Problemy rozwoju przemys³u surowcowego Ukrainy po wejœciu do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO)

Tom 24 2008 Zeszyt 4/4

MYKO£A ¯YKALIAK*

Problemy rozwoju przemys³u surowcowego Ukrainy po wejœciu do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO)

Wprowadzenie

Wst¹pienie Ukrainy do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO), które nast¹pi³o 16 maja 2008 r., wi¹zaæ sie bêdzie z potrzeb¹ wprowadzenia zasad otwartej gospodarki rynkowej we wszystkich dzia³ach przemys³u, w tym tak¿e w przemyœle surowcowym. Tworzenie takiej gospodarki wymaga aktywnego zaanga¿owania siê pañstwa w miêdzynarodowy podzia³ pracy, st¹d staje siê ono jednym z priorytetów polityki gospodarczej Ukrainy i ma na celu stworzenie przes³anek dla realizacji jej europejskiego wyboru.

Nastêpstwa wprowadzenia na Ukrainie otwartego rynku towarów i us³ug bêd¹ zró¿- nicowane dla ró¿nych sektorów przemys³u surowcowego pañstwa w zale¿noœci od ich aktualnego stanu, obecnoœci zasobów rozpoznanych i perspektywicznych g³ównych surow- ców mineralnych, perspektyw rozwoju spo³eczno-ekonomicznego Ukrainy i jej okrêgów przemys³owych oraz rezultatów restrukturyzacji przedsiêbiorstw górniczych przy ich adap- tacji do warunków gospodarki rynkowej. Zasoby rozpoznane i perspektywiczne surowców mineralnych mog¹ przy tym byæ rozpatrywane jako czêœæ kapita³u inwestycyjnego. Ich odpowiednie poznanie geologiczne powinno iœæ w parze z ocen¹ ekonomicznej efek- tywnoœci ich zagospodarowania, przy uwzglêdnieniu koniunktury na rynku regionalnym, krajowym i œwiatowym, zapewnieniem ich atrakcyjnoœci dla inwestorów przy równoczes- nym rozwoju korzyœci dla lokalnego spo³eczeñstwa.

Nowym wymaganiom otwartego rynku w warunkach WTO odpowiadaæ mo¿e tylko jakoœciowo lepszy przemys³ mineralny Ukrainy – stabilny finansowo, ekonomicznie efek- tywny przy stabilnym dynamicznym jego rozwoju, który bêdzie odpowiadaæ miêdzynaro-

* Instytut Ekonomii i Przemys³u Narodowej Akademii Nauk Ukrainy.

dowym standardom jakoœci oraz wymogów œrodowiskowych, stosuj¹cy nowoczesne tech- nologie i posiadaj¹cy wysoko kwalifikowane kadry.

1. Ogólna charakterystyka sektora mineralnego Ukrainy

Ukraina nale¿y do tej grupy pañstw, które posiadaj¹ du¿e i ró¿norodne z³o¿a surowców mineralnych. W górotworze Ukrainy udokumentowano ponad 20 tysiêcy z³ó¿ i wyst¹pieñ kopalin 117 ró¿nych ich rodzajów: kopalin energetycznych (ropa naftowa, gaz ziemny, wêgiel, torf, ³upki bitumiczne, rudy uranu), rud metali staliwnych (¿elaza, manganu, chromu), rud metali nie¿elaznych (boksyty, rudy miedzi, cynku, o³owiu, niklu, tytanu, magnezu), rud metali szlachetnych (srebra, z³ota), rud metali rzadkich (rtêci, berylu, litu, cyrkonu, hafnu, tantalu, niobu, kobaltu, cyny, wolframu, molibdenu, wanadu) i pierwiast- ków ziem rzadkich (itru i lantanowców) z metalami towarzysz¹cymi (german, skand), kamieni szlachetnych i pó³szlachetnych, du¿ej iloœci ró¿nego rodzaju kopalin niemeta- licznych, dekoracyjnych, budowlanych, a tak¿e wód termalnych i mineralnych. Z ³¹cznej iloœci 8290 z³ó¿ ró¿nych kopalin, 97 rodzajów kopalin ma znaczenie przemys³owe i figuruje w Pañstwowym bilansie zasobów kopalin (Trietiakow i in. 2007). Wiêkszoœæ innych ro- dzajów z³ó¿ i wyst¹pieñ kopalin mineralnych wymaga pilnego rozpoznania geologicznego i nastêpuj¹cego po nim zagospodarowania przemys³owego.

Oko³o 3000 z³ó¿ ró¿nego rodzaju kopalin zosta³o zagospodarowanych, a obecnie w prze- myœle surowcowym funkcjonuje oko³o 2000 przedsiêbiorstw górniczych i przeróbczych (Trietiakow i in. 2007). Ukraina nale¿y do przoduj¹cych krajów pod wzglêdem wielkoœci zasobów wêgla kamiennego, rud ¿elaza i manganu, rud tytanu, rud cyrkonu, kaolinów, grafitu, siarczanowych soli potasowych i sodowych, a tak¿e kamieni budowlanych i deko- racyjnych – zarówno w skali kontynentu europejskiej, jak i œwiata (Miszczenko 2007).

