg], F – pocz¹tkowa po- wierzchnia z³o¿a [m2], Fe– obszar z³o¿a objêty zakoñczonymi pracami rozpoznawczo-eksploatacyjnymi [m2].
stosunku liczby otworów, w których stwierdzono obecnoœæ bursztynu do ca³kowitej ich liczby w obszarze objêtym pracami poszukiwawczymi (Nieæ, Mucha 2010).
Podsumowanie
Na podstawie analizy dotychczasowego stanu znajomoœci wystêpowania bursztynu w Polsce mo¿na wskazaæ obszary perspektywiczne dla poszukiwania jego z³ó¿. S¹ one w ró¿nym stopniu zbadane. Ograniczeniem dla poszukiwañ mo¿e byæ g³êbokoœæ wy- stêpowania utworów potencjalnie bursztynonoœnych, ze wzglêdu na nieop³acalnoœæ z tego powodu eksploatacji ewentualnych z³ó¿. Ograniczeniem mog¹ te¿ byæ wymagania ochrony œrodowiska i stan zagospodarowania powierzchni, uniemo¿liwiaj¹ce podejmowanie prac wydobywczych.
Specyfika z³ó¿ bursztynu, przede wszystkim znaczna zmiennoœæ zawartoœci bursztynu i jego odmian o walorach jubilerskich, nieregularne, gniazdowe formy jego akumulacji powoduj¹, ¿e wskazanym by³oby prowadzenie prac poszukiwawczych z równoczesnym rozpoznawaniem stwierdzonych jego nagromadzeñ i ich wydobyciem.
Opracowano na podstawie prac statutowych IGSMiE PAN (A 1.1.2/2007) oraz pracy „Okreœlenie zasad poszukiwania i dokumentowania z³ó¿ bursztynu” wykonanej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym POLGEOL S. A.
na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska i finansowanej przez NFOŒiGW
Literatura
Chêtnik A., 1951 – O bursztynie w Polsce. Wiad. Muzeum Ziemi t. V, nr 2, s. 437–452.
Goudarzi G.H., comp. 1984 – Guide to preparation of mineral survey reports on public lands. USGS Open file report 84–787.
Jurys L., Kramarska R., Oller M., Cylkowska H., 2008 – O metodyce dokumentowania i eksploatacji holoceñskich z³ó¿ bursztynu w delcie Wis³y. Górn. Odkr. nr 2–3, s. 111–118.
Kosmowska-Ceranowicz B., 2004 – Holoceñskie nagromadzenia bursztynu w rejonie Gdañska. Prace Muzeum Ziemi, nr 47, 57–61.
Kosmowska-Ceranowicz B. (red.), 2002 – Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Katalog. Bibl.
Kurpiowska 2, £om¿a.
Kramarska R., Kasiñski J.R., 2008 – Prognozy zasobowe bursztynu w Polsce. PIG-Min. Œrod., Warszawa.
Kramarska R., Kasiñski J.R., Sivkov V., 2008 – Bursztyn paleogeñskiin situ w Polsce i w krajach oœciennych – geologia, eksploatacja, perspektywy. Górn. Odkr. nr. 2–3, s. 97–110.
Listkowski W., £azowski L., 1975 – Wyniki badañ z³ó¿ bursztynu w okolicach Gdañska. Przegl. Geol. Nr 8, s. 385–388.
£azowski L., Parecki A., 2004 – Prace geologiczno-poszukiwawcze i rozpoznawcze z³ó¿ unikatowych w przy- powierzchniowych osadach okruchowych (bursztynu i piasków ilmenitowo-rutylowo-cyrkonowych).
Górn. Odkr. nr 3–4, s.103–107.
Nieæ M., Mucha J., 2010 – Problemy dokumentowania z³ó¿ bursztynu. Zesz. Nauk. IGSMiE PAN nr 79 (w druku).
Odeskij I.A., 1977 – Opyt prognozirowanija promyszlennych skoplenij jantara kaliningradskoj ob³asti. Geo³ogija, poiski i razwiedka nierudnych poleznych iskopajemych. Wyp. 3, s. 58–63.
Odeskij I.A., Ajniemier A.I., Krasnow S.G., 1975 – Interpretacja rezultatow trendanaliza pri izuczenii strojenija jantarienosnych to³szcz Kaliningradskogo po³uostrowa. Sow. Geo³. No. 6.
Pietrzak T., 2002 – Wydobywanie bursztynu na Kurpiach i w innych regionach Polski. [W:] Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Katalog. Bibl. Kurpiowska 2, £om¿a, s. 13–22.
Pusch J.B. – Geologiczny opis Polski oraz innych krajów na pó³noc od Karpat po³o¿onych przez Jerzego Bogumi³a Puscha. Stuttgart i Tybinga 1833–1836. Druk. St. Œwiêcickiego. D¹browa 1903.
Sa³aciñski R., £azowski L., 2008 – Geologiczno-z³o¿owe przes³anki wystêpowania bursztynu w Polsce i roz- poznanie geologiczne warunków jego koncentracji. Gosp. Sur. Min. t. 24, z. 4/4, s. 325–339.
Tomczak A., Krzymiñska J., Micha³owska M., Mojski J.E., Pikies R., Zachowicz J., 1990 – Geological position of amber bearing deposits on the Vistula Bay Bar, Poland. Prace Muzeum Ziemi 41, 160.
Zalewska Z., 1974 – Geneza i stratygrafia z³ó¿ bursztynu ba³tyckiego.Biul. IG, nr 281, s. 139–173.
