A.S W.Koch1926)wewschodniejczêœciWy¿ynyŒl¹skiej Szataroœlinna³¹kwilgotnych(rz¹d Molinietaliacaeruleae

(1)

Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926) we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej

A. S

UDER

Katedra U¿ytkowania Lasu i Drewna, Akademia Rolnicza w Krakowie

Vegetation of wet meadows (order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926) in the eastern part of Silesia Upland

Abstract. The eastern part of Silesia Upland has very diversified wet meadows vegetation which covers especially large acreages in the area of Garb Tarnogórski. 10 associations, 9 subassociations and 1 community have been distinguished and described there. Man’s impact, secondary succession and anthropogenic disturbances of water conditions shaped the characteris- tic features of these plant communities.

K e y w o r d s: wet meadows vegetation, Silesia Upland, syntaxonomy, phytosociology

1. Wstêp

£¹ki wilgotne zaliczane do rzêdu Molinietalia caeruleae w obrêbie klasy Moli- nio-Arrhenatheretea to biocenozy wtórne, których sk³ad gatunkowy i dynamika zale¿¹ od rodzaju i intensywnoœci stosowanych zabiegów gospodarczych. Zaniechanie lub intensyfikacja ich u¿ytkowania oraz zmiany stosunków wodnych na skutek melioracji powoduj¹ niekorzystne zmiany runi tych zbiorowisk, przejawiaj¹ce siê tworzeniem nie- stabilnych form przejœciowych i w konsekwencji ich zanik. Ze wzglêdu na du¿e walory przyrodnicze i wysoki stopieñ zagro¿enia w Europie, ³¹ki wilgotne zosta³y umieszczone w wykazie siedlisk podlegaj¹cych ochronie w Polsce oraz w³¹czone do sieci obszarów chronionych NATURA 2000 (PAWLACZYKi JERMACZEK, 2000).

Na terenie Wy¿yny Œl¹skiej powierzchnia mokrade³ wynosi 42 983 ha, z czego 98%

zajmuj¹ ³¹ki wilgotne i œwie¿e (DEMBEKi wsp., 2000). Obszar ten nie posiada pe³nej dokumentacji dotycz¹cej zró¿nicowania szaty roœlinnej ³¹k wilgotnych. Nieliczne opracowania monograficzne ³¹k trzêœlicowych (GRYNIA, 1968) i z sitem ostrokwiatowym (CELIÑSKIi wsp., 1976) by³y wykonane ponad 30 lat temu i wiele ich stanowisk obecnie nie istnieje, poniewa¿ zbiorowiska te ze wzglêdu na swój antropogeniczny charakter bardzo szybko siê zmieniaj¹.

Celem opracowania jest przedstawienie charakterystyki fitosocjologicznej i ekolo- gicznej fitocenoz ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej.

£¹karstwo w Polsce (Grassland Science in Poland), 10, 159-172

(2)

2. Materia³ i metody

Badania terenowe przeprowadzono w latach 2000-2004 we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej (ryc. 1), obejmuj¹cej 3 mezoregiony: Wy¿ynê Katowick¹, Garb Tarn- ogórski i Pagóry Jaworznickie (KONDRACKI, 2001). Mimo silnej antropopresji obszar ten charakteryzuje siê ró¿norodnoœci¹ siedlisk i bogactwem szaty roœlinnej.

W okresie optimum rozwojowego w p³atach ³¹k wilgotnych wykonano 408 zdjêæ fitosocjologicznych metod¹ Braun-Blanqueta (BRAUN-BLANQUET,1964). Powierzchnia wiêkszoœci zdjêæ wynosi³a 100 m². Zdjêcia zebrano w tabele fitosocjologiczne oraz obli- czono stopnie sta³oœci i wspó³czynniki pokrycia poszczególnych gatunków w wyró¿- nionych zespo³ach i podzespo³ach. Ze wzglêdów wydawniczych w opracowaniu zamieszczono tylko tabelê syntetyczn¹, w której uwzglêdniono wy³¹cznie gatunki dia- gnostyczne (charakterystyczne i wyró¿niaj¹ce) dla danej jednostki syntaksonomicznej (tab. 1). Nazewnictwo roœlin naczyniowych podano za MIRKIEMi wsp. (2002), a mchów za OCHYRAi wsp., (2003). Klasyfikacja i nazewnictwo jednostek syntaksonomicznych przyjêto w pracy za Matuszkiewiczem (2001) z wyj¹tkiem ³¹k trzêœlicowych. Wed³ug zasad kodeksu nomenklatury fitosocjologicznej (BARKMANi wsp., 1995) nazwa Moli- nietum caerulae jest dwuznaczna i nieuprawniona (BRZEGi WOJTERSKA, 2001). Z tego powodu w niniejszym opracowaniu zosta³a zamieniona na Selino-Molinietum (POTT, 1995).

© PT£, £¹karstwo w Polsce, 10, 2007

160

A. Suder

Objaœnienia – Explanations:

– Wy¿yna Œl¹ska; – granice badanego terenu – boundary of investigated area;

– granice mezoregionów – boundaries of mesoregions; I – Che³m, II – Garb Tarnogórski, III – Wy¿yna Katowicka, IV – Pagóry Jaworznickie, V – P³askowy¿ Rybnicki

Ryc. 1. Po³o¿enie badanego terenu (KONDRACKI, 2001) Fig. 1. Localization of investigated area (KONDRACKI, 2001)

(3)

3. Wyniki i dyskusja

3.1. Przegl¹d i charakterystyka zbiorowisk ³¹kowych

Na podstawie przeprowadzonych badañ wyró¿niono 11 zespo³ów i zbiorowisk ³¹k wilgotnych, które s¹ zró¿nicowane na 9 jednostek syntaksonomicznych ni¿szej rangi.