O potencjalnych mo¿liwoœciach przemys³u mineralnego Ukrainy œwiadcz¹ rezultaty jego dzia³alnoœci w okresie gospodarki planowej do 1991 roku. Zajmuj¹c 0,4% powierzchni l¹dów i maj¹c 0,8% ludnoœci œwiata, Ukraina dostarcza³a 5% ³¹cznej œwiatowej produkcji surowców mineralnych w ujêciu iloœciowym (Trietiakow i in. 2007). Z górnictwem, prze- róbk¹ i wykorzystaniem surowców mineralnych zwi¹zana by³a niemal po³owa istniej¹cych przedsiêbiorstw i 20% osób w wieku produkcyjnym. Przemys³ surowcowy wytwarza³ 20–25% produktu narodowego brutto (Trietiakow i in. 2007). Tak¿e obecnie Ukraina nale¿y do dziesiêciu najwiêkszych œwiatowych producentów wêgla kamiennego oraz rud ¿elaza i manganu. Wystarczalnoœæ zasobów g³ównych rodzajów kopalin energetycznych, rud metali staliwnych, chemicznych i niemetalicznych wynosi od 30 do 225 lat (Miszczenko 2007), a wiêc znacznie przekracza minimalne potrzeby przemys³u i ca³ej gospodarki Ukrainy.

Ufnoœæ w bardzo du¿e rozmiary rozpoznanej wczeœniej bazy surowcowej oraz eufo- ryczny romantyzm wynikaj¹cy z ustanowienia Ukrainy jako niepodleg³ego pañstwa, maj¹ce miejsce w latach dziewiêædziesi¹tych XX wieku, wraz ze stopniowym przejœciem w kie- runku otwartej gospodarki rynkowej ust¹pi³y panicznej codziennej rzeczywistoœci, a w prze-

myœle surowcowym – wszechobecnej nierentownoœci przedsiêbiorstw górniczych. Mia³o to zwi¹zek z brakiem w³aœciwego zbilansowania wielkoœci produkcji, sprzeda¿y, kosztów i cen. Przy tym wszelka wina i odpowiedzialnoœæ za te procesy spada³a na bazê surowcow¹.

Powszechnie zaczê³y siê odzywaæ g³osy, ¿e podczas zagospodarowywania z³ó¿ kopalin nie brano pod uwagê uwarunkowañ rynkowych i kryteriów jakoœciowych surowców mine- ralnych, mi¹¿szoœci pok³adów, warunków geologiczno-górniczych, kosztów technicznych i technologicznych podczas zagospodarowania i eksploatacji z³ó¿. Wiod¹cy ekonomiœci zajmuj¹cy siê zasobami naturalnymi zauwa¿aj¹ tak¿e znacz¹ce wyczerpywanie siê trady- cyjnej bazy surowcowej, m.in. wyeksploatowanie bardziej bogatych czêœci udokumento- wanych zasobów z³ó¿ kopalin (Miszczenko 2007). Ma to te¿ zwi¹zek z niedoskona³oœci¹ kryteriów i parametrów stosowanych do oceny zasobów kopalin przed rokiem 2000, a tak¿e z przyjmowaniem przestarza³ych rozwi¹zañ technologicznych i technicznych, jak równie¿

ze znacz¹cymi zmianami podstawy prawnej i normatywnej dzia³ania tego przemys³u (zw³aszcza w zakresie wykorzystywania z³ó¿ kopalin oraz oceny geologiczno-ekonomicz- nej z³ó¿) na przestrzeni ostatnich dziesiêciu lat. Oprócz tego, strukturalne i jakoœciowe wskaŸniki bazy surowcowej Ukrainy tak¿e œwiadcz¹ o istniej¹cych niedostatkach. Przede wszystkim, nale¿y podkreœliæ ograniczonoœæ zasobów ropy naftowej i gazu ziemnego, brak wysokojakoœciowych, maj¹cych znaczenie przemys³owe zasobów rud metali nie¿elaznych, rzadkich i szlachetnych, a tak¿e diamentów, rud wanadu, wolframu, molibdenu, litu, apa- tytów i fosforytów.

Wymienione niedostatki wymuszaj¹ aktywizacjê prac geologiczno-rozpoznawczych na rezerwowych i perspektywicznych obiektach z³o¿owych w celu udokumentowania zasobów kopalin mog¹cych mieæ znaczenie ekonomiczne, odpowiadaj¹cych wspó³czes- nym uwarunkowaniom ekonomicznym, przy bezpiecznych warunkach œrodowiskowych eksploatacji.

Dalsze funkcjonowanie przemys³u surowcowego Ukrainy w warunkach wolnego rynku i cz³onkowstwa w WTO wymaga zbilansowania gospodarki tradycyjnymi dla Ukrainy surowcami, jak równie¿ rozwoju nowych, perspektywicznych kierunków – systematycznego uwzglêdniania i integracji czynników ekonomicznych, koniunkturalnych, spo³ecznych i œro- dowiskowych w zwi¹zku z tendencjami wzrostu gospodarki regionów górniczych, ca³ego pañstwa oraz krajów s¹siaduj¹cych, szczególnie Rosji i Polski.

