Mariusz Plich
Budowa i zastosowanie wielosektorowych modeli ekonomiczno-ekologicznych
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź 2002
Stanisław Czaja
© Copyright by Mariusz Plich, 2002
57
2.1.6 Elastyczność systemu
. . . .
562.1.5 Macierze SAM
. . . .
2.1.4 Formy prezentacji rachunków. . . .
552.1.3 Kompleks przepływów międzygałęziowych
. . . .
542.1.2 System zintegrowanych rachunków ekonomicznych
. . . .
522.1.1 Moduły systemu
. . . .
452.1 System ESA’95
. . . .
4544 2 Zintegrowane rachunki ekonomiczno-ekologiczne
. . . .
1.3.4 Metody określania wielkości emisji. . . .
401.3.3 Systemy inwentaryzacji emisji
. . . .
351.3.2 Skutki emisji
. . . .
341.3.1 Rodzaje zanieczyszczeń
. . . .
321.3 Zanieczyszczenia powietrza i ich inwentaryzacja
. . . .
321.2.2 Rachunki środowiska
. . . .
301.2.1 Systemy rachunków narodowych
. . . .
281.2 Systemy informacji o gospodarce
. . . .
261.1.4 Ekorozwój i ekopolityka
. . . .
231.1.3 Historia zainteresownia problematyką środowiska
. . . .
211.1.2 Klasyfikacja zanieczyszczeń
. . . .
191.1.1 Klasyfikacja zasobów naturalnych
. . . .
171.1 Wprowadzenie
. . . .
1717 1 Człowiek a środowisko
. . . .
15 Część I Problemy kwantyfikacji antropogennego oddziaływania na śro- dowisko. . . .
Wprowadzenie. . . .
7122
4.1.6 Techniki dekompozycji strukturalnej
. . . .
1194.1.5 Mnożniki analizy input-output
. . . .
4.1.4 Modele input-output w zastosowaniach. . . .
1164.1.3 Klasyczny model cen
. . . .
1144.1.2 Klasyczny model Leontiefa
. . . .
1124.1.1 Tablice przepływów międzygałęziowych
. . . .
1094.1 Podstawowe modele analizy input-output
. . . .
109108 4 Analiza input-output i jej zastosowania w modelowaniu ekonomiczno- -ekologicznym
. . . .
3.3.3 Klasyfikacja i kryteria oceny modeli ekonomiczno-ekologicznych 102 3.3.2 Problemy modelowania ekonomiczno-ekologicznego. . . .
993.3.1 Cel integracji
. . . .
973.3 Integracja modeli ekonomicznych i ekologicznych
. . . .
973.2.2 Sposoby wykorzystania modeli
. . . .
953.2.1 Symulacja jako technika wykorzystania modeli
. . . .
913.2 Wykorzystanie modeli
. . . .
913.1.4 Metody estymacji modeli
. . . .
903.1.3 Postacie modelu
. . . .
883.1.2 Klasyfikacja modeli oraz zmiennych i równań
. . . .
853.1.1 Czynniki modelowania i sposoby wykorzystania modelu
. . . .
843.1 Budowa modeli matematycznych
. . . .
8383 3 Modele matematyczne – narzędzie badania powiązań gospodarki i środowiska
. . . .
81 Część II Metody wielosektorowego modelowania powiązań gospodarki i środowiska. . . .
2.2.5 Macierz NAMEA oparta na tablicy input-output. . . .
742.2.4 Macierz NAMEA
. . . .
682.2.3 Inne przykłady rachunków zintegrowanych
. . . .
642.2.2 System rachunków ekonomiczno-ekologicznych SEEA
. . . .
612.2.1 Rachunki narodowe a rachunki środowiska
. . . .
582.2 Integracja rachunków gospodarki i środowiska
. . . .
586.3.3 Analiza sektorowego rozkładu presji na środowisko
. . . .
1956.3.2 Macierz NAMEA’95
. . . .
1946.3.1 Założenia do konstrukcji macierzy
. . . .
1926.3 Macierz NAMEA dla Polski
. . . .
192187 6.2.2 Tendencje zużycia energii i emisji zanieczyszczeń w latach dzie- więćdziesiątych w Polsce
. . . .
6.2.1 Jednolite klasyfikacje. . . .
1826.2 Prezentacja danych
. . . .
1826.1.2 Dane o środowisku
. . . .
1816.1.1 Dane o gospodarce
. . . .
1746.1 Charakterystyka danych źródłowych
. . . .
174173 6 Dane do modelowania ekonomiczno-ekologicznego dla Polski
. . . . .
171 Część III Budowa wielosektorowego modelu ekonomiczno-ekologicz- nego dla Polski i przykłady zastosowań. . . .
165 5.2.2 Problemy implementacji komputerowej i wykorzystania modeli wielosektorowych. . . .
5.2.1 Konstrukcja modeli typu Inforum. . . .
1605.2 Modele typu Inforum jako modele wielosektorowe
. . . .
1605.1.4 Ranking modeli wielosektorowych
. . . .
1585.1.3 Rodzaje modeli wielosektorowych
. . . .
1575.1.2 Podejścia do konstrukcji modeli wielosektorowych
. . . .
1545.1.1 Modele input-output jako modele wielosektorowe
. . . .
1525.1 Charakterystyka modeli wielosektorowych
. . . .
152151 5 Modele wielosektorowe
. . . .
4.4.2 Modele ekonomiczno-ekologiczne. . . .
1434.4.1 Rozszerzony model Leontiefa
. . . .
1394.4 Problematyka ekologiczna w modelach input-output
. . . .
1394.3.3 Model Chenery’ego–Mosesa
. . . .
1374.3.2 Model Isarda
. . . .
1354.3.1 Problemy modelowania regionalnego
. . . .
1334.3 Regionalne modele input-output
. . . .
132129 4.2.2 Model nakładów i wyników oparty na macierzach produktowo- -gałęziowych
. . . .
125 4.2.1 Od macierzy produkcji i macierzy zużycia do macierzy produkto- wo-gałęziowych. . . .
4.2 Modele produktowo-gałęziowe. . . .
125327 Summary
. . . .
325 Od redakcji
. . . .
281 Załączniki
. . . .
279 Podstawowe źródła danych statystycznych
. . . .
261 Literatura
. . . .
253 Zakończenie
. . . .
247 8.2.3 Podatek od emisji dwutlenku węgla a składka na ubezpieczenia
społeczne – wyniki symulacji
. . . .
8.2.2 Prognozy sytuacji ubezpieczeń społecznych w Polsce. . . .
245 8.2.1 Emisja dwutlenku węgla w Polsce: fakty i scenariusze. . . .
242 8.2 Symulacja skutków wprowadzenia podatku od emisji dwutlenku węgla 2418.1.2 Wpływ zmian strukturalnych na emisje zanieczyszczeń
. . . .
236 8.1.1 Wpływ zmian strukturalnych na produkcję. . . .
227226 8.1 Analiza wpływu zmian strukturalnych na emisję zanieczyszczeń po-
wietrza
. . . .
226 8 Analizy symulacyjne. . . .
214 7.2.3 Parametry bloku emisji zanieczyszczeń powietrza ze spalania pa-
liw
. . . .
209 7.2.2 Konstrukcja bloku emisji zanieczyszczeń powietrza ze spalaniapaliw
. . . .
7.2.1 Podstawowe równania bloku emisji zanieczyszczeń. . . .
204 7.2 Blok emisji zanieczyszczeń. . . .
204 7.1 IMPEC – model typu Inforum dla gospodarki Polski. . . .
199199 7 Model IMPEC-EE
. . . .
Potrzeba integracji badań ekonomiczno-ekologicznych
Wzrost stabilny, wzrost ekologicznie zrównoważony, ekorozwój1 to pojęcia, które jeszcze na początku lat siedemdziesiątych nie istniały. Ich powstanie wiąże się z rozszerzeniem zainteresowania ekonomistów o zależności pomiędzy gospodarką a środowiskiem przyrodniczym człowieka (zwanym dalej środowis- kiem). Wyrażają one ideę zachowania kapitału naturalnego w procesie wzrostu gospodarczego. Kapitał ten został poważnie uszczuplony w wyniku gwałtow- nego wzrostu gospodarczego, który ma miejsce od końca ubiegłego stulecia.
Wyraża się to m.in. w znacznym zmniejszeniu zasobów surowcowych, zmianach klimatu globalnego (wzrost średniej temperatury Ziemi), zmniej- szeniu warstwy ozonowej w górnej atmosferze, zmniejszeniu różnorodności gatunkowej, zmniejszeniu zasobów słodkiej wody czy też pogorszeniu jakości wód gruntowych (por. np. Czaja 1998, Uno 1995, Żylicz 1989).