Ich pe³ny wykaz i systematyka przedstawia siê nastêpuj¹co:

Cl: Molinio-Arrhenatheretea R.Tx. 1937 O: Molinietalia ceruleae W. Koch 1926

Ass: 1. Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931 All: Filipendulion ulmariae Segal 1966

Ass: 1. Zbiorowisko z Filipendula ulmaria All: Calthion palustris R.Tx.1937 em. Oberd. 1957

Ass: 1. Angelico-Cirsietum oleracei R.Tx. 1937 em. Oberd. 1967 2. Cirsietum rivularis Nowiñski 1927

Subass: typicum, selinetosum carvifoliae 3. Deschampsietum caespitosae Horvatiè 1930 4. Equisetetum palustris Steffen 1931

5. Scirpetum sylvatici Ralski 1931 6. Epilobio-Juncetum effusi Oberd. 1957

Subass: typicum, cirsietosum palustris subass. nova, cirsietosum rivularis subass. nova

7. Juncetum acutiflori Br.-Bl. 1915

Subass: typicum, sphagnetosum fallaxi subass. nova All: Molinion caeruleae W. Koch 1926

Ass: 1. Galio borealis-Molinietum (Koch 1925) Philippi 1960 2. Selino-Molinietum Kuhn 1937

Subass: typicum, caricetosum paniceae (Koch 1925) Kuhn 1937

1. Zbiorowisko z Filipendula ulmaria (tab. 1., kol. 3)

Pospolite na badanym obszarze fitocenozy z dominacj¹ wi¹zówki b³otnej i udzia³em pozosta³ych gatunków ze zwi¹zku Filipendulion. Rozwijaj¹ siê w postaci w¹skiego pasa wzd³u¿ rowów melioracyjnych lub na obrze¿ach zbiorowisk leœnych i zaroœlowych oraz jako stadium sukcesyjne na nie u¿ytkowanych ³¹kach zajêtych uprzednio przez Cirsie- tum rivularis lub Selino-Molinietum. Zbiorowisko jest ubogie florystycznie i zbudowane z wysokich bylin dwuliœciennych, pod którymi rosn¹ nieliczne inne roœliny ³¹kowe, g³ównie ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia. W p³atach powsta³ych na skutek zara- stania ³¹k trzêœlicowych utrzymuj¹ siê gatunki charakterystyczne dla zwi¹zku Molinion – Selinum carvifolia, Molinia caerulea, Gladiolus imbricatus.

2. Angelico-Cirsietum oleracei R.Tx. 1937 em. Oberd, 1967 – ³¹ka ostro¿e- niowo-rdestowa (tab. 1, kol. 4)

© PT£, Grassland Science in Poland, 10, 2007

Szata roœlinna ³¹k wilgotnych (rz¹d Molinietalia caeruleae W. Koch 1926)

... 161

(4)

Rzadko notowane i nie u¿ytkowane gospodarczo zbiorowisko z dominacj¹ Cirsium oleraceum i Polygonum bistorta. Wystêpuje najczêœciej na ³¹kach œródleœnych, a w jego budowie najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ gatunki ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia - Cirsium rivulare, Deschampsia caespitosa, Lotus uliginosus, Angelica sylvestris, Sangu- isorba officinalis. W zbiorowisku licznie reprezentowana jest grupa gatunków zio³oroœlo- wych oraz charakterystycznych dla ³¹k œwie¿ych. Wœród nich do najczêœciej notowanych nale¿¹: Lythrum salicaria, Filipendula ulmaria oraz Achillea millefolium. Warstwa mszy- sta w wiêkszoœci p³atów jest dobrze rozwiniêta i pokrywa 5-70% ich powierzchni.

3. Deschampsietum caespitosae Horvatiæ, 1930 – ³¹ka œmia³kowa (tab. 1, kol. 5) Na badanym obszarze fitocenozy Deschampsietum caespitosae s¹ pospolitym sk³adnikiem roœlinnoœci porzuconych, nie u¿ytkowanych ³¹k. Posiadaj¹ charakterystyczn¹ kêpow¹ strukturê i trawiast¹ fizjonomiê dziêki dominacji œmia³ka darniowego.

Znacz¹cy udzia³ w budowie p³atów maj¹ tak¿e inne trawy – Poa pratensis, Festuca rubra i Holcus lanatus. Zio³a z wyj¹tkiem jaskrów i szczawiu ³¹kowego s¹ rzadziej noto- wane i wykazuj¹ mniejsze pokrycie. W budowie p³atów zbiorowiska du¿¹ rolê odgry- waj¹ tak¿e taksony charakterystyczne dla zwi¹zku Calthion – Cirsium rivulare, Juncus effusus. Warstwa mszysta wystêpuje prawie we wszystkich p³atach, a jej pokrycie wynosi 1-30%.