2. Perspektywy i problemy rozwoju w okresie do 2030 roku

Koncepcja surowcowa i przemys³owo-surowcowa rozwoju ekonomiczno-gospodarczego g³ównych regionów przemys³owych Ukrainy okreœla zdeformowan¹ co do kierunku rozwoju tradycyjnych bran¿ przemys³u ekonomikê pañstwa w perspektywie – w skrajnym przypad- ku – do 2020 roku. Prognozowany przy tym znaczny wzrost gospodarczy niew¹tpliwie spowoduje zwiêkszenie popytu na surowce mineralne na Ukrainie i w krajach s¹siednich, co wymaga zasadniczego rozwoju ukraiñskiego przemys³u surowcowego w warunkach

globalizacji, przy uwzglêdnieniu wewnêtrznej i miêdzynarodowej konkurencji w zakresie poda¿y i popytu na surowce mineralne.

Dla d³ugotrwa³ego stabilnego zabezpieczenia gospodarki Ukrainy we wszystkie podsta- wowe surowce mineralne niezbêdna jest d³ugookresowa pañstwowa polityka surowcowa, maj¹ca podbudowê naukow¹, z uwzglêdnieniem opinii wielu specjalistów, uwzglêdniaj¹ca potrzeby g³ównych bran¿ przemys³u Ukrainy. G³ównym dokumentem tej polityki powinien staæ siê pañstwowy program rozpoznania górotworu i odnowienia bazy surowcowej Ukrainy na okres do 2030 roku, który nale¿y przygotowaæ na podstawie oceny zapotrzebowania na surowce mineralne w warunkach swobodnego rynku w ramach WTO. Etapowa realizacja tego programu pozwoli znacznie rozszerzyæ prace poszukiwawczo-rozpoznawcze maj¹ce na celu zabezpieczenie perspektywicznych potrzeb g³ównych bran¿ przemys³u Ukrainy.

G³ównym celem reformy przemys³u surowcowego Ukrainy w okresie do 2030 roku powinno byæ zapewnienie dochodowej dzia³alnoœci przedsiêbiorstw we wszystkich bran-

¿ach górniczych, tak by by³y one efektywne i konkurencyjne na wolnym rynku. Aby to zapewniæ, w pierwszej kolejnoœci nale¿y wydzieliæ z przedsiêbiorstw geologicznych i górniczych dzia³y nie zwi¹zane bezpoœrednio z produkcj¹ i przekazaæ wype³nianie tych pobocznych zadañ i funkcji wyspecjalizowanym firmom us³ugowym lub organom samo- rz¹dowym. W dalszej perspektywie nale¿y stopniowo dostosowywaæ wielkoœæ wydobycia poszczególnych kopalin mineralnych do mo¿liwoœci efektywnej sprzeda¿y na rynku wew- nêtrznym i na eksport.

W zwi¹zku ze wst¹pieniem Ukrainy do WTO szczególnie wa¿ne bêdzie zabezpieczenie adaptacji podmiotów gospodarczych krajowego sektora surowcowego do warunków eko- nomicznie efektywnej dzia³alnoœci w warunkach gospodarki rynkowej, przy ochronie kon- kurencyjnoœci ukraiñskich surowców mineralnych na rynku krajowym. Dla wiod¹cych rodzajów surowców mineralnych w ci¹gu najbli¿szych piêciu lat niezbêdne jest osi¹gniêcie trwa³ej rentownoœci i p³ynnoœci finansowej przedsiêbiorstw górniczych, doprowadzenie zdolnoœci produkcyjnych do potrzeb rynku krajowego i zagranicznego, uporz¹dkowanie liczebnoœci przedsiêbiorstw w stosunku do potrzeb przetwórczych, racjonalizacja kosztów z jednoczesnym zwiêkszeniem efektywnoœci i wydajnoœci prac.

Bezwarunkowo, d³ugookresowy rozwój przemys³u surowcowego Ukrainy jest niemo¿liwy bez wyprzedzaj¹cego prowadzenia prac geologiczno-rozpoznawczych. W ci¹gu ostatnich 15–18 lat dla g³ównych kopalin mineralnych roczne przyrosty zasobów by³y ni¿sze ni¿ ich ubytek zwi¹zany z wydobyciem. Pojawia siê silny brak wysoce perspektywicznych nowych obiektów z³o¿owych, których eksploatacja mog³aby byæ rentowna, gotowych do szczegó³o- wych prac rozpoznawczych i zagospodarowania górniczego. Po wst¹pieniu Ukrainy do WTO nieprzydatnymi do ekonomicznie uzasadnionego zagospodarowania okaza³y siê z³o¿a rud metali nie¿elaznych i rzadkich, które przez wiele lat by³y rozpatrywane jako priorytetowe i podstawowe dla przysz³ego zagospodarowania. Obecnie w warunkach gospodarki rynkowej, bior¹c pod uwagê obecnoœæ efektywnego górnictwa i przetwórstwa tych surowców w s¹- siednich krajach – Polsce i Rosji, perspektywy zagospodarowania przemys³owego z³ó¿ rud miedzi, metali rzadkich, o³owiu i cynku s¹ na Ukrainie ograniczone i problematyczne.