Badania związków gospodarki i środowiska wykraczają daleko poza ramy ekonomii i prowadzone są również w ramach innych nauk: geografii, biologii, socjologii, fizyki, chemii, medycyny, psychologii, prawa. Obecnie można mówić o ukształtowaniu odrębnego nurtu badań o charakterze wielodyscyplinowym, określanego mianem badań ekonomiczno-ekologicznych. Przedmiotem badań ekonomiczno-ekologicznych są systemy ekonomiczno-ekologiczne.
System ekonomiczno-ekologiczny określany jest jako rozgałęziona sieć sprzężeń pomiędzy środowiskiem a gospodarką (Domański 1992: 6). Zarówno gospodarka, jak i środowisko mogą być traktowane jako odrębne całości (pod- systemy), czego dowodem jest ukształtowanie się odrębnych dyscyplin wiedzy – ekonomii i ekologii – służących ich badaniu. Im silniejsze jednak powiązania pomiędzy podsystemami, tym trudniej analizować jeden podsystem w oderwa- niu od drugiego.
Sieć sprzężeń gospodarki i środowiska jest bardzo skomplikowana. Obok sprzężeń o charakterze bezpośrednim obserwuje się sprzężenia pośrednie:
1 Są to polskie odpowiedniki angielskich terminów: ecodevelopment, sustainable develop- ment, environmentaly sound development.
– wewnątrz systemu ekologicznego, np. erozja gleb będąca skutkiem wyrębu lasów, niszczenie lasów pod wpływem zasiarczania powietrza;
– wewnątrz systemu gospodarczego, np. zmiana struktury inwestycji pod wpływem zanieczyszczenia i degradacji środowiska, komplikacje w zaopa- trzeniu w wodę pod wpływem zanieczyszczenia wód powierzchniowych przez odprowadzenie do nich wód kopalnianych.
Sprzężenia gospodarki i środowiska można rozpatrywać w kilku wymiarach:
– wymiar społeczno-polityczny – problemy środowiska ulegają zaostrzeniu w społe- czeństwach uboższych, gdzie gospodarka typu rabunkowego i niekontrolowane zanieczyszczenie środowiska jest spowodowane swoistym przymusem ekonomicz- nym lub silnym uzależnieniem od kapitału zagranicznego;
– wymiar międzynarodowy (globalny), który wynika z transgranicznego prze- noszenia zanieczyszczeń i ich skutków (np. efekt cieplarniany);
– wymiar czasowy (międzypokoleniowy) – negatywne skutki eksploatacji i za- nieczyszczenia środowiska mogą wystąpić z opóźnieniem – w tym sensie pokolenia wcześniejsze „pożyczają” kapitał naturalny od przyszłych pokoleń, a zasoby tego kapitału są ograniczone.
Występowanie wielorakich sprzężeń pomiędzy gospodarką i środowiskiem, które dodatkowo mogą być rozpatrywane w różnych wymiarach, znacznie utrudnia, a czasami wręcz uniemożliwia ich analizę w ramach jednej dyscypliny naukowej (ekonomii, ekologii etc.). Dlatego też badania ekonomiczno-eko- logiczne, jak już zostało zauważone wcześniej, mają charakter wielodyscypli- nowy. Biorą w nich udział głównie ekonomiści i ekolodzy, wspomagani przez naukowców z innych dziedzin: geografii, biologii, socjologii, fizyki, chemii.
Wielodyscyplinowy charakter badań ekonomiczno-ekologicznych rodzi z ko- lei potrzebę integracji tych badań. Integracja ta może odbywać się na wielu poziomach (Domański 1992), którymi są:
– mikrointegracja (integracja wokół programów badawczych) – odbywa się poprzez łączenie w zespołach badawczych specjalistów z wielu dziedzin;
– interakcje między dyscyplinami – przenoszenie elementów języków przed- miotowych (pojedynczych terminów) pomiędzy dyscyplinami;
– integracja w oparciu o uniwersalne koncepcje – przykładami mogą być: teoria systemów, teoria katastrof, optimum Pareta, analiza wilokryterialna;
– integracja inspirowana przez odkrycia fizyki – nagromadzenie zastosowań fizyki w naukach społecznych (geografia, demografia, ekonomia) dopro- wadziło do powstania tzw. fizyki społecznej;
– budowanie modeli matematycznych – ta forma integracji wydaje się najbar- dziej obiecująca, co wynika z wszechobecności matematyki w badaniach naukowych; modele matematyczne są więc naturalną platformą integracji badań specjalistów z różnych dyscyplin.
Modelowanie jako metoda integracji badań ekonomiczno-ekologicznych W niniejszej pracy uwaga skoncentrowana została na ostatnim z wyróżnio- nych poziomów integracji, tj. budowaniu modeli matematycznych. Sformuło- wanie „modele ekonomiczno-ekologiczne”, występujące w tytule pracy, jest bardzo pojemne. Składa się ono z dwóch części. Pierwsza część – słowo „modele”
– określa narzędzie, a druga – „ekonomiczno-ekologiczne” – dziedzinę rzeczy- wistości, do której to narzędzie zostało zastosowane. Koncentrując uwagę na narzędziu, można mieć na myśli wiele typów modeli wyodrębnionych w oparciu o różne kryteria. Koncentrując natomiast uwagę na dziedzinie, można mieć na myśli:
– modelowanie na gruncie ekologii, zawierające elementy analizy ekonomicznej;
– modelowanie na gruncie ekonomii, uwzględniające aspekty gospodarowania środowiskiem;
– modelowanie na gruncie współpracy ekonomistów i ekologów, zmierzające do konstrukcji jednego modelu, zawierającego dwa jednakowo ważne submo- dele: ekonomiczny i ekologiczny.
Przedmiotem tej pracy są wyłącznie modele ekonomiczno-ekologiczne w dru- gim znaczeniu, tj. modele wyrosłe na gruncie ekonomii i zawierające elementy, które opisują wybrane powiązania gospodarki ze środowiskiem.
Przedstawione w tej pracy modele i przykłady ich zastosowań są krokiem w kierunku integracji badań na gruncie modelowania i to w podwójnym sensie.
Po pierwsze, opisane modele uwzględniają problematykę emisji zanieczyszczeń i wykorzystania zasobów surowcowych środowiska. Zarówno emisje, jak i zmniej- szenie zasobów są zmiennymi wynikowymi (wyjściami) omawianych modeli.
Jednocześnie zmienne te mogą być wejściami do modeli ekologicznych, co daje możliwość połączenia dwóch niezależnie skonstruowanych modeli.
Po drugie, przedstawione tu modele mogą być – a w przypadku pokazanych zastosowań są – implementowane przy użyciu uniwersalnego pakietu progra- mów komputerowych Interdyme. Pakiet ten umożliwia operowanie setkami ty- sięcy danych w postaci skalarów, wektorów i macierzy, co przy próbach łączenia modeli o dużym stopniu szczegółowości ma zasadnicze znaczenie. Możliwa jest też w nim modułowa rozbudowa już zainstalowanych modeli, w szczególności dołączanie do modelu gospodarki modeli z innych dziedzin, np. modelu ekolo- gicznego (opisującego zjawiska zachodzące wewnątrz systemu ekologicznego) i połączenie go sprzężeniami zwrotnymi z modelem gospodarki.
Modelowanie a ekorozwój
W stosunkowo krótkiej historii badań ekonomiczno-ekologicznych Pearce i Warford (1993) wyróżniają dwa etapy – dwie „rewolucje środowiskowe”.
Pierwsza rewolucja środowiskowa miała miejsce na przełomie lat sześćdziesią- tych i siedemdziesiątych, kiedy rozpoczęto na szeroką skalę badania powiązań gospodarki i środowiska. W ówczesnych dyskusjach dowodzono, że zachowanie jakości środowiska i wzrost gospodarczy są celami sprzecznymi.
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dokonała się druga rewolucja środowiskowa, polegająca na zmianie kierunku dyskusji. Wtedy właśnie zaczęto dyskutować o związkach gospodarki i środowiska w kontekście wzrostu stabilnego.