4. Cirsietum rivularis Nowiñski, 1927 – ³¹ka ostro¿eniowa (tab. 1., kol. 6)

Fitocenozy Cirsietum rivularis s¹ pospolitym zbiorowiskiem ³¹kowym na badanym obszarze i wiêkszoœæ z nich jest sporadycznie koszona. Gatunek charakterystyczny zespo³u – Cirsium rivulare wystêpuje z wysok¹ sta³oœci¹ w wiêkszoœci p³atów ³¹k bada- nego terenu, jednak w tym zbiorowisku posiada optimum swego wystêpowania i najwiê- ksze pokrycie. W zbiorowisku licznie reprezentowana jest grupa gatunków charaktery- stycznych dla klasy Molinio-Arrhenatheretea i rzêdu Molinietalia, wœród których do najczêœciej wystêpuj¹cych nale¿¹: Deschampsia caespitosa, Equisetum palustre oraz Ranunculus acris, Rumex acetosa, Poa trivialis, Poa pratensis. Warstwa mszysta jest ró¿nie rozwiniêta (1 do 40%), budowana najczêœciej przez Brachythecium rutabulum i Plagiomnium elatum. P³aty ³¹ki ostro¿eniowej s¹ zró¿nicowane na dwa podzespo³y – typowy i selinetosum carvifoliae. W podzespole z olszewnikiem kminkolistnym ruñ ³¹ki jest zdominowana przez byliny dwuliœcienne. Wyró¿nia siê udzia³em gatunków diagno- stycznych dla zwi¹zku Molinion – Selinum carvifolia i Carex panicea oraz zbiorowisk okrajkowych – Galium verum. Fitocenozy podzespo³u selinetosum carvifoliae wykazuj¹ pewne podobieñstwa florystyczne do zespo³ów górskich, zw³aszcza beskidzkiej postaci z udzia³em Carex hartmanii i taksonów charakterystycznych dla ³¹k trzêœlicowych (Dubiel i wsp. 1999) oraz górskich p³atów opisanych z pn-wsch Moraw (BALÁTOVÁ- -TULÁÈKOVÁ,2000).

5. Equisetetum palustris Steffen, 1931 – ³¹ka mszysta ze skrzypem b³otnym (tab. 1, kol. 7)

Fitocenozy z masowym udzia³em skrzypu b³otnego rzadko wystêpuj¹ na badanym terenie. Odnotowano je na szeœciu stanowiskach, gdzie rozwija³y siê przewa¿nie w oto-

162

A. Suder

(5)

czeniu szuwarów turzycowych. Zbiorowisko posiada strukturê kêpow¹. Warstwê zieln¹ obok skrzypu b³otnego tworz¹ g³ównie gatunki ze zwi¹zku Calthion: Caltha palustris, Juncus effusus i Cirsium rivulare. Licznie reprezentowana jest równie¿ grupa taksonów z rzêdu Molinietalia, wœród których najczêœciej notowane by³y: Angelica sylvestris, Lychnis flos-cuculi i Lotus uliginosus. Omawiane zbiorowisko posiada gatunki lokalnie wyró¿niaj¹ce w stosunku do innych ³¹k z rzêdu Molinietalia – Mentha aquatica, Equise- tum fluviatile, Plagiomnium elatum. We wszystkich p³atach widoczny jest sta³y udzia³ gatunków bagiennych – Carex nigra, Equisetum fluviatile, Galium palustre. Cech¹ cha- rakterystyczn¹ ³¹ki z Equisetum palustre jest tak¿e silnie rozwiniêta warstwa mszysta, pokrywaj¹ca 5-50% powierzchni zbiorowiska. Buduje j¹ najczêœciej Plagiomnium ela- tum, któremu towarzysz¹ Brachythecium rutabulum lub Calliergonella cuspidata.

W polskiej literaturze fitosocjologicznej zespó³ ten jest rzadko opisywany. Dotychczas podawany by³ z terenu Polski Œrodkowej (KUCHARSKI, 1999; KUCHARSKIi PISAREK, 1999) i Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej (BABCZYÑSKA-SENDEK,1998a).

6. Epilobio-Juncetum effusi Oberd, 1957 – pastwisko z sitem rozpierzch³ym (tab.1, kol. 8). Pospolite na badanym obszarze, nie u¿ytkowane gospodarczo zbiorowisko z domi- nacj¹ situ rozpierzch³ego (Juncus effusus). Wystêpuje najczêœciej w zag³êbieniach terenu, na siedliskach silnie zabagnionych lub w miejscach okresowego pojawiania siê wody na powierzchni gruntu. Najwiêksze jego p³aty stwierdzono wokó³ zbiornika Koz³owa Góra.

W zbiorowisku obok situ rozpierzch³ego znaczn¹ rolê odgrywaj¹ byliny dwuliœ- cienne – Lysimachia vulgaris i Lythrum salicaria. Cech¹ charakterystyczn¹ omawianych p³atów jest tak¿e wysoki udzia³ gatunków siedlisk bagiennych z klasy Phragmitetea oraz kwaœnych m³ak niskoturzycowych ze zwi¹zku Caricion nigrae – Carex nigra i Agrostis canina. Wœród gatunków ³¹kowych niewielkie pokrycie osi¹gaj¹ trawy warto- œciowe gospodarczo, natomiast dominuj¹ gatunki uwa¿ane za chwasty ³¹kowe: Rumex acetosa, Deschampsia caespitosa. Fitocenozy Epilobio-Juncetum effusi charakteryzuj¹ siê silnie rozwiniêt¹ i najbardziej ró¿norodn¹ pod wzglêdem gatunkowym warstw¹ mszyst¹, która pokrywa do 40% powierzchni p³atów.

W zale¿noœci od wilgotnoœci i ¿yznoœci siedliska zbiorowisko wykazuje zró¿ni- cowanie na trzy podzespo³y – typicum, cirsietosum palustris i cirsietosum rivularis.