Rozpoznana baza zasobowa rud metali nie¿elaznych w Rosji: rud miedzi 87 mln ton w 126 z³o¿ach, rud o³owiu – 20 mln ton w 88 z³o¿ach, rud cynku – 61 mln ton w 130 z³o¿ach, sprawia, ¿e bêdzie ona zajmowaæ nadal czo³owe miejsce na œwiecie jako dostawca stra- tegicznych surowców ze znacznym potencja³em eksportowym. Do 2025 r. wielkoœæ wydo- bycia rud miedzi w Rosji powinna wzrosn¹æ o 19% (do 920 tys. ton Cu), jej produkcja hutnicza o 15%, a eksport o 7%. Produkcja niklu w tym czasie wzroœnie w Rosji o 26% (do 455 tys. ton Ni), o³owiu o 332% (do 3070 tys. ton Pb), a cynku o 130% (do 690 tys. ton Zn) (Migaczew, Benebolskij 2008). Z kolei Polska wytwarza rocznie m.in. ponad 530 tys. ton miedzi, 140 tys. ton cynku, ponad 50 tys. ton o³owiu i oko³o 1200 ton srebra, a tak¿e m.in.

oko³o 4 mln ton soli i 150 tys. ton kaolinu (Bilans Gospodarki... 2008).

Na podstawie danych rosyjskich i miêdzynarodowych projektów górniczych, doty- cz¹cych 12 z³ó¿ rud metali nie¿elaznych, planowane inwestycje w ich zagospodarowanie maj¹ wynieœæ (Migaczew, Benebolskij 2008):

— w przypadku eksploatacji odkrywkowej: 350 milionów USD przy zdolnoœci produk- cyjnej 10 mln ton rudy/r., 500 milionów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 20 mln ton rudy/r., 700–750 milionów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 40 mln ton rudy/r., 1000 milionów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 54 mln ton rudy/r. i 1500 milio- nów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 70 mln ton rudy/r.,

— w przypadku eksploatacji podziemnej: 350 milionów USD przy zdolnoœci pro- dukcyjnej 3 mln ton rudy/r., 500 milionów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 3,7 mln ton rudy/r., 700 milionów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 4,5 mln ton rudy/r., 1000 milionów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 5,5 mln ton rudy/r., 1500 milio- nów USD przy zdolnoœci produkcyjnej 8,5–9,5 mln ton rudy/r.

Bior¹c pod uwagê powy¿sze fakty, rozwój (zagospodarowanie) bazy zasobowej rud metali nie¿elaznych, szlachetnych i rzadkich na Ukrainie by³by mo¿liwy pod warunkiem udokumentowania du¿ych zasobów kopaliny wysokiej jakoœci, wystarczaj¹cych dla bu- dowy zró¿nicowanych zak³adów przemys³u górniczego i hutniczego. Na przyk³ad, dla z³ó¿ rud miedzi œrednia zawartoœæ miedzi w rudzie powinna wynosiæ co najmniej 1,5–2,2%

przy zasobach przemys³owych rzêdu 6–8 mln ton Cu, a dla z³ó¿ rud o³owiu i cynku – min. 7% Zn+Pb w rudzie, przy ³¹cznych zasobach przemys³owych tych metali 4–5 mln ton Zn+Pb.

Obecnoœæ na Ukrainie jednych z najwiêkszych na œwiecie (pod wzglêdem zasobów) z³ó¿

rud ¿elaza i manganu, a tak¿e mo¿liwoœæ znacznego przyrostu ich udokumentowanych zasobów, zabezpiecza stabilny, trwa³y rozwój tego sektora górniczo-hutniczego w okresie nie tylko do 2030 r., ale nawet do 2100 r.

Prognozowany stopniowy wzrost cen ropy naftowej i gazu ziemnego na Ukrainie – do poziomu œrednioeuropejskiego – uzale¿nia mo¿liwoœci planowanego czterokrotnego wzro- stu Produktu Krajowego Brutto Ukrainy do 2030 r. od obni¿enia poziomu energoch³onnoœci gospodarki (równoleg³y wzrost zu¿ycia surowców energetycznych w tym okresie oceniany

„tylko” na ok. 50%). W okresie tym wydobycie wêgla ma wzrosn¹æ do 90,9 mln t w 2010 r., 110,3 mln t w 2015 r., 115 mln t w 2020 r. i 130 mln t w 2030 r. Udzia³ wêgla importowanego

w zabezpieczeniu popytu wewnêtrznego powinien zmniejszyæ siê z 58% w 2005 r. do 8%

w 2030 r. (Polityka energetyczna... 2006). Zapotrzebowanie na ropê naftow¹ wzroœnie z 18 mln t w 2005 r. do 23,8 mln t w 2030 r. i bêdzie zabezpieczanie wydobyciem krajowym (5,4 mln t), wydobyciem poza granicami Ukrainy (9,2 mln t) oraz importem w iloœci 9,2 mln t wobec importu w 2005 r. w wysokoœci 13,7 mln t (Polityka energetyczna... 2006).

Zapotrzebowanie na gaz ziemny na Ukrainie zmniejszaæ siê bêdzie z 76,4 mld m³ w 2005 r. do 62,4 mld m³ w 2015 r. i 49,5 mld m³ w 2030 r. Wydobycie krajowe ma zwiêkszyæ siê z 20,5 mld m³w 2005 r. do 25 mld m³w 2015 r. i 28,5 mld m³w 2030 r. Import gazu ziemnego ma zmniejszyæ siê do 9,4 mld m³, a wydobycie przedsiêbiorstw ukraiñskich poza granicami Ukrainy ma wynieœæ 11,6 mld m³ (Polityka energetyczna... 2006). Po utworzeniu w okresie 2021–2030 jednolitego systemu przemys³owego Ukrainy, jako orga- nicznej czêœci ogólnoeuropejskiej przestrzeni ekonomicznej, realizacja makroekonomicz- nych wskaŸników popytu Ukrainy na surowce energetyczne i pozosta³e surowce mineralne przy ewolucyjnym przejœciu gospodarki ukraiñskiej w kierunku gospodarki innowacyjnej, powinno pozwoliæ na osi¹gniêcie w 2030 r. przeciêtnego œwiatowego poziomu efektywnoœci zu¿ycia energii i surowców na jednostkê PKB.