Nie ma zgodności co do możliwości urzeczywistnienia idei wzrostu stabilne- go. Jedni twierdzą, że dla osiągnięcia wzrostu stabilnego wystarczy, aby nadrzę- dnymi celami w polityce społeczno-gospodarczej stały się (Domański 1992):
– wzrost gospodarczy przyjazny środowisku;
– ochrona zasobów nieodnawialnych (recykling) i pomnażanie zasobów odna- wialnych;
– preferencje dla czystych technologii i technologii chroniących środowisko;
– polityka demograficzna zróżnicowana w zależności od sytuacji regionów (w celu złagodzenia antropopresji na środowisko – depopulacja, wysoki przy- rost naturalny);
– zaspokojenie podstawowych potrzeb i akcentowanie potrzeb wyższego rzędu w stylu życia i aspiracjach społeczeństwa.
Inni twierdzą, że wzrost stabilny jest iluzją, a urzeczywistnienie idei stabil- nej gospodarki jest możliwe wyłącznie przy zerowym (lub nawet ujemnym) wzroście. Uzasadniane jest to istnieniem obiektywnych granic rozwoju. Nawet pozytywne efekty ciągłego doskonalenia technologii mogą być szybko wchło- nięte przez gwałtowny przyrost populacji2.
Budowa modeli matematycznych jest techniką badawczą, która może odegrać istotną rolę w dyskusjach na temat możliwości urzeczywistnienia idei wzrostu stabilnego. Niektórzy autorzy uważają, że jedynie za pomocą wielosek- torowych modeli makroekonomicznych, opisujących struktury gospodarcze w po- wiązaniu ze środowiskiem, można udzielić odpowiedzi na pytanie, jak zacho- wałaby się gospodarka podporządkowana realizacji celów ekorozwoju (Uno 1995). Za pomocą modeli można bowiem symulować zachowanie nawet bardzo skomplikowanej rzeczywistości. Modele odzwierciedlają jednak rzeczywistość w sposób niedoskonały, a stopień dokładności opisu rzeczywistości za ich po- mocą zależy od wielu czynników. W ramach niniejszej pracy starano się okreś- lić te czynniki dla modeli matematycznych, których celem jest opis związków gospodarki ze środowiskiem.
2 Poglądy takie przytaczają Pearce i Warford (1993).
Modele, które można zbudować dysponując współczesnymi metodami, przy użyciu aktualnie dostępnych danych i przy obecnych możliwościach obli- czeniowych komputerów, nie są narzędziami jeszcze tak doskonałymi, żeby można było na ich podstawie jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy wzrost stabilny jest możliwy, choć badania w tym zakresie są podejmowane. Na przykład wyniki modelu optymalizacyjnego, bazującego na danych pochodzą- cych z macierzy NAMEA dla Holandii3 (Haan i in. 1994), wskazują, iż wzrost zrównoważony jest możliwy jedynie w warunkach znacznego obniżenia pro- duktu krajowego i popytu finalnego. W obliczeniach zakładano jednak stałość technik wytwarzania i stałość cen. Wyniki obliczeń symulacyjnych dla gospodarki niemieckiej, przeprowadzonych na dynamicznym wielosektorowym modelu makroekonomicznym PANTA RHEI, są bardziej optymistyczne (Meyer i Ewerhart 1998a i 1998, Plich 1998c). W tym przypadku badanie ograniczono jednak do jednego tylko rodzaju zanieczyszczenia – dwutlenku węgla.
Z całą pewnością można wszakże stwierdzić, że już obecnie modele mate- matyczne mogą być pomocne w udzielaniu odpowiedzi na liczne pytania cząst- kowe, dotyczące np. wpływu technik wytwarzania, zjawisk demograficznych czy stylu konsumpcji na stopień zanieczyszczenia środowiska.
Cel i struktura pracy
Zamierzeniem autora jest – w warstwie metodologicznej – prezentacja me- tod modelowania używanych najczęściej do analizowania związków gospodarki i środowiska oraz – w warstwie empirycznej – konstrukcja modelu w oparciu o przedstawione metody i wykorzystanie go w celu udzielenia odpowiedzi na przykładowe pytania cząstkowe dotyczące gospodarki Polski.
Praca składa się ośmiu rozdziałów podzielonych na trzy części. Na część pierwszą składają się rozdziały 1 i 2, w których scharakteryzowane zostały nega- tywne skutki oddziaływania człowieka na środowisko i możliwości ich kwanty- fikacji. W drugiej części, zawierającej rozdziały 3–5, przedstawiono wybrane metody modelowania matematycznego użyteczne w badaniach ekonomiczno- -ekologicznych. Niektóre z nich wykorzystane zostały w trzeciej części pracy, obejmującej rozdziały 6–8, a poświęconej zastosowaniom. Prezentowany tam jest model ekonomiczno-ekologiczny dla Polski oraz przykłady jego wykorzystania.
Przedstawione w pracy metody modelowania wywodzą się w znacznej mierze z analizy input-output, tj. analizy nakładów i wyników zwanej także analizą przepływów międzygałęziowych. Analiza input-output jest bowiem
„najlepszą z dostępnych metodologią ekonomiczną do analizowania powiązań gospodarki i środowiska, ponieważ łatwo można ją rozwinąć tak, by zawierała zarówno nakłady związane z działalnością gospodarczą, w postaci przepływów
3 Macierz Rachunków Narodowych i Rachunków Środowiska, ang. National Accounting Matrix including Environmental Accounts (w skrócie NAMEA) – zob. np. Kuening i Haan 1998, a także rozdział 2 i 6.
zasobów naturalnych ze środowiska, jak i przepływy zanieczyszczeń do środo- wiska, jako niepożądanych wyników działalności produkcyjnej i konsumpcji”
(Integrated...1993: 26).
Rozdział 1, zatytułowany „Człowiek a środowisko”, ma nieco eklektyczny charakter. Zarysowano w nim historię zainteresowania ekonomistów problema- tyką ekologiczną. Przywołane zostały również pojęcia i klasyfikacje dotyczące zasobów, zanieczyszczeń i polityki ekologicznej wykorzystywane w następnych rozdziałach. Zaprezentowano w nim także pokrótce wybrane międzynarodowe inicjatywy na rzecz inwentaryzacji zanieczyszczeń i scharakteryzowano metody ich inwentaryzacji. Skoncentrowano się przy tym na problemach globalnych, wynikających z emisji zanieczyszczeń powietrza, gdyż modelowaniu tych emi- sji poświęcono wiele miejsca w dalszej części pracy.
Zainteresowanie ekonomistów i polityków problematyką ekologiczną dopro- wadziło do zweryfikowania przydatności dotychczasowych systemów rachunków narodowych do analiz powiązań gospodarki i środowiska, a w konsekwencji do powstania tzw. zintegrowanych rachunków ekonomiczno-ekologicznych. Dane pochodzące z rachunków narodowych są podstawą do konstruowania modeli matematycznych na szczeblu makro- i mezoekonomicznym, w tym również modeli ekonomiczno-ekologicznych. System rachunków narodowych opisany został w rozdziale 2, poświęconym problemowi integracji danych ekonomicz- nych z danymi dotyczącymi środowiska. W szczególności pokazano w nim zasady konstrukcji macierzy NAMEA, opartej na tablicy input-output, do czego nawią- zujemy dalej w rozdziale 6.
Rozdział 3, noszący tytuł „Modele matematyczne – narzędzie badania powiązań gospodarki i środowiska”, poświęcony jest omówieniu podstawowych zagadnień związanych z budową i wykorzystaniem modeli matematycznych.
Przedstawiono w nim m.in. klasyfikacje i postacie modeli oraz metody estyma- cji i rozwiązywania modeli. Ponadto w rozdziale tym sformułowano problemy związane z modelowaniem ekonomiczno-ekologicznym oraz sklasyfikowano modele ekonomiczno-ekologiczne i zaprezentowano kryteria ich oceny.
Konstruktorzy modeli matematycznych opisujących związki gospodarki i środowiska bardzo często – z przyczyn, o których wspomniano wyżej – wyko- rzystują metody analizy input-output, dlatego metodom tym poświęcono wiele uwagi w tej pracy – omówione zostały w rozdziale 4, zatytułowanym „Analiza input-output i jej zastosowania w modelowaniu ekonomiczno-ekologicznym”.
Oprócz podstawowych metod modelowania input-output przedstawiono w nim dwa ważne z punktu widzenia modelowania ekonomiczno-ekologicznego zagadnienia, tj. modelowanie produktowo-gałęziowe i modelowanie regionalne.
Poruszane w tym rozdziale problemy ilustrowane są prostymi przykładami licz- bowymi, nawiązującymi do danych dla Polski.
Część metodologiczną kończy rozdział 5 pt. „Modele wielosektorowe”.