P³aty podzespo³u cirsietosum palustris rozwijaj¹ siê w lokalnych zag³êbieniach terenu na siedliskach podtopionych i ubogich. Wyró¿niaj¹ siê dominacj¹ œmia³ka darniowego oraz facjalnym udzia³em ostro¿nia b³otnego. W budowie p³atów wzrasta rola gatunków kwaœnych m³ak niskoturzycowych (klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae) i muraw bliŸ- niczkowych (klasa Nardo-Callunetea). W przeciwieñstwie do niego fitocenozy podze- spo³u cirsietosum rivularis wystêpuj¹ na siedliskach ¿yŸniejszych. Stanowi¹ najbardziej urozmaicon¹ florystycznie postaæ zbiorowiska z obfitym udzia³em bylin dwuliœciennych – Cirsium rivulare, Lysimachia vulgaris. W p³atach zbiorowiska wzrasta rola gatunków wartoœciowych gospodarczo, jak Poa pratensis, Festuca pratensis, Poa trivialis.

7. Juncetum acutiflori Br.-Bl. 1915 – ³¹ka z sitem ostrokwiatowym (tab. 1, kol. 9) Rzadko notowane na badanym obszarze zbiorowisko z dominacj¹ situ ostrokwiato- wego. Centrum zasiêgu tego zespo³u przypada na atlantyckie obszary Europy zachod-

... 163

(6)

Tabela1.Zró¿nicowaniezbiorowisk³¹kwilgotnychzrzêduMolinietaliacaeruleaeW.Koch1926wewschodniejczêœciWy¿yny Œl¹skiej Table1.DiversityofwetmeadowscommunityfromorderMolinietaliacaeruleaeW.Koch1926intheeasternpartofSilesia Upland Zespó³ (zbiorowisko)1234567891011 Liczba stanowisk7192110224062074217 Liczbazdjêæ2762361941881044154620 Liczbagatu- nkówwzdjêciu24-6517-679-3212-4112-4614-4827-3313-4311-317-2914-24 SWpSWpSWpSWpSWpSWpSWpSWpSWpSWpSWp Ch:Molinion caeruleae Selinumcarvifo- liaIII441V1041III50,5II34I18,5II176II35I14,5I10I4-- MoliniacaeruleaIV89,5V5770II12,5II21I1I3I30I4,5I10I2-- Serratulatincto- riaIII955IV376I9,5--I4I8---------- Gladiolusimbri- catusIII76II20I6---------------- Gentianapneu- monantheI5,5II30------------------ InulasalicinaI19I10------------------ IrissibiricaI10I267------------------ SilaumsilausV1195I2I7I13I2,5I23,5---------- Betonicaoffici- nalisV1373II498I14--I9------------ GaliumborealeV2353III70I26---------------- SuccisapratensisII26IV493--I2,5------I5,5I4---- GaliumverumV250V106I8II58I10II16,5--I3,5------ CarexpaniceaIV378IV377I8I29I16II144III70II59------ BrizamediaIV41III26--I2,5I2,5I5--I2------ CarexflaccaIII53,5III79I1I2,5I2,5I9I25--------

(7)

*Sanguisorba officinalisV704V701III70III174I18II138II20I8--I5,5I25 *CarexhartmaniiIV198III66I4--I20,5II31I10I13,5--I5,5-- Juncusconglo- meratusIV391III153I6II113--I48I5--I3---- Centaureaoxyle- pisIII70,5III70I12,5I5I3,5I24I5I7----I3 Leucanthemum vulgareIII38II14,5----I1I1---------- PotentillaerectaII17V414--I18,5I16I7I30II46,5II43I1-- Parnassiapalu- stris--II26------------------ Epipactispalu- strisI1,5II137--I8--I3I10----I0,2-- Carexdaval- liana--II38--I2,5--I0,5I5-------- Carexlepido- carpaI19II23------I0,5---------- Valerianasim- plicifolia--II125I4I15,5--I14I30I8------ GeumrivaleIV654I1II54I18,5I19,5I105I5I12,5------ CarexpallescensV245II57I2,5--I12I12,5I25I13,5------ Alchemillasub- crenataIII233------I44I23---------- Filipendulavul- garisIII100--------,----------- OnonisarvensisIII82,5--------,----------- Alchemillaglau- rescensI8,5-------------------- Alchemillamon- ticolaI69-------------------- Ranunculus auricomusIV79II20II22I5II35II41--I12,5--I26II13 Ch:Calthion+ Molinietalia* Polygonum bistorta--I6I17II1224I134I34,5--I1,5----I50

(8)

Cirsiumolera- ceum----I23,5V5542--I1---------- *Deschampsia caespitosaV574V113IV73,5V237V6738IV355IV55V826II40II17IV78 Cirsiumpalustre--II25I2II24,5II111I6III30IV707IV195I2I2 CirsiumrivulareV1383IV460V134III34,5III158V6733IV151*II174II43IV411II259 *Equisetum palustreI9IV50III66,5III142I14,5IV267V5750II36,5II137IV246I22 JuncuseffususI24III118III83II34IV295III190IV160V6080III70III94,5II11,5 Juncusacutiflo- rus--I75---------I11,5V6083---- Scirpussylvaticus--I0,2I18I8--I6--I2II40,5V750-- Ch:Filipendu- lionulmariae Geraniumpalu- stre--I20II360II40I0,5I55I5I2--I74I25 Filipendula ulmariaII10III140V6806III119II11II55I25I4,5I0,5II58,5I25 LythrumsalicariaI7III61IV214III113II27II44I10*III186--III34I6 Lysimachiavul- garisII17IV254III546II58I17II84,5V266*IV678IV350III205I1,5 Ch:Molinio- Arrhenatheretea Alopecuruspra- tensisIII38I7II36III31,5IV55III306I5II27,5I10II21,5V8000 Cerastiumholo- steoidesI8,5I9I4III21III47,5II28--II8--I1,5IV73 Ch:Scheuchze- rio-Caricetea nigrae+Phrag- mitetea* *GaliumpalustreI5I11I14I8I79I30,5III41III106III120II96,5I18 Agrostiscanina--I5----I30,5--II20III184III413---- CarexnigraII12III92II16,5II23,5II108,5II69IV135IV605I10I2--