Problem efektywnego rozwoju przemys³u surowcowego Ukrainy w perspektywie 2030 r.

mo¿na rozwi¹zaæ tylko w warunkach znacz¹cych nak³adów na prace geologiczno-roz- poznawcze oraz przemys³owe zagospodarowanie z³ó¿. Celem zabezpieczenia atrakcyjnoœci perspektywicznych obiektów z³o¿owych Ukrainy dla prac innowacyjnych i inwestycyjnych, niezbêdne jest podjêcie nastêpuj¹cych przedsiêwziêæ:

— optymalizowanie i doskonalenie znanej bazy zasobów bilansowych kopalin z uwzglêdnieniem aspektów ekonomicznych, technologicznych i ekologicznych;

— rekonstrukcja i modernizacja g³ównych przedsiêbiorstw sektora surowcowego celem otrzymywania wysokojakoœciowej i zró¿nicowanej produkcji surowców;

— maksymalne zabezpieczenie potrzeb przemys³u i ludnoœci Ukrainy w zakresie surow- ców mineralnych ze Ÿróde³ krajowych dziêki wykorzystaniu dostêpnych zasobów kopalin;

— zwiêkszenie produkcji surowcowej dla sprzeda¿y eksportowej, w szczególnoœci w przypadku surowców konkurencyjnych wzglêdem pochodz¹cych z innych krajów;

— realizacja dynamicznej geologiczno-gospodarczej i zrównowa¿onej oceny z³ó¿ ko- palin, przy wziêciu pod uwagê zró¿nicowania budowy geologicznej poszczególnych regionów i stopnia ich rozpoznania geologicznego, a tak¿e zmiennej koniunktury na rynkach surowców mineralnych w warunkach WTO;

— prowadzenie regionalnych geologiczno-gospodarczych badañ ró¿nych rodzajów ko- palin i ich poszczególnych z³ó¿ celem zwiêkszenia efektywnoœci ich wydobycia i przyci¹gniêcia innowacyjnych technologii,

— przygotowanie dynamicznego kompleksowego technicznego przegl¹du zasobów ko- palin przy uwzglêdnieniu wspó³czesnych technik i technologii wydobycia, warunków konkurencyjnoœci, cen œwiatowych i koniunktury na rynkach surowcowych, a tak¿e wymagañ œrodowiskowych i spo³eczno-ekonomicznych;

— stosowanie op³aty pocz¹tkowej za prawo otrzymania licencji na wydobywanie ko- palin mineralnych oraz podstawowej rocznej sumy op³at eksploatacyjnych lub jedno- litej op³aty za wydobycie, maj¹cych odniesienie do konkretnych warunków geolo- giczno-górniczych oraz jakoœci i objêtoœci kopaliny znajduj¹cej siê w górotworze.

3. Ekonomiczne aspekty doskonalenia bazy surowcowej Ukrainy w warunkach otwartego rynku

Najwa¿niejszym zagro¿eniem dla krajowego przemys³u surowcowego w zwi¹zku ze wst¹pieniem Ukrainy do WTO, mo¿e staæ siê „importowa interwencja” zagranicznych producentów ropy naftowej, gazu ziemnego, wêgli koksuj¹cych, aluminium, miedzi, o³owiu i cynku, molibdenu, metali rzadkich i pierwiastków ziem rzadkich, barytu, magnezytu, skaleni i fluorytu. Znacz¹ce zwiêkszenie importu surowców mineralnych mo¿e istotnie wp³yn¹æ na pozycjê krajowych producentów surowców na rynku wewnêtrznym. To z kolei, bêdzie powodowaæ zwiêkszenie zdrowej konkurencji, wdro¿enie czo³owych zasobo- -oszczêdnych i proekologicznych technologii oraz wzrost inwestycji w ukraiñski przemys³ surowcowy, a tak¿e poprawê ogólnych wskaŸników ekonomicznych i spo³ecznych eksplo- atacji i wykorzystania surowców na Ukrainie. Warto tu nadmieniæ, ¿e rozszerzenie Unii Europejskiej do 25 pañstw doprowadzi³o – wg wyliczeñ autora – do zwiêkszenia bazy surowcowej Unii w przypadku wêgla kamiennego o 66%, wêgla brunatnego o 33%, rud miedzi o 73%, rud o³owiu o 31%, rud cynku o 17%, srebra o 79%, magnezytu o 45%, kaolinu o 17%, rud manganu o 95%. Oprócz tego Czechy s¹ najwa¿niejszym producentem uranu w obrêbie Wspólnoty. Zgodnie z mikroekonomiczn¹ teori¹ regularnoœci rozwoju swobod- nego rynku surowców mineralnych nieuchronnie dojdzie do doskonalenia technologii i organizacji produkcji na wszystkich etapach wykorzystania z³ó¿ kopalin, co z kolei zabezpieczy proporcjonalne zmniejszenie kosztów przy zwiêkszeniu wielkoœci produkcji (efekt skali). Trwa³e oddzia³ywanie danego czynnika doprowadzi do rozwoju w¹skiej specjalizacji tych sektorów surowcowych, które charakteryzuj¹ siê mo¿liwoœciami produkcji masowej. W¹ska specjalizacja pozwoli niew¹tpliwie zwiêkszyæ poziom produkcji i pro- wadziæ produkcjê górnicz¹ z mniejszymi kosztami jednostkowymi produkcji, a dziêki temu sprzedawaæ j¹ po ni¿szej, konkurencyjnej cenie (Enders, Kwerne 2004).