Modele wielosektorowe, ze względu na elastyczność konstrukcji, są przedmiotem
zainteresowania ekonomistów zajmujących się problematyką środowiska, mogą bowiem być stosunkowo łatwo rozbudowane o bloki równań opisujących powiązania gospodarki ze środowiskiem. Nie stanowią one jednak grupy jedno- rodnej. W omawianym rozdziale zdefiniowane zostały typy modeli wielosekto- rowych, następnie pokrótce scharakteryzowane i ocenione przez pryzmat róż- nych kryteriów. Nieco więcej uwagi poświęcono w tym kontekście wielosekto- rowym modelom makroekonomicznym, w tym zwłaszcza tzw. modelom typu Inforum, co ma związek z dalszymi rozważaniami.
Część pracy poświęconą zastosowaniom rozpoczyna rozdział 6 pt. „Dane do modelowania ekonomiczno-ekologicznego dla Polski”. Przedstawiono w nim praktyczne problemy związane z integracją danych ekonomicznych i ekologicz- nych potrzebnych do modelowania. Uwagę skupiono na tablicach przepływów międzygałęziowych, bilansach energetycznych i emisjach zanieczyszczeń.
Wprowadzono ujednolicone klasyfikacje gałęzi gospodarki i nośników energii dla różnych źródeł danych. W ostatnim punkcie rozdziału zprezentowane zostały zintegrowane rachunki gospodarki i środowiska dla Polski w postaci macierzy NAMEA skompilowanej dla roku 1995.
Dane przedstawione w rozdziale 6 zostały wykorzystane do rozbudowy mo- delu IMPEC, będącego modelem typu Inforum dla gospodarki Polski, o równania emisji zanieczyszczeń. Rezultaty tych prac zostały przedstawione w rozdziale 7, noszącym tytuł „Model IMPEC-EE”. Scharakteryzowano w nim strukturę modelu IMPEC, a następnie zaprezentowano dołączone do niego równania emisji zanieczyszczeń.
W rozdziale 8, pt. „Analizy symulacyjne”, prezentujemy wyniki symulacji przeprowadzonych z użyciem dwóch różnych wersji modelu IMPEC-EE. Jedna symulacja dotyczy wpływu zmian strukturalnych w Polsce w latach dziewięć- dziesiątych na emisję zanieczyszczeń powietrza. Druga poświęcona jest skut- kom wprowadzenia podatku od emisji dwutlenku węgla i możliwości przezna- czenia wpływów z tego tytułu na zmniejszenie kosztów pracy – w tym badaniu wykorzystany został dodatkowo model IMPEC-MODUS, służący do analiz systemu ubezpieczeń społecznych.
Pracę uzupełniają załączniki w postaci rysunków i tabel, których celem jest ułatwienie Czytelnikowi dotarcie do szczegółów związanych z klasyfikacjami stoso- wanymi w modelu IMPEC-EE, użytymi danymi oraz wynikami przeprowadzonych analiz i symulacji.
Począwszy od tego miejsca, często używane w tekście określenia „modele ekonomiczno-ekologiczne” i „modele input-output” zastępowane będą skrótami
„modele e-e” i „modele i-o”.
* * *
Pierwsze naukowe „ostrogi” w dziedzinie budowy i wykorzystania wielo- równaniowych modeli ekonometrycznych zdobywałem pracując w zespole konstruktorów ekonometrycznych modeli gospodarki narodowej serii W pod kierunkiem prof. Władysława Welfe w Instytucie Ekonometrii i Statystyki Uniwersytetu Łódzkiego. Moje umiejętności w zakresie modelowania input- -output związane są natomiast z pracami nad modelem IMPEC prowadzonymi przez zespół (macierzystej) Katedry Teorii i Analiz Systemów Ekonomicznych UŁ pod kierunkiem prof. Łucji Tomaszewicz. Doświadczenia naukowe wynie- sione przeze mnie z pracy w wymienionych zespołach zaowocowały w tej rozprawie, za co dziękuję moim Nauczycielom oraz Koleżankom i Kolegom z obu zespołów. Wdzięczny jestem również Panu Profesorowi Stanisławowi Czai z Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, za wnikliwe uwagi zamieszczo- ne w recenzji wydawniczej, które miały istotny wpływ na ostateczny kształt niniejszej rozprawy.
antropogennego oddziaływania
na środowisko
1.1 Wprowadzenie
1.1.1 Klasyfikacja zasobów naturalnych
Świat składa się z zasobów, które przyjmują materialną (rzeczową) bądź niematerialną (jakościową) formę. Zasoby podlegają ciągłym przekształceniom, odbywającym się w formie przepływów (strumieni1). Przepływy i zasoby są ze sobą powiązane: zasoby są rezultatem zakumulowanych przepływów z wcześ- niejszych okresów i zmieniane są przez przepływy okresu bieżącego. Z jednej strony, zasoby są uszczuplane – np. w wyniku zaspokajania bieżących potrzeb człowieka (konsumpcja), z drugiej zaś, mogą być powiększane np. w celu zaspokojenia przyszłych potrzeb (akumulacja).
Niektóre spośród zasobów (a zatem i przepływów) mają charakter naturalny, podczas gdy inne są wytworem działalności człowieka. Dlatego też wyróżnia się dwie podstawowe kategorie zasobów – zasoby naturalne i zasoby antropogeniczne.
Wśród zasobów naturalnych wyróżnia się (por. Śleszyński 1990) zasoby materialne, np. zasoby mineralne i biotyczne (roślinne, zwierzęce), wody, po- wietrze, gleby, oraz zasoby niematerialne, takie jak:
– siły przyrody, np. energia wewnętrzna Ziemi, energia słoneczna, energia kinetycz- na wód i wiatru, energia molekularna;
– przestrzeń przyjmująca formę litosfery, atmosfery i hydrosfery;
– walory estetyczne.
Przestrzeń jest specyficznym zasobem, dzięki któremu środowisko może spełniać rolę odbiornika zanieczyszczeń, będących skutkiem działalności czło- wieka. Możliwości przyjmowania przez środowisko zanieczyszczeń są jednak ograniczone. Nie jest to ograniczenie w sensie fizycznym, tzn. ograniczenie
1 Termin „przepływ”, używany konsekwentnie w tej pracy za literaturą z zakresu ra- chunków narodowych (zob. np. Europejski... 2000), odpowiada określeniu „strumień”, używa- nemu w ekonomii.
pojemności środowiska jako odbiornika (tę można uznać za nieograniczoną), ale w sensie jakościowym, wynikającym z tzw. pojemności asymilacyjnej śro- dowiska, której przekroczenie oznacza odczuwalne dla człowieka pogorszenie jakości środowiska. Choć środowisko ma zdolność do regeneracji niektórych zasobów, to procesy zachodzące w przyrodzie, w wyniku których następuje regeneracja, wymagają czasu.
Zasoby naturalne mogą być charakteryzowane z różnych punktów widzenia i klasyfikowane według różnych kryteriów. Z punktu widzenia analiz ekono- micznych istotne są zwłaszcza dwa kryteria:
– wpływ użytkowania zasobów na ich wielkość;
– sposób zaspokajania potrzeb człowieka w wyniku wykorzystania zasobów.
Klasyfikację zasobów naturalnych według tych kryteriów zawiera tabela 1.1.
Tabela 1.1 Klasyfikacja zasobów naturalnych
np. woda, powietrze, powierzchnia lądów w transporcie, woda i powietrze w obiegu chłodniczym
wykorzystywane pośrednio do produkcji
np. surowce, materiały, energia wykorzystywane
bezpośrednio do produkcji pośredni (po
przetworzeniu w procesach produkcyjnych)
np. warunki zdrowotne, rekreacyjne, este- tyczne
warunki przyrodnicze
np. owoce, woda bezpośredniej
konsumpcji
np. woda, powietrze niezbędne
biologicznie bezpośredni
Sposób zaspokajania potrzeb człowieka
np. surowce kopalne, powierzchnia ziemi (jako przestrzeń użytkowa), wody głębi- nowe
nieodnawialne
odnawiają się powoli, np. gleby, mikro- klimat
częściowo odnawialne
np. woda, zasoby biotyczne (świat zwie- rząt i roślin), powietrze atmosferyczne odnawialne
wyczerpywalne
położenie geograficzne, promieniowanie słoneczne, przestrzeń, energia wiatrów, wnętrza ziemi, fal i pływów morskich niewyczerpywalne
Wpływ użytkowania zasobów na ich wielkość
poziom II
poziom IKlasyfikacja Komentarz/Przykłady Kryterium
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury.