(9)

ViolapalustrisI1,5I1----I1I1I30I73IV463I1-- Plagiomnium elatumdI70,5II172II40II111I48,5I88,5IV490I24II143I38-- *Equisetumflu- viatile--I0,2I25I0,5I1I40III45I3,5I0,5I73-- Menthaaquatica----I83------V525I11,5II220I101-- Inne–Other: Sphagnum fallaxd----------------II3000---- Vacciniumuligi- nosum----------------II247---- Oxycoccuspalu- stris----------------II373---- Polytrichum communed--I5----------I11,5II373---- Sphagnum teresd----------------I16,5---- Sphagnumfim- briatumd----------------I250---- Objaœnienia–Explanations:1–Galioborealis-Molinietum;2–Selino-Molinietum;3–Zbiorowiskoz–CommunitywithFilipendulaalmaria; 4–Angelico-Cirsietumoleracei;5–Deschampsietumcaespitosae;6–Cirsietumrivularis;7–Equisetetumpalustris;8–Epilobio-Juncetum effusi;9–Juncetumacutiflori;10–Scirpetumsylvatici;11–Alopecuretumpratensis;S–sta³oœæ–constancy;Wp–wspó³czynnikpokrycia– covercoefficent. gatunkidiagnostycznedlazwi¹zku–diagnosticspeciesforalliance gatunkidiagnostycznedlazespo³u(zbiorowiska)–diagnosticspeciesforassociation(community) gatunkiwyró¿niaj¹cepodzespó³–characteristicspeciesforsubassociotion

(10)

niej, natomiast w Polsce osi¹ga wschodni¹ granicê wystêpowania (CELIÑSKI i wsp., 1976; MATUSZKIEWICZ, 2001). Rozwija siê wzd³u¿ cieków wodnych lub w miejscach wysiêku wody gruntowej. Zajmuje siedliska zró¿nicowane pod wzglêdem zasobnoœci w substancje od¿ywcze, co by³o podstaw¹ do wyró¿nienia dwóch podzespo³ów: shagne- tosum fallaxi i typicum. Fitocenozy podzespo³u shagnetosum fallaxi rozwijaj¹ siê na sie- dliskach ubogich i zabagnionych, w otoczeniu bagiennych borów sosnowych. Charakte- ryzuj¹ siê wystêpowaniem taksonów z klasy Oxyccoco-Sphagnetea – Oxyccocus palustris, kwaœnych m³ak niskoturzycowych – Agrostis canina oraz muraw bliŸniczko- wych – Potentilla erecta. Gatunki ³¹kowe pojawiaj¹ siê tu sporadycznie i w niewielkiej iloœci. Du¿e uwilgotnienie siedliska sprzyja rozwojowi warstwy mszystej, sk³adaj¹cej siê g³ównie z torfowców, która pokrywa 70-100% powierzchni zbiorowiska.

Fitocenozy podzespo³u typowego wykszta³caj¹ siê w s¹siedztwie podmok³ych ³¹k z Juncus effusus, Scirpus sylvaticus lub zbiorowisk szuwarowych. Charakteryzuj¹ siê wiêkszym bogactwem florystycznym. Pokrycie warstwy mszystej jest tu bardziej zró-

¿nicowane i wynosi 1-70%. W jej sk³ad wchodz¹ najczêœciej Plagiomnium elatum, Cal- liergonella cuspidata i Climacium dendroides. Warstwê zieln¹ obok situ ostrokwiato- wego tworz¹ gatunki charakterystyczne dla rzêdu Molinietalia i zwi¹zku Calthion – Cirsium rivulare, Juncus effusus, Lotus uliginosus, Cirsium palustre, Lysimachia vulga- ris.

8. Scirpetum sylvatici Ralski, 1931 – ³¹ka z sitowiem leœnym (tab. 1, kol. 10) P³aty z dominacj¹ sitowia leœnego wystêpuj¹ pospolicie na badanym obszarze. Roz- wijaj¹ siê w lokalnych obni¿eniach terenu, na siedliskach wilgotnych i ¿yznych. Œwiad- czy o tym du¿y udzia³ w jego p³atach taksonów z klasy Phragmitetea oraz gatunków nitrofilnych – Urtica dioica. Warstwa mszysta zbiorowiska jest s³abo rozwiniêta.

W wiêkszoœci fitocenoz jej brak, a tam gdzie wystêpuje jej pokrycie nie przekracza 10%.