Aby efekt masowej produkcji móg³ byæ realizowany, niezbêdne jest dostatecznie du¿y rynek surowcowy. Handel miêdzynarodowy gra w tym przypadku decyduj¹c¹ rolê, gdy¿

pozwala znacz¹co rozszerzyæ rynki zbytu. Tworzy on jeden zintegrowany rynek, którego wielkoœæ jest znacznie wiêksza, ni¿ rynek jakiegokolwiek pojedynczego pañstwa. Zin- tegrowany rynek pozwala zapewniæ u¿ytkownikom surowce wy¿szej jakoœci po ni¿szych cenach.

Bezwzglêdnie, efekt skali prêdzej czy póŸniej doprowadzi do doskonalenia konkurencji, stopniowo doprowadzi do koncentracji produkcji i zwiêkszenia przedsiêbiorstw górniczych, które w dalekiej perspektywie mog¹ staæ siê monopolistami. Przy tym, zgodnie z teori¹

miêdzynarodowego handlu, zmienia siê struktura rynków, staj¹ siê one albo oligopolowe z przewag¹ miêdzyga³êziowego handlu jednorodn¹ produkcj¹ surowcow¹, albo rynkami monopolistycznej konkurencji z rozwiniêtym wewn¹trzga³êziowym handlem zró¿nicowa- nymi surowcami mineralnymi (Enders, Kwerne 2004). W dalszej perspektywie handel miêdzynarodowy surowcami mineralnymi bêdzie koncentrowaæ siê w rêkach ogromnych firm miêdzynarodowych i ponadnarodowych korporacji. To niew¹tpliwie doprowadzi do wzrostu obrotu surowcami wewn¹trz takich firm, którego kierunki i wielkoœæ czêsto bêd¹ okreœlane nie na zasadzie rynkowej równych przywilejów lub te¿ niezbêdnoœci zabez- pieczenia w³aœciwej produkcji, lecz zgodnie ze strategicznymi decyzjami tej¿e firmy gór- niczej czy korporacji w celu minimalizacji dochodu podlegaj¹cego opodatkowaniu lub sztucznego zwiêkszenia popytu.

Niekontrolowane procesy zu¿ycia nieodnawialnych zasobów mineralnych, niestety, maj¹ miejsce na zasadzie „co upad³o, to przepad³o”. Dlatego w warunkach swobodnego rynku zrozumienie problemów zasobowo-ekonomicznych rozwoju przemys³u surowcowego Ukrainy nale¿y oceniaæ z pozycji ekonomiki dobrobytu i koncepcji sta³ego rozwoju z udzia-

³em ekonomiki œrodowiskowej i optymalnego spo³ecznie zu¿ycia konkretnych zasobów surowca mineralnego na przestrzeni czasu. Koncepcja optymalnego spo³ecznie u¿ytkowania dowolnych zasobów surowców mineralnych okreœla taki model zagospodarowania tych zasobów w czasie, który maksymalizuje u¿ytecznoœæ tych zasobów dla spo³eczeñstwa (pañstwa) w przedzia³ach maksymalnie mo¿liwego do zastosowania horyzontu czasowego planowania (np. d³ugoœæ trwania licencji, programy rozwoju spo³eczno-ekonomicznego itp.). Przy równowa¿nej optymalnej spo³ecznie trajektorii wydobycia zasobów mineralnych maksymalny dochód z ich u¿ytkowania powinien rosn¹æ w relacji do odpowiedniej stopy dyskontowej inwestycji (regu³a Hotellinga). To uzasadnia wariant szybkiego wykorzystania z³ó¿ kopalin mineralnych (Enders, Kwerne 2004). Z drugiej strony zysk ze sprzeda¿y jednostki surowca mineralnego w przysz³oœci przewy¿szy obecny, jeœli wartoœæ tego surow- ca przy pozosta³ych sta³ych warunkach z biegiem czasu bêdzie rosn¹æ jako rezultat zmniej- szenia jego zasobów rozpoznanych i perspektywicznych. Od tego ostatniego bêdzie zale¿eæ tak¿e pewne opóŸnienie zagospodarowania zasobów kopalin (Enders, Kwerne 2004).

W ten sposób pytanie o najbardziej optymaln¹ i ekonomicznie efektywn¹ trajektoriê wydobycia zasobów kopalin bezpoœrednio zwi¹zane jest z problemem odniesienia siê, z jednej strony do tendencji w zakresie stopy dyskontowej, a z drugiej strony – do wzrostu wartoœci zasobów w czasie. Innymi s³owy, chodzi o zestawienie ze sob¹ atrakcyjnoœci inwestycji finansowych i inwestycji w zagospodarowanie rozpoznanych zasobów mine- ralnych (Enders, Kwerne 2004).