Nie wszystkie zasoby naturalne są odnawialne. Nieodnawialność oznacza, że uszczuplenie zasobów jest bezpowrotne i należy się liczyć z ich zanikiem w przyszłości. Pewne rodzaje zasobów są wobec siebie substytutami – np. róż- ne rodzaje paliw. Między zasobami nieodnawialnymi są jednak i takie, których
funkcji nie może przejąć żaden inny zasób. Dlatego dodatkowo wyróżnia się kategorię podstawowych zasobów nauralnych, których cachą charaterystyczną jest to, że są nieodnawialne i nie istnieją ich substytuty. Przykładami zasobów podstawowych są: warstwa ozonowa, klimat globalny, różnorodność biologi- czna, świat dzikiej przyrody, Antarktyka itp. (Winpenny 1995: 20). Pozostałe zasoby naturalne, tj. nie będące zasobami podstawowymi, są odnawialne lub zastępowalne (np. za pomocą zasobów antropogenicznych).
O użyteczności zasobów środowiska dla człowieka decyduje zarówno ich ilość, jak i jakość. Ilość i jakość zasobów naturalnych są, z jednej strony, okreś- lone przez naturę, a z drugiej, zależą od samego człowieka. Człowiek przyczy- nia się do zmniejszania ilości i obniżenia jakości zasobów przyrody przez ich wykorzystanie, w tym również przez emisję zanieczyszczeń, która powoduje zmniejszenie pojemności asymilacyjnej środowiska oraz obniżenie jego jakości, np. czystości powietrza, wód itp.
Dla określenia zasobów antropogenicznych używane jest często, zwłaszcza w ekonomii, pojęcie kapitału. W tym ujęciu kapitał obejmuje wszelkie wyniki procesów produkcyjnych, przeznaczone do późniejszego wykorzystania (Kamer- schen i in. 1991). Istotną cechą określenia „kapitał” jest to, że wiąże się z nim na ogół wycena zasobów. Wycena jest wypadkową wielu różnych cech, za po- mocą których charakteryzowane mogą być zasoby – ta sama ilość określonego zasobu może być różnie wyceniona w zależności od jego jakości, użyteczności czy momentu, w którym dokonano wyceny. Jeśli kapitał przyjmuje formę ma- terialną, określa się go jako kapitał rzeczowy. Niematerialną formą kapitału antropogenicznego jest kapitał finansowy oraz (w szerszym rozumieniu pojęcia kapitału) kapitał ludzki.
Zasoby naturalne mogą być postrzegane jako jedna z postaci kapitału, zwa- na kapitałem naturalnym. Ponieważ o wielkości kapitału decyduje jednocześnie wiele czynników, takich jak ilość, jakość, użyteczność, czas itp., więc wyko- rzystywanie środowiska w działalności człowieka, powodujące szczególności pomniejszanie ilości i pogarszanie jakości jego zasobów, oznacza pomniej- szanie kapitału naturalnego.
1.1.2 Klasyfikacja zanieczyszczeń
Bezpośrednią przyczyną zmniejszania ilości zasobów jest ich wykorzysty- wanie w charakterze nakładów w procesach gospodarczych, natomiast pogar- szanie jakości zasobów jest najczęściej spowodowane ubocznymi skutkami procesów gospodarczych, w tym zwłaszcza emisją zanieczyszczeń. Wśród źródeł emisji zanieczyszczeń wyróżnia się źródła naturalne i antropogeniczne.
W pierwszym przypadku emisje spowodowane są działaniem samej przyrody, a w drugim – działalnością ludzką. Dalej zostały omówione głównie emisje ze
źródeł antropogenicznych. Zarówno źródła zanieczyszczeń, jak i ich natura są bardzo zróżnicowane. Występują one pod różnymi postaciami, z różną czę- stotliwością i różnie zachowują się po wyemitowaniu. Nie wszystkie dają się łatwo skwantyfikować. W tabeli 1.2 przedstawiono klasyfikację zanieczysz- czeń według najważniejszych kryteriów (zob. Górka i Poskrobko 1991 oraz Field 1997), jak miejsce powstania, typy zanieczyszczeń i ich źródła, obszar, którego dotykają, częstotliwość występowania i możliwość kumulacji.
Tabela 1.2 Klasyfikacje zanieczyszczeń środowiska
np. substancje organiczne z oczyszczalni ścieków trafia- jące do wody po pewnym czasie rozkładają się; dwutlenek węgla nie kumuluje się w atmosferze; w obu przypad- kach kumulacja następuje po przekroczeniu pojemności asymilacyjnej wody czy powietrza
pośrednie
np. hałas niekumulatywne
kumulacja w ilości emitowanej lub rozpad trwa bardzo długo, np. niektóre odpady radioaktywne, tworzywa sztu- czne, freony
kumulatywne Możliwość
kumulacji substancji w środowisku
np. wycieki ropy, chemikaliów przypadkowe
ciągłość nie oznacza tu niezmiennej intensywności, a ra- czej, że emisja utrzymywana jest w pewnych granicach (stały poziom „szkodzenia”), np. emisja z elektrowni, miej- skich oczyszczalni ścieków
ciągłe Częstotliwość
emisji
liniowe pasmowe
np. rolnicze środki chemiczne wydos- tające się poza glebę, ciągi komunika- cyjne, kanały ściekowe
powierzchniowe niepunktowe
łatwiejsze od niepunktowych do opanowania, administro- wania i analizowania ich wpływu na otoczenie, np. ujścia ścieków komunalnych, kominy elektrowni
punktowe Rozmieszczenie
przestrzenne źródła emisji
globalne regionalne
im większego obszaru dotyczą niekorzystne skutki od- działywania gospodarki na środowisko, tym trudniejsza jest walka z nimi, zwłaszcza jeśli obejmują one nie jeden, a wiele krajów
lokalne Obszar dotknięty
zanieczyszcze- niem
wibracje promieniowanie akustyczne termiczne pozamaterialne
gazowe ciekłe
zanieczyszczenia materialne są łatwie- jsze do skwantyfikowania, a tym sa- mym do modelowania
stałe materialne
Rodzaj środka zanieczysz- czającego /zagrażającego
rolnicze komunalne
transportowe stosowane są też inne klasyfikacje, np. energetyka, pro- cesy produkcyjne, stosowanie rozpuszczalników, rolnic- two, odpady; różna jest też ich szczegółowość
przemysłowe Miejsce
powstania emisji
poziom II
poziom IKlasyfikacja Komentarz/Przykłady Kryterium
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury.
Należy w tym miejscu zauważyć, że pogorszenie jakości zasobów środowis- ka spowodowane działalnością gospodarczą człowieka nie zawsze jest związane z emisją zanieczyszczeń. Przykładem mogą być szkody wyrządzone w środo- wisku w wyniku urbanizacji czy szkody górnicze (zwłaszcza w górnictwie odkrywkowym).
Naturalne procesy zachodzące wewnątrz środowiska mogą powodować po- wstanie swoistego mechanizmu mnożnikowego, polegającego na wzmocnieniu początkowego, negatywnego dla środowiska impulsu. Na przykład bezpośred- nim skutkiem wycinania lasów w strefie równikowej jest uszczuplenie zasobów roślinnych (zmniejszenie ilości zasobów). Działalność ta powoduje jednak (pośrednio) skutki w postaci wzrostu stężenia dwutlenku węgla w atmosferze, zmiany wilgotności powietrza i gleb, czyli obniżenie jakości zasobów. Te z kolei mogą oddziaływać negatywnie na rezultaty działalności gospodarczej człowieka, a także powodować zmiany klimatyczne itd.
1.1.3 Historia zainteresownia problematyką środowiska
Negatywne dla środowiska skutki wzrostu gospodarczego były początkowo w ogóle niezauważane lub traktowane jako zjawisko lokalne. Środowisko cha- rakteryzuje się bowiem pewnym stopniem odporności na negatywne bodźce.
Dzięki zdolności do samoregulacji, czyli samoodnowy swoich walorów (poprzez mechanizmy adaptacyjne i samooczyszczanie), może przyjmować pewne ilości odpadów i zanieczyszczeń (Domański 1992). Zdolność samoregu- lacji i pojemność środowiska są jednak ograniczone. Przekroczenie pojemności w długim okresie prowadzi do utraty zdolności samoregulacji, a w rezultacie do utraty stabilności.
W teorii ekonomii przez długi czas zagadnienia związane z wykorzystywa- niem środowiska w procesach gospodarczych2 – o ile w ogóle je dostrzegano – były traktowane jako tzw. efekty zewnętrzne (zob. podrozdz. 1.1). Nic dziw- nego, skoro podstawowe pytanie ekonomii brzmi (Field 1997): „jak i dlaczego jednostki i grupy (decydenci) podejmują decyzje o użyciu i rozprzestrzenieniu zasobów ludzkich i materialnych?”.