P³aty Scirpetum sylvatici w stosunku do innych zbiorowisk ³¹k wilgotnych wyró¿nia silna dominacja gatunków ze zwi¹zku Calthion oraz sporadyczny udzia³ z niewielkim pokryciem gatunków z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Obok sitowia leœnego z wysok¹ sta³oœci¹ wystêpuje Cirsium rivulare. Uwa¿a siê, ¿e przy niewielkim przesuszeniu p³aty

³¹ki z sitowiem leœnym ewoluuj¹ w kierunku ³¹ki ostro¿eniowej (BABCZYÑSKA-SEN- DEK, 1998a). Fitocenozy Scirpetum sylvatici posiadaj¹ ma³¹ wartoœæ gospodarcz¹. Dla- tego na badanym obszarze, podobnie jak w innych regionach Polski, ³¹ki z sitowiem leœnym nie s¹ koszone (NOWIÑSKI, 1967; KUCHARSKI, 1999).

9. Galio borealis-Molinietum (Koch, 1925) Philippi 1960 – ³¹ka trzêœlicowa z przy- tuli¹ pó³nocn¹ (tab. 1, kol. 1)

Galio borealis-Molinietum jest jednym z najs³abiej poznanych zespo³ów ³¹kowych w Polsce (BRZEGi WOJTERSKA, 2001). Na badanym obszarze p³aty zespo³u notowano wy³¹cznie w obrêbie rozleg³ych kompleksów ³¹k wilgotnych w okolicach D¹browy Gór- niczej Przymiarki i Trzebyczki. Ich p³aty nie s¹ u¿ytkowane gospodarczo. Zbiorowisko stanowi bogat¹ pod wzglêdem florystycznym postaæ ³¹ki wilgotnej, w której dominuj¹ byliny dwuliœcienne. Oprócz gatunków charakterystycznych dla zespo³u – Galium bore- ale, Betonica officinalis, Silaum silaus istotn¹ rolê w budowie p³atów odgrywaj¹ taksony

168

A. Suder

(11)

ze zwi¹zku Calthion i rzêdu Molinietalia – Sanguisorba officinalis i Cirsium rivulare.

W stosunku do analogicznych fitocenoz znanych z innych regionów Polski zespó³ wyr- ó¿nia w skali lokalnej udzia³ Geum rivale, Carex pallescens, Ononis arvensis oraz przywrotników (Alchemilla sp.). Licznie reprezentowana grupa gatunków trawiastych nie odgrywa du¿ej roli w runi ³¹ki ze wzglêdu na niskie pokrycie. Niewielki jest udzia³ trzêœlicy modrej, która w czêœci p³atów omawianego zbiorowiska w ogóle nie wystê- puje. Natomiast do najczêœciej notowanych nale¿¹ inne trawy o ma³ej wartoœci gospo- darczej: Briza media i Deschampsia caespitosa. Mimo du¿ej wilgotnoœci siedliska w p³atach pojawiaj¹ siê gatunki z klasy Festuco-Brometea – Filipendula vulgaris, Plan- tago media, których obecnoœæ wskazuje na zawartoœæ wêglanu wapnia w pod³o¿u.

Dobrze rozwiniêt¹ warstwê mszyst¹ osi¹gaj¹c¹ w czêœci p³atów bardzo wysokie pokry- cie (70%) buduj¹ Climacium dendroides, Calliergonella cuspidata, Brachythecium ruta- bulum i Plagiomnium undulatum.

10. Selino-Molinietum Kuhn, 1937 – ³¹ka trzêœlicowa z olszewnikiem kminkolist- nym (tab. 1, kol. 2)

Stanowiska zespo³u na badanym obszarze s¹ rozmieszczone nierównomiernie i wiê- kszoœæ jest skoncentrowana we wschodniej czêœci regionu. Du¿e powierzchniowo (oko³o 100 ha) kompleksy tych fitocenoz wystêpuj¹ w okolicach D¹browy Górniczej, S³awkowa i Siewierza oraz Jaworzna. W pozosta³ej czêœci badanego terenu pojawiaj¹ siê sporadycznie w postaci niewielkich p³atów. W przesz³oœci u¿ytkowane w celu pozy- skania siana na œció³kê dla byd³a, obecnie zbiorowisko to nie posiada ¿adnej wartoœci gospodarczej.

Ruñ ³¹ki jest opanowana przez trawy, wœród których dominuj¹c¹ rolê odgrywa Moli- nia caerulea. Oprócz trzêœlicy modrej w p³atach zespo³u najczêœciej notowane by³y inne taksony charakterystyczne dla zespo³u: Succisa pratensis i Selinum carvifolia oraz gatunki siedlisk ubogich z klasy Nardo-Callunetea. W runi ³¹ki wystêpuj¹ te¿ liczne byliny dwuliœcienne ze zwi¹zku Molinion i rzêdu Molinietalia – Gentiana pneumonan- the, Gladiolus imbricatus, Iris sibirica, Serratula tinctoria, Sanguisorba officinalis.

Du¿e przywi¹zanie wykazuj¹ te¿ gatunki ze zwi¹zku Calthion, zw³aszcza Cirsium rivu- lare, Juncus conglomeratus i Juncus effusus oraz ciep³olubnych okrajków – Galium verum. P³aty Selino-Molinietum s¹ zró¿nicowane na dwa podzespo³y: typicum i carice- tosum paniceae. Fitocenozy podzespo³u caricetosum panicae charakteryzuj¹ siê sta³ym, miejscami obfitym wystêpowaniem Carex panicea oraz udzia³em Briza media, Carex hartmanii i Caliergonella cuspidata oraz gatunków nawapiennych m³ak niskoturzyco- wych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (tab. 1, kol. 2a).