W krajach Europy Zachodniej najwiêksz¹ popularnoœæ zyska³y tzw. modele makro- ekonomiczne, w których wytwórczoœæ jest przedstawiana przez jeden wskaŸnik – jest nim najczêœciej PKB. W tego typu modelach bardzo rozwiniêtymi wydaj¹ siê byæ bloki zwi¹zane z obrotem pieniê¿nym, rynkami finansowymi, rynkami pracy, zasobów i kapita³u. W re- zultacie u¿ywa siê szerokiego zestawu zmiennych ekonomicznych i takie modele dobrze opisuj¹ istotê procesów ekonomicznych, które zachodz¹ w krajach o rozwiniêtej gospodarce

rynkowej (procesy takie zaznaczaj¹ siê tak¿e w gospodarce ukraiñskiej). G³ówna ró¿nica w tym, ¿e Ukraina prze¿ywa okres gruntownej transformacji strukturalnej. Zmiany struktu- ralne, takie jak: zmiany struktury polityki wewnêtrznej w³adz, struktury w³asnoœci, struktury zwi¹zków miêdzybran¿owych, struktury profilu produkcji, struktury kosztów, struktury zamówieñ pañstwowych, struktury niestabilnego wolnego rynku, uwarunkowañ cenowych, struktury dochodów – okreœlaj¹ sens tego, co w ostatnich latach zachodzi na Ukrainie.

Niezrównowa¿ona struktura wytwórczoœci przemys³owej i gospodarki Ukrainy, która uformowa³a siê w ostatnich latach, z pewnoœci¹ nie zapewni d³ugotrwa³ego rozwoju kraju.

Dlatego w ukraiñskiej gospodarce dla dalszego rozwoju przemys³u surowcowego niezbêdne jest podejœcie miêdzybran¿owe i zrównowa¿ony model stabilnego rozwoju gospodarczego.

Uzale¿niony od danego modelu rozwoju bilans poda¿y i popytu oraz sta³e doskonalenie polityki gospodarczej po wst¹pieniu Ukrainy do WTO niechybnie poprawi¹ pozytywn¹ makroekonomiczn¹ dynamikê i zabezpiecz¹ zwiêkszenie efektywnoœci produkcji przemy- s³owej w ca³oœci. Obecnie, w ramach jednego równowa¿nego miêdzybran¿owego modelu stabilnego rozwoju bazy surowcowej w okresie do 2030 roku i w dalszej perspektywie, niezbêdne jest uwzglêdnienie ograniczeñ zasobów w aspekcie mo¿liwoœci istotnego wzrostu ekonomicznych zasobów ropy naftowej, gazu ziemnego, z³ota i platyny, diamentów, alu- minium, miedzi, o³owiu i cynku. Dlatego gruntowna poprawa struktury bazy surowcowej Ukrainy i priorytetowe zabezpieczenia szerokiego spektrum surowców mineralnych w wa- runkach otwartej gospodarki rynkowej nie bêdzie mo¿liwe bez przyjêcia i zastosowania – uzasadnionych ekonomicznie – aktów prawnych i normatywnych maj¹cych na celu rozwój g³ównych bran¿ przemys³u, jak równie¿ otrzymanie specjalnych pozwoleñ na korzystanie z zasobów naturalnych, przy zabezpieczeniu otwartoœci, przejrzystoœci i obiektywnoœci rozpa- trywania sk³adanych wniosków, a tak¿e materia³ów geologicznych. W chwili obecnej niezbê- dne jest uwzglêdnienie przyrodniczych ograniczeñ i nieodnawialnoœci zasobów omawianych wczeœniej kopalin mineralnych, co staje siê obiektywn¹ przes³ank¹ ustanowienia na Ukrainie takich prawnych regulacji w zakresie korzystania z zasobów kopalin i takiego poziomu op³at za otrzymanie prawa do eksploatacji kopalin, które umo¿liwi¹ u¿ytkownikom górniczym racjo- nalne i efektywne wykorzystanie tych kopalin zgodnie z ekonomiczn¹ teori¹ sta³ego rozwoju.

Wnioski

Zasoby kopalin mineralnych i perspektywy ich rozwoju, a tak¿e potencja³ wytwórczy i naukowo-techniczny wydaj¹ siê g³ównymi zaletami Ukrainy oraz gwarantami jej bez- pieczeñstwa i niepodleg³oœci. Efektywne wykorzystywanie takiego potencja³u w warunkach przynale¿noœci do WTO i swobodnego rynku stworz¹ niezbêdne warunki dla wprowadzenia nowoczesnych technologii i wysoko rozwiniêtej produkcji, tak by wyprowadziæ gospodarkê Ukrainy na drogê stabilnego innowacyjnego rozwoju i wzrostu poziomu ¿ycia narodu ukraiñskiego. Dla zwiêkszenia atrakcyjnoœci inwestycyjnej obiektów sektora surowcowego Ukrainy niezbêdne jest udoskonalenie – z udzia³em doœwiadczeñ europejskich i rosyjskich –

krajowego systemu opodatkowania dzia³alnoœci zwi¹zanej z korzystaniem z zasobów ko- palin, w kierunku wprowadzenia specjalnych podatków: bonus i royalty (wg innych pro- pozycji tylko jednej op³aty za wydobycie (Andriiwskij 2008), które bêd¹ uwzglêdniaæ wielkoœæ z³ó¿, warunki ich zalegania, jakoœæ kopaliny, warunki gospodarczo-spo³eczne regionów górniczych i inne czynniki.