Decydenci, podejmując decyzje o rozprzestrzenieniu zasobów ludzkich i materialnych, dążą do osiągnięcia konkretnych celów, przez które rozumiemy przewidywane i pożądane skutki realizacji decyzji. Realizacja decyzji może prowadzić również do osiągnięcia skutków nieprzewidywanych lub niepożą- danych. W procesie podejmowania decyzji możliwość występowania skutków niepożądanych jest często nieuświadamiana, ale bywa również świadomie
2 Przegląd badań nad problematyką ekologiczną w teorii ekonomii można znaleźć w książce Czai, Fiedora i Jakubczyka (1993).
ignorowana. Nieprzewidywane i niepożądane skutki działalności gospodarczej nazywane są w ekonomii efektami zewnętrznymi3.
Rysunek 1.1 Skutki decyzji ekonomicznych
decyzji
Decydenci
Skutki decyzji
Cele Efekty zewnętrzne
Realizacja
Źródło: opracowanie własne.
Dopiero lata sześćdziesiąte przyniosły znaczący wzrost zainteresowania problematyką środowiska, a związki gospodarki i środowiska zaczęto rozważać w skali globalnej. Spowodowane to zostało równoległym działaniem dwóch czynników (Nijkamp 1987):
– czynnik podażowy – gwałtowny wzrost gospodarczy w większości krajów po II wojnie światowej doprowadził do równie gwałtownego obniżenia jakości śro- dowiska (również w sensie ilościowym) i uszczuplenia zasobów naturalnych;
– czynnik popytowy – wzrost dochodów doprowadził do zmian proporcji w popy- cie na rzecz dóbr i usług wyższego rzędu, w tym m.in. dóbr i usług środowiska, które w większym niż dotąd stopniu zaczęły wpływać na poziom dobrobytu.
Znaczenie omawianej problematyki dostrzeżone zostało na szerszą skalę w początkach lat siedemdziesiątych, po opublikowaniu słynnego pierwszego raportu Klubu Rzymskiego (zob. Meadows i in. 1973). W raporcie tym zwracano uwagę na konieczność ograniczenia wzrostu gospodarczego w celu przeciw- działania problemom ekologicznym. Tego typu podejście przeciwstawia gospo- darkę środowisku – zachowanie środowiska w niezmienionym kształcie jest możliwe pod warunkiem ograniczenia ekspansji gospodarki.
W latach osiemdziesiątych dyskusje wokół powiązań gospodarki i środowi- ska zaczęły się koncentrować wokół odpowiedzi na pytanie, jak osiągnąć wzrost gospodarczy, nie szkodząc środowisku. Hasłem przewodnim tych dyskusji stał się ekorozwój (wzrost zrównoważony).
3 Ang. externalities. Definicja efektów zewnętrznych spotykana w literaturze jest na ogół nieco węższa, np. efekty zewnętrzne to „decyzje gospodarcze podejmowane przez jeden lub wiele podmiotów, wpływające na możliwości produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów” (zob. Hufschidt 1983, Fiedor 1990, Winpenny 1995, Burchard-Dziubińska 1998).
1.1.4 Ekorozwój i ekopolityka
Istnieje wiele definicji wzrostu zrównoważonego4. W literaturze najczęściej cytowana jest definicja określająca rozwój zrównoważony jako taki rodzaj roz- woju, który „zaspokaja bieżące potrzeby nie przekreślając szans ich zaspokojenia także w przyszłości”5 (Winpenny 1995: 19). Innymi słowy, z rozwojem zrów- noważonym mamy do czynienia wówczas, gdy kapitał stanowiący o dobrobycie ludzkości nie zmniejsza się z pokolenia na pokolenie.
Powyższa definicja, niezwykle atrakcyjna z teoretycznego punktu widzenia, niesie jednak wiele problemów o charakterze praktycznym. Na przykład obok znanego od dawna generalnego pytania o możliwości pomiaru poziomu dobrobytu pojawiaja się inne pytanie o zasadniczym charakterze: jakie elemen- ty decydować będą o odczuciu dobrobytu w przyszłości?6 Z faktu, iż o dobro- bycie stanowi zarówno kapitał antropogeniczny jak i naturalny, wynika kolejny problem związany z wyceną (wartościowaniem) kapitału naturalnego7.
Jak dotąd nie udało się rozstrzygnąć w sposób niebudzący wątpliwości zasygnalizowanych powyżej problemów, wynikających z definicji ekorozwoju.
W związku z tym niektórzy autorzy dochodzą do przekonania, że najlepszym rozwiązaniem byłoby „potraktowanie kapitału naturalnego jako pewnej suges- tywnej metafory bez przejmowania pewnych jego cech i nadawania miar”8. Można, bez odwoływania się do pojęcia kapitału, sformułować pewne ogólne
„zasady ostrożności”, których stosowanie zapewni, że zasoby naturalne będą wykorzystywane w sposób zrównoważony (System... 2002: I-3):
– zasoby odnawialne nie powinny być wykorzystywane w stopniu przekraczającym możliwość ich naturalnej regeneracji;
– zasoby nieodnawialne powinny być wykorzystywane rozważnie i efektywnie, z zachowaniem troski o to, aby spełniane przez nie funkcje były dostępne również dla przyszłych pokoleń (np. dzięki postępowi technicznemu lub ich substytucji za pomocą zasobów odnawialnych);
– nie należy przekraczać pojemności asymilacyjnej środowiska;
– należy całkowicie ograniczyć lub przynajmniej zminimalizować te rodzaje aktywności, które prowadzą do obniżenia jakości usług środowiska;
8 Autorem tego stwierdzenia jest Winpenny (1995: 20). Już w następnym zdaniu stwierdza on jednak: „To zastrzeżenie nie wyklucza jednak podejmowania prób pomiaru niektórych użyt- ków i zasobów środowiska w celu usprawnienia procesu zarządzania i podejmowania decyzji”.
7 Problematyka ta została zasygnalizowana punkcie 1.2.2.
6 Kwestia ta wiąże się z problematyką substytucyji kapitału naturalnego przez kapitał antropogeniczny i tzw. zasadami trwałości kapitału (np. Czaja i in. 2002: 239).
5 Określenie to pochodzi z raportu tzw. Komisji Brundtlanda z roku 1987 (Our Common Future 1987).
4 Przegląd różnych definicji, a także ich omówienie zamieszczają np. Borys 1999 w rozdz. 3, Pearce i Warford 1993 w rozdz. 2, por. też stronę internetową www.sustainablemeasures.com.
Powyższe zasady sprowadzają się więc do postulatu zachowania możli- wości spełniania przez środowisko trzech funkcji (użytków) – dostawcy surow- ców i energii, pochłaniania zanieczyszczeń i wspierania procesów życiowych (w tym również zachowania walorów wchodzących w skład pojęcia dobrobytu).
Okazuje się, że „ucieczka” od pojęcia kapitału przez określenie „zasad ostroż- ności” jest jedynie pozorna – w celu stwierdzenia czy realizacja zasd przynosi zamierzone efekty konieczna jest ocena wielkości i jakości zasobów środowiska.
Polityka gospodarcza ukierunkowana na przestrzeganie „zasad ostrożności”
określana jest jako polityka ekologiczna lub ekopolityka. Politykę ekologiczną można realizować poprzez (Bergh 1996, Burchard-Dziubińska 1998):
– bezpośrednie oddziaływanie na środowisko za pomocą przedsięwzięć oraz prog- ramów publicznych o charakterze ekologicznym, mających na celu ochronę środowiska i kompensację skutków i usuwanie zniszczeń (np. budowa oczysz- czalni ścieków, wdrażanie programów oczyszczania i rekonstrukcji środowiska);
– oddziaływanie na środowisko za pośrednictwem szczebla mikroekonomicznego w celu oszczędzania kapitału środowiskowego (np. wpływając na proces podej- mowania decyzji przez konsumentów, producentów i inwestorów).
Wymienione opcje polityki ekologicznej przedstawione są na rysunku 1.2.