11. Alopecuretum pratensis (Regel, 1925) Steffen 1931– ³¹ka wyczyñcowa (tab. 1, kol. 11)

Fitocenozy Alopecuretum pratensis wystêpuj¹ na ¿yznych siedliskach ³êgowych w dolinach rzek. Gatunek charakterystyczny zespo³u i dominuj¹cy w runi ³¹ki – Alope- curus pratensis jest wskaŸnikiem gleb zasobnych w fosfor. Na badanym terenie p³aty zespo³u stwierdzono w 17 punktach. Najwiêksze powierzchnie o wielkoœci oko³o 50 ha zajmowa³y w dolinie potoku O¿arowickiego i Brynicy, gdzie rozwija³y siê w otoczeniu

... 169

(12)

³¹k rajgrasowych lub pól uprawnych. Wiêkszoœæ z nich jest u¿ytkowana gospodarczo.

G³ówn¹ masê roœlinn¹ runi ³¹ki stanowi¹ trawy: Alopecurus pratensis, Poa pratensis, Poa trivialis, Holcus lanatus. Zio³a s¹ tu nielicznie reprezentowane, a do najczêœciej notowanych nale¿¹: Rumex acetosa i Cerastium holosteoides. Warstwa mszysta jest s³abo wykszta³cona i jej pokrycie wynosi 1-20%. Ze wzglêdu na brak dobrych gatunków diagnostycznych przynale¿noœæ tego zespo³u do jednostki ni¿szej od rzêdu jest trudna do ustalenia.

3.2. Rozmieszczenie ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej Wiêkszoœæ stanowisk ³¹k wilgotnych jest skoncentrowana we wschodniej czêœci ana- lizowanego obszaru, na terenie Garbu Tarnogórskiego (ryc. 1). Oprócz czynników natu- ralnych ich rozwojowi w tym regionie sprzyja przewaga obszarów wiejskich oraz eks- tensywna gospodarka rolna. Najwiêksze kompleksy ³¹kowe rozci¹gaj¹ siê od Bukowna, przez D¹browê Górnicz¹ po Siewierz. Dominuj¹ tu p³aty Cirsietum rivularis i Deschampsietum caespitosae, natomiast ich najcenniejszym sk³adnikiem s¹ fitocenozy ze zwi¹zku Molinion. W pó³nocnej czêœci regionu du¿e powierzchnie ³¹k wilgotnych wystêpuj¹ w dolinie Brynicy – od Zendka po O¿arowice, Pyrzowice i Œwierklaniec. Na

³¹kach koszonych przewa¿aj¹ p³aty Alopecuretum pratensis natomiast na stanowiskach nie u¿ytkowanych – Deschampsietum caespitosae i Epilobio-Juncetum effusi. Na terenie Wy¿yny Katowickiej ³¹ki wystêpuj¹ sporadycznie ze wzglêdu na wysoki stopieñ urbani- zacji. Wiêkszoœæ ich stanowisk jest zlokalizowana na obrze¿ach aglomeracji górn- oœl¹skiej, a nieliczne tylko odnotowano w Katowicach Piotrowicach, Gliwicach, Zabrzu i Sosnowcu. Powierzchniowo dominuj¹ zbiorowiska ³¹k bagiennych – Scirpetum sylva- tici i Epilobio-Juncetum effusi. Odnotowano tu równie¿ najwiêksz¹ liczbê stanowisk rzadkiego w skali Polski zespo³u – Juncetum acutiflori. Na terenie Pagórów Jaworznic- kich ³¹ki wilgotne by³y notowane czêœciej, g³ównie na obrze¿ach miast – Jaworzna, Chrzanowa, Libi¹¿a. Najwiêcej stanowisk posiadaj¹ tu fitocenozy Scirpetum sylvatici i Cirsietum rivularis.

4. Wnioski

• Istnieje du¿e zró¿nicowanie roœlinnoœci ³¹k wilgotnych we wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej. Jest ono spowodowane naturaln¹ zmiennoœci¹ siedlisk oraz dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Wyró¿niono 10 jednostek syntaksonomicznych w randze zespo³u, 9 w randze podzespo³u oraz 1 zbiorowisko.

• Wœród opisanych syntaksonów kilka jest szczególnie interesuj¹cych pod wzglê- dem geobotanicznym. Nale¿y tu wymieniæ Cirsietum rivularis selinetosum carvi- foliae o charakterze górskim oraz fitocenozy atlantyckiego zbiorowiska – Junce- tum acutiflori. Odnaleziono tak¿e stanowiska nie notowanego do tej pory na terenie Wy¿yny Œl¹skiej zespo³u – Galio borealis-Molinietum.

• Na badanym obszarze zbiorowiska ³¹kowe s¹ rozmieszczone nierównomiernie.

Najwiêksz¹ rolê odgrywaj¹ w szacie roœlinnej Garbu Tarnogórskiego – a wiêc

170

A. Suder

(13)

regionu, gdzie istniej¹ korzystne warunki hydrologiczne dla rozwoju tego typu fitocenoz oraz przewa¿a ekstensywny sposób gospodarowania ³¹k. Wœród wyró¿nionych zespo³ów trzy stanowi¹ zbiorowiska rzadkie – Equisetetum palu- stris, Angelico-Cirsietum oleracei, Galio borealis-Molinietum, natomiast pospo- lite to Cirsietum rivulari i Scirpetum sylvatici.