Niezbêdne jest tak¿e wprowadzenie takich uwarunkowañ prawnych, by royalty (lub op³ata eksploatacyjna) na poziomie krajowym i miejscowym, by³a wykorzystywana na badanie geologiczne i rozwój bazy zasobowej kopalin.

W obecnych warunkach przy badaniu i zagospodarowaniu zasobów mineralnych Ukrainy na pierwszym miejscu pojawia siê ekonomiczna efektywnoœæ, zyskownoœæ i atrakcyjnoœæ dla inwestorów z³ó¿, dla których planuje siê dalsze rozpoznanie i przysz³e przemys³owe zagospodarowanie. Stworzenie optymalizowanego sta³ego systemu wielowariantowego za- bezpieczenia Ukrainy w surowce strategiczne w okresie do 2030 roku i w dalszej perspek- tywie powinna wykorzystywaæ schemat:

zasoby prognostyczne® zasoby perspektywiczne ® zasoby przemys³owe ®

® wydobycie ® produkcja przetwórcza ® spo¿ycie ®

® odtwarzanie bazy zasobowej kopalin mineralnych

Udzia³ pañstwa w procesie rozwoju przemys³u surowcowego Ukrainy powinien zabez- pieczaæ te funkcje, przy uwzglêdnieniu koniecznoœci dzia³ania mechanizmów rynkowych z rozs¹dnym ograniczaniem istniej¹cych praktyk monopolistycznych i zabezpieczeniem zdrowej konkurencji.

LITERATURA

A n d r i i w s k i j I.D., 2008 – Ocena wielkoœci jednej normatywnej op³aty za korzystanie z górotworu (?$(DJ>- HJ&">>b D@2<zDJ p*4>@(@ >@D<"H4&J B:"HJ 2" 8@D4FHJ&">4b >"*D"<J). Zasoby mineralne Ukrainy.

Kijów, UkrDGRI, nr 1, 26–32.

Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata 2002–2006. Praca zbiorowa pod red. R. Neya i T. Smakowskiego. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 2008.

M i g a c z e w I.F., B e n e b o l s k i j B.I., 2008 – Rozwój bazy surowcowej metali nie¿elaznych (%@FBD@42&@*FH&@

<4>,D":\>@-FZD\,&@6 $"2Z P&,H>ZN <,H"::@&). Geominex Moskwa 10, 27–40.

M i s z c z e n k o W.S., 2007 – Ekonomiczne priorytety rozwoju i zagospodarowania bazy surowcowej Ukrainy (+8@>@<zR>z BDz@D4H,H4 D@2&4H8J 6 @F&@p>>b <z>,D":\>@-F4D@&4>>@| $"24 I8D"|>4). Wyd. „Nau- kowa dumka” PAN Ukrainy, Kijów, 370 s.

E n d e r s A., K w e r n e I., 2004 – Ekonomika zasobów naturalnych (]8@>@<48" BD4D@*>ZN D,FJDF@&). Wyd.

Piter, Kijów, 256 s.

Polityka energetyczna Ukrainy w okresie do 2030 roku (+>,D(,H4R>" FHD"H,(zb I8D"|>4 >" B,Dz@* *@ 2030 D@8J). Ministerstwo hitnictwa i energetyki Ukrainy. Kijów, 2006, 129 s.

T r i e t i a k o w J.I., M a r t y n i u k W.I., S u b b o t i n A.G., 2007 – Zasoby kopalin mineralnych Ukrainy i œwiata wg stanu na 1.01.2007 r. (;z>,D":\>z D,FJDF4 I8D"|>4 H" E&zHJ >" 01.01.2007 D.). Geoinform Ukrainy, Kijów, 560 s.

PROBLEMY ROZWOJU PRZEMYS£U SUROWCOWEGO UKRAINY PO WEJŒCIU DO ŒWIATOWEJ ORGANIZACJI HANDLU (WTO)

S ³ o w a k l u c z o w e Przemys³ surowcowy, Ukraina, baza zasobowa, polityka surowcowa

S t r e s z c z e n i e

Rozwój przemys³u surowcowego Ukrainy w okresie do 2030 roku bêdzie zachodzi³ w warunkach globalizacji i oddzia³ywania konkurencji wewnêtrznej i miêdzynarodowej w produkcji surowców mineralnych oraz rynków ich zbytu. Dla d³ugotrwa³ego stabilnego zabezpieczenia gospodarki ukraiñskiej we wszystkie podstawowe surowce mineralne niezbêdna jest naukowo podbudowana pañstwowa polityka surowcowa, realizowana na podstawie bilansu popytu i poda¿y surowców mineralnych w nowych warunkach swobodnego rynku po wst¹pieniu Ukrainy do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO).

PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF MINERALS INDUSTRY OF UKRAINE AFTER ENTERING INTO WORLD TRADE ORGANIZATION (WTO)

K e y w o r d s Minerals industry, Ukraine, resource base, mineral policy

A b s t r a c t

Development of mineral industry in Ukraine up to 2030 will be conducted in terms of globalization and influence of internal and international competition in the area of mineral commodities and their markets.

For longterm stable development of Ukrainian economy based on essential mineral commodities, research-based government mineral policy is needed. It should be realized on the basis of minerals supply/demand balance, in the new circumstances of free market economy after entering of Ukraine into World Trade Organization (WTO).