Rysunek 1.2 Oddziaływanie polityki ekologicznej i przepływ informacji o gospodarce i środowisku
Rachunek ekonomiczny Świadomość decydentów Limitowanie działania Szczebel mikro Szczebel makro
Instrumenty oddziaływania bezpośredniego
Instrumenty ekonomiczne
Pozostałe instrumenty
Polityka ekologiczna
Stan środowiska
Zachowanie podmiotów gospodarczych
I n f o r m a c j e o ś r o d o w i s k u P r z e d s i ę w z i ę c i a i p r o g r a m y p u b l i c z n e I n f o r m a c j e o g o s p o d a r c e
i ś r o d o w i s k u
Źródło: opracowanie własne.
Odziaływanie za pośrednictwem szczebla mikroekonomicznego sprowadza się do zastosowania określonych instrumentów, za pomocą których problema- tyka wykorzystania zasobów środowiska włączana jest w proces podejmowania decyzji przez podmioty gospodarcze. Instrumenty, o których mowa, można
podzielić na trzy grupy: instrumenty oddziaływania bezpośredniego, instrumenty ekonomiczne i pozostałe instrumenty. Bardziej szczegółową klasyfikację przed- stawia tabela 1.3.
Instrumenty bezpośrednie, jak limity, zezwolenia, zakazy etc., pełnią rolę ograniczeń. Instrumenty ekonomiczne natomiast dostarczają podmiotom gospo- darczym bodźców do zachowań proekologicznych, oddziałując bezpośrednio bądź pośrednio na ceny lub tworząc i wspierając mechanizmy rynkowe (np.
umożliwienie handlu zanieczyszczeniami, system cen minimalnych na materiały wtórne). Dostosowanie zachowania podmiotów gospodarczych do norm i zasad użytkowania środowiska następuje przez rachunek ekonomiczny.
Tabela 1.3 Instrumenty oddziaływania na podmioty gospodarcze wykorzystywane w ekopolityce
presja społeczna wspieranie B+R edukacja i informacja Pozostałe
instrumenty
polityka energetyczna
strategia przemysłowa, miejska lub wiejska orientacja rozwojowa rynek pracy
rynki kapitałowe inwestycje zagraniczne kursy walut
polityka pieniężna i kredytowa
pośrednie
tworzenie rynków (zbywalne zezwolenia na emisję, interwencje cenowe, ubez - pieczenia od ryzyka ekologicznego)
schematy amortyzacji
depozyty i zastawy ekologiczne
subwencje (dotacje, kredyty preferencyjne, ulgi podatkowe) opłaty i podatki
celowe
Instrumenty ekonomiczne
obowiązek oceny skutków dla środowiska w przypadku dużych przedsięwzięć odpowiedzialność karna za zniszczenie środowiska
uwłaszczenie
wyodrębnienie stref ekologicznych zakazy i nakazy
zezwolenia i koncesje limity ilościowe (normy) Instrumenty
oddziaływania bezpośredniego
Rodzaje instrumentów Grupa
instrumentów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Winpenny 1995, Bergh 1996, Górka i Poskrobko 1991.
Do analiz skuteczności polityki ekologicznej można wykorzystać modele matematyczne. Nie wszystkie instrumenty można poddać takiej weryfikacji – jej podstawowym warunkiem jest możliwość „translacji” instrumentu na język modelu. Ocena rezultatów zastosowania instrumentu za pomocą modelu jest możliwa jeśli dany instrument jest (lub może być) częścią składową modelu (tj.
1.2 Systemy informacji o gospodarce
Celem systemów informacji o gospodarce jest „pokazanie, jak zorgani- zować informacje o przepływach i zasobach obrazujących gospodarkę w ukła- dzie użytecznym do prowadzenia analiz” (Carson 1995). Systemy powinny jak najwierniej odpowiadać opisywanej przez nie rzeczywistości, są bowiem głównym źródłem danych wykorzystywanych przez rządy różnych szczebli, firmy i gospodarstwa domowe do oceny rzeczywistości, wnioskowania o poten- cjalnych kierunkach jej rozwoju i o skuteczności polityk prowadzonych na różnych szczeblach decyzyjnych (por. rysunek 1.3). Na system składają się koncepcje, definicje, klasyfikacje, zasady i formy sporządzania rachunków wchodzących w skład systemu.
Pierwsze systemy informacji o gospodarce były ukierunkowane wyłącznie na rejestrowanie przepływów wewnątrz gospodarki. Z czasem systemy te stają się coraz bardziej skomplikowane. Obserwuje się tendencję do rozszerzania listy tematów ujmowanych w systemach informacji przez wprowadzenie prob- lematyki społecznej i ekologicznej, a także do zwiększenia szczegółowości gromadzonych informacji. Tendencja ta wynika ze stale rosnącego zapotrzebo- wania na dane ze strony decydentów. Zapotrzebowanie to jest, z jednej strony, jego parametrem lub zmienną). Dotyczy to np. podatków, dotacji, kursów walut, opłat. Inną możliwością wprowadzenia do modelu instrumentu polityki jest przedstawienie go w postaci scenariusza, co może dotyczyć takich instru- mentów, jak strategia przemysłowa, wspieranie B+R, polityka pieniężna, kredy- towa etc. Niektóre spośród instrumentów nie dają się w ten sposób „przełożyć”
na język modelu i aby mogły być uwzględnione, model należy rozbudować.
Dotyczy to głównie sytuacji, w których zastosowanie instrumentu związane jest z wprowadzeniem do gospodarki nowych mechanizmów. Wówczas konieczne może się okazać dołącznie do modelu nowego bloku równań, jak np. sytuacji powstania rynku zbywalnych zezwoleń na emisję zanieczyszczeń.
Aby można było prowadzić politykę ekologiczną, potrzebne są dane o śro- dowisku połączone z danymi gospodarczo-społecznymi. Dane te powinny być dostępne w różnych układach kalsyfikacyjnych (sektorowym, czasowym, przes- trzennym), wewnętrznie zgodne i ukierunkowanie na cele ekopolityki, dając tym samym możliwość analizowania jej skutków. Innymi słowy, warunkiem koniecznym skuteczności ekopolityki jest istnienie systemu informacji o gospo- darce i środowisku.
funkcją stopnia złożoności systemów ekonomicznych, a z drugiej, rosnących w szybkim tempie możliwości gromadzenia i przetwarzania danych.
Można więc stwierdzić, że systemy informacji o gospodarce mają charakter interakcyjny i dynamiczny, bo ulegają zmianom pod wpływem zmieniającej się rzeczywistości, rosnących możliwości technicznych gromadzenia i przetwarza- nia danych, a także pod wpływem doskonalenia metod wnioskowania o rzeczy- wistości, zmian świadomości społecznej i wiedzy decydentów różnych szczebli.
Rysunek 1.3 Interakcje systemu informacji o gospodarce
Monitorowanie Interpretowanie Analizowanie Prognozowanie
Decydenci
rządy firmy
gospodarstwa domowe c z a s
System informacji
gromadzenie przetwarzanie szacowanie
o gospodarce
Rzeczywistość
fizyczna społeczna
ekonomiczna pozaekonomiczna
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kendrick 1995.
Główną siłą napędową procesu tworzenia i doskonalenia systemów infor- macji o gospodarce są przede wszystkim rządy i instytucje szczebla centralne- go, zainteresowane śledzeniem choćby tylko wielkości makroekonomicznych, takich jak PKB, stopa inflacji, bezrobocie czy bilans handlowy. Użytkowników systemów jest znacznie więcej, np. rządy lokalne, organizacje i instytucje międzynarodowe, firmy, gospodarstwa domowe, organizacje pozarządowe jak związki zawodowe, partie polityczne.
Systemy informacji o gospodarce powinny bazować na faktycznych (zaob- serwowanych) danych. Nie powinny zawierać alternatywnych wariantów tego, co się zdarzyło. Nie powinny też zawierać informacji o przyszłości w żadnej formie, bo jest ona obarczona niepewnością. Tymczasem w praktyce kompleto- wania danych statystycznych coraz częściej zdarzają się sytuacje, w których dane nie są obserwowalne wprost. Wówczas, z różnych powodów, np. dla zapewnienia bilansowania czy kompletności („elegancji”) systemu, stosuje się różnego typu metody (modele) w celu oszacowania brakujących danych (por.
pkt 2.2.1).
1.2.1 Systemy rachunków narodowych
Systemy informacji o gospodarce mogą być tworzone na wszystkich szcze- blach zarządzania gospodarką – od szczebla makro- do mikroekonomicznego.
System zbudowany dla szczebla gospodarki narodowej nazywa się systemem rachunków narodowych, systemem rachunkowości społecznej lub krócej: rachun- kami narodowymi.