• Obserwacje poczynione w trakcie badañ pozwalaj¹ wskazaæ g³ówne zagro¿enia i kierunki zmian, jakim podlegaj¹ zbiorowiska ³¹k wilgotnych: 1) zaniechanie koœnego u¿ytkowania ³¹k przejawiaj¹ce siê wzrostem pokrycia gatunków zio³oroœlowych i œmia³ka darniowego oraz pojawianiem siê siewek drzew w runi

³¹k; 2) zabiegi melioracyjne, antropogeniczne zaburzenia stosunków wodnych (leje depresyjne) s¹ przyczyn¹ przesychania gleb; 3) corocznie powtarzaj¹ce siê wypalanie na wiosnê ³¹k w okolicach S³awkowa niszczy florê i faunê zbiorowisk

³¹k trzêœlicowych.

Literatura

BABCZYÑSKA-SENDEKB., 1998a. Zbiorowiska ³¹kowe Wy¿yny Czêstochowskiej. Pr¹dnik. Prace Muzeum Szafera, 11-12, 29-113.

BABCZYÑSKA-SENDEKB., 1998b. Pó³naturalne i naturalne zbiorowiska nieleœne Górnego Œl¹ska na tle zró¿nicowania przestrzeni tego regionu. Przestrzeñ i wartoœci. Studia i materia³y waloryzacji przestrzeni Górnego Œl¹ska, 2, 37-47.

BALÁTOVÁ-TULÁÈKOVÁE., 2000. Molinietalia – Gesellschaften im Gebirge Moravskoslezské Beskydy (NO-Mähren). Preslia, 72, 49-72.

BARKMAN J., MORAVEC J., RAUSCHERTS., 1995. Kodeks nomenklatury fitosocjologicznej.

Polish Botany Studies Guide Seria, 16, 1-58.

BRAUN-BLANQUET J., 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3. Aufl.

Wien-New York.

BRZEGA., WOJTERSKAM., 2001. Zespo³y roœlinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagro¿enie, 39-110. W: WOJTERSKAM. (red.) Szata roœlinna Wielkopolski i Pojezierza Po³udniowo- pomorskiego. Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznañ.

CABA£AS., WIKAS., WILCZEKS., ZYGMUNTJ., 2001. Przyroda miêdzyrzecza Warty i Widawki.

Wydawnictwo UŒ, Katowice, ss. 299.

CELIÑSKIF., WIKAS., CABA£AS., 1976. Les prairies marecageuses à Juncus acutiflorus en Sile- sie (Pologne). Coll. Phytosociologia 5, 205-217.

DEMBEKW., PIÓRKOWSKIH., RYCHARSKIM., 2000. Mokrad³a na tle regionalizacji fizyczno- -geograficznej Polski. Biblioteczka Wiadomoœci IMUZ, Falenty.

DUBIELE., STACHURSKAA., GAWROÑSKIS., 1999. Nieleœne zbiorowiska roœlinne Magurskiego Parku Narodowego (Beskid Niski). Zeszyty Naukowe UJ, Prace Botaniczne, 33, 57.

FIJA£KOWSKID., CHOJNACKA-FIJA£KOWSKAE., 1990. Zbiorowiska z klas Phragmitetea, Moli- nio-Arrhenatheretea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae w makroregionie lubelskim.

Roczniki Nauk Rolniczych, D, 217, 1-414.

GRYNIAM., 1968. Porównawcza analiza geobotaniczna ³¹k trzêœlicowych w ró¿nych regionach Polski. PTPN, Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leœnych, 26, 115-172.

KONDRACKIJ., 2001. Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa

KUCHARSKI L., 1999. Szata roœlinna ³¹k Polski œrodkowej i jej zmiany w XX stuleciu.

Wydawnictwo Uniwersytetu £ódzkiego, £ódŸ, 165.

... 171

(14)

MATUSZKIEWICZW., 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Vademe- cum Geobotanicum, 536, PWN, Warszawa.

MIREKZ., PIÊKOŒ-MIRKOWAH., ZAJ¥CA., ZAJ¥CM., 2002. Flowering plants and Pteridophytes of Poland. Biodiversity of Poland, vol. 1, 442.

NOWIÑSKIM., 1967. Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. Szkic fitosocjologiczny. PWRiL, Warszawa.

OCHYRAR., ¯ARNOWIECJ., BEDNAREK-OCHYRAH., 2003. Census catalogue of Polish mosses.

PAN, Instytut Botaniki, Kraków.

PAWLACZYKP., JERMACZEKA., 2000. Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wydawnictwo Lubu- skiego Klubu Przyrodniczego, Œwiebodzin, Wyd. III., ss. 287.

POTTR., 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.

Vegetation of wet meadows (order Molinietalia caeruleae W. Koch 1926) in the eastern part of Silesia Upland

A. SUDER

Department of Forest and Wood Utlization, Agricultural University of Krakow Summary

This paper presents research results of wet meadows vegetation from order Molinietalia cae- ruleae Koch, 1926 in the eastern part of Silesia Upland. On the basis of 408 phytosociological rel- evés, which were done in the years 2000-2004, 10 associations, 9 subassociations and 1 community have been distinguished and described. Only diagnostic species for each syntaxonomical unit were included in the synthetic table (tab. 1). Informations about distribution of wet meadows and number of their stands were also given.

Recenzent – Reviewer: Ró¿a Kochanowska Adres do korespondencji – Adress for correspondence:

Dr Alicja Suder

Katedra U¿ytkowania Lasu i Drewna, Akademia Rolnicza, al. 29-go Listopada 46, 31-425 Kraków

tel. 12 662 50 92

e-mail: alasuder@interia.pl

172

A. Suder