Historia rachunków narodowych rozpoczyna się, co prawda, w XVII w. od myśli ekonomicznej Petty’ego (np. Blaug 1994, Kendrick 1995: 6–14), ale obec- nie stosowane rachunki, zwane rachunkami narodowymi lub społecznymi, powstały dopiero w połowie XX w. Obecnie najbardziej rozpowszechniony na świecie jest system rachunków zaproponowany przez ONZ w 1952 r.9, zmody- fikowany w roku 1968, znany jako SNA10 (np. Okólski i Timofiejuk 1978, Tomaszewicz 1994). Najnowsza wersja systemu SNA pochodzi z roku 1993 (np.
Kendrick 1995). Jeszcze w początkach poprzedniej dekady w wielu krajach, w tym również do roku 1994 w Polsce, stosowany był drugi z systemów rachunkowości społecznej przyjętych oficjalnie przez ONZ, określany jako MPS11, opracowany w ramach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), obej- mującej swoim zasięgiem głównie kraje Europy Środkowej i Wschodniej.
Różnice pomiędzy systemami MPS i SNA powodują, że dane o polskiej gospo- darce sprzed 1994 r. nie zawsze są porównywalne z danymi opublikowanymi później. Oznacza to, że dla tych danych nie można zbudować odpowiednio dłu- gich szeregów czasowych, używanych do estymacji parametrów w niektórych technikach modelowania.
Spośród licznych różnic pomiędzy systemami MPS i SNA, dotyczących zwłaszcza stosowanych klasyfikacji i definicji używanych pojęć, najważniejszą jest różne definiowanie sfery produkcyjnej12. W SNA każdy rodzaj działalności gospodarczo-społecznej przynoszącej dochód traktuje się jako działalność produkcyjną, co ma swoje korzenie w pracach Marshalla, definiującego produk- cję przez pryzmat użyteczności. W MPS natomiast pojęcie działalności produk- cyjnej, w ślad za rozumieniem dochodu narodowego przez Smitha, Milla, Ricar- da, a później Marksa ogranicza się do produkcji dóbr i usług materialnych.
Obowiązującą w systemie MPS klasyfikacją gospodarki była tzw. Klasyfi- kacja Gospodarki Narodowej (KGN). W systemie SNA obowiązuje natomiast określana jako NACE13, której polską wersją jest tzw. Europejska Klasyfikacja
13Fr. Nomenclatures des Activites de Communité Europeené.
12Więcej informacji na temat różnic pomiędzy systemami MPS i SNA można znaleźć w cy- towanych już pozycjach literatury: Okólski i Timofiejuk 1978, Tomaszewicz 1994, a także Ivanov i Homenko 1995.
11Ang. Material Product System.
10Ang. System of National Accounts.
9 System został opublikowany w roku 1953.
Działalności (EKD). Klasyfikacja KGN ma charakter podmiotowy – jednostką klasyfikacyjną jest podmiot gospodarczy. Klasyfikacja EKD ma natomiast charakter przedmiotowy, co oznacza, że jednostką klasyfikacyjną jest rodzaj działalności prowadzonej przez podmioty społeczno-gospodarcze.
System SNA z 1953 r. powstał na bazie prac prowadzonych w latach czter- dziestych, przede wszystkim przez R. Stonea dla Wielkiej Brytanii, a także J. Tinbergena i J. B. D. Derksena dla Holandii, R. Frischa i P. Bierve dla Nor- wegii oraz S. Kuznetsa dla USA. Od tego czasu system doczekał się jeszcze dwóch wersji, opublikowanych w latach 1968 i 1993. Pierwsza wersja systemu zawierała zaledwie sześć powiązanych ze sobą rachunków, dotyczących produk- cji, konsumpcji, akumulacji i handlu zagranicznego. Wszystkie przedstawione były w cenach bieżących. W tym czasie zaawansowane były prace nad przepły- wami międzygałęziowymi (prowadzone od początków lat trzydziestych przez W. Leontiefa) i finansowymi, a także rachunkami w cenach stałych. Zostały one uwzględnione dopiero w drugiej wersji systemu, z 1968 r. Ponadto, wersję tę – w stosunku do pierwowzoru – wzbogacono o bilanse sektorów i bilanse dla całej gospodarki oraz o dane w cenach stałych dla dóbr i usług.
Znaczące zmiany wprowadzono również w wersji SNA’93. Wśród najważ- niejszych cech aktualnej wersji SNA wymienia się (Carson 1995: 30–31):
– pełną integrację bilansów z rachunkami narodowymi (w bilansach uwzglę- dniono wszystkie zasoby, które mogą być wykorzystane przez gospodarkę) i włączenie rachunków, które kiedyś sporządzane były oddzielnie, jak np.
dotyczących ludności, siły roboczej, czy parytetów siły nabywczej;
– uniwersalizm, rozumiany jako możliwość zastosowania systemu zarówno dla gospodarek rozwiniętych, rozwijających się, jak i będących w okresie transformacji ekonomicznych;
– wzmocnienie wiodącej roli rachunków narodowych w tworzeniu statystyki międzynarodowej – rachunki są punktem odniesienia do tworzenia statystyk międzynarodowych, takich jak bilanse płatnicze i bilanse wymiany handlowej;
– elastyczność, polegającą godzeniu nieraz sprzeczych potrzeb informacyjnych (np. umożliwienie dokonywania porównań międzynarodowych z jednoczes- nym uwzględnieniem specyfiki gospodarek narodowych), a także umożliwie- niu rozbudowy systemu w pożądanych kierunkach (np. przez dołączenie systemu rachunków środowiska) – przejawia się ona m.in. w postaci alterna- tywnych klasyfikacji, struktur hierarchicznych, możliwości dołączania rachun- ków satelickich.
System SNA jest stosowany przez większość krajów na świecie. Jego zasto- sowanie wymaga szeregu działań przygotowawczych, w których uwzględnić należy specyfikę i doświadczenia z rachunkami narodowymi kraju, w którym ma być wdrażany. System rachunków zgodny z SNA, dostosowany do potrzeb
krajów Unii Europejskiej (UE), znany jest pod nazwą ESA14. Jego najnowszą wersję – ESA’95 – bazującą na SNA’93, opublikowano w 1995 r. (zob. Europej- ski… 2000). W ubiegłej dekadzie Polska rozpoczęła wdrażanie systemu ESA’95 (zob. Rocznik Statystyczny 1994 i późniejsze).
Omawiając systemy rachunków narodowych, należy również wspomnieć o systemie stosowanym w USA, znanym pod nazwą NIPA15. W początkowych stadiach rozwoju systemy SNA i NIPA miały wiele wspólnych cech, jednakże w połowie lat sześćdziesiątych amerykański system rachunków zaczął ewoluo- wać w odmiennym kierunku – amerykańskie Biuro Analiz Ekonomicznych (BEA16) pracowało nad rachunkami NIPA i macierzami przepływów międzyga- łęziowych, podczas gdy przypływami finansowymi i bilansami zajął się Zarząd Systemu Rezerwy Federalnej. W latach osiemdziesiątych w Stanach Zjednoczo- nych nastąpił wzrost zainteresowania pracami nad nową wersją SNA i dopro- wadzeniem systemu amerykańskiego do pełnej porównywalności z SNA. Prace w tym kierunku prowadzone są obecnie przez BEA (Carson 1995).
1.2.2 Rachunki środowiska
Decyzje o gospodarowaniu zasobami naturalnymi powinny opierać się, na analizach sporządzanych w oparciu o rzetelne informacje. Informacje te, powinny być rejestrowane, podobnie jak ma to miejsce w przypadku zasobów antropoge- nicznych, na odpowiednio skonstruowanych rachunkach, na podstawie których można byłoby określać kierunki i natężenie wykorzystania oraz sporządzać bilan- se zasobów.
Bilanse zasobów naturalnych powinny uwzględniać wszelkie zwiększenia i zmniejszenia stanu zasobów wynikające zarówno z procesów naturalnych, jak i będące wynikiem działalności ludzkiej. Schemat takich bilansów można przed- stawić za pomocą następującego równania:
S0+
Nt+
Rt=
Mt+
Ct+ S1 gdzie:
, – wielkość zasobu na początku i na końcu okresu sprawozdawczego;
S0 S1
– zwiększenia wynikające z procesów naturalnych, takich jak wzrost, rep- Nt
rodukcja, cykl biologiczny, geologiczny, chemiczny, przesunięcia w przes- trzeni, import);
16Ang. Bureau of Economic Analyses.
15Ang. National Income and Product Accounts.
14Ang. European System of Accounting. Dostosowaniem zasad SNA do potrzeb krajów UE zajmuje się Eurostat – główna instytucja statystyczna Unii.
