Wysłouchowa Bronisława

1

SPIS Z A W A R T O Ś C I TE C ZK I — W

X o l. ^ ,...

> 0 5 U )S ^

1/2. Dokumenty (sensu stricto) dotyczące osoby relatora V

1/3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące osoby relatora—*

II. Materiały uzupełniające relację l /

111/1 - Materiały dotyczące rodziny relatora

III/2 - Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.

III/3 - Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) III/4 - Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r.

III/5 - inne... — -

IV. Korespondencja

V. Nazwiskowe karty informacyjne

VI. Fotografie

\f 1

2

3

B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a

>1 r M enA.^« ^ '

1 8 9 6 - 1 9 4 7 W

B r o n i s ł a w a F r a n c i s z k a W y s ł o u c h o w a , z d o m u S z a b a t o w s k a , p s e u d o n i m :

" B i r u t a " , u r o d z i ł a się 1 6 . 0 6 . 1 8 9 6 r . w C i e s z a n o w i e , w p o w i e c i e L u ­ b a r t ó w , woj. L w ó w w r o d z i n i e i n t e l i g e n c k i e j .

Fo u k o ń c z e n i u s z k o ł y ś r e d n i e j w g i m n a z j u m Z o f i i S t r z a ł k o w s k i e j we L w o w i e j e s i e n i ą 1 9 1 7 r o k u p o d j ę ł a p r a c ę s e k r e t a r k i w r e d a k c j i K u r i e ­ ra L w o w s k i e g o . W r o k u 1 9 2 0 z o s t a ł a r e d a k t o r k ą D z i e n n i k a VI A r m i i .

Fo o d z y s k a n i u n i e p o d l e g ł o ś c i i z a w a r c i u p o k o j u z B o l s z e w i k a m i z n a l a z ł a s i ę w z e s p o l e r e d a k c y j n y m T y g o d n i k a N o w a p o l s k a we L w o w i e . T a m p o z n a ­h

ła we w s p ó ł p r a c y s e n a t o r a B o l e s ł a w a W y s ł o u c h a , k t ó r e g o p o ś l u b i ł a

w 1 9 2 2 r . B ę d ą c j e g o ż o n ą b r a ł a u d z i a ł w l i c z n y c h ^ p r a c a c h s p o ł e c z n y c h we L w o w i e . F r o w a d z i ł a p o r a d n i ę d l a b e z b o b o t n y c h w Z w i ą z k u F r a c y

O b y w a t e l s k i e j j(obiet^ i w k r ó t c e R a d a L w o w a m i a n o w a ł a ją o p i e k u n k ą n i e ­ l e t n i c h i s i e r o t w O k r ę g u L w o w s k i m , z a ś g m i n a m i a s t a o p i e k u n e m s p o ­ ł e c z n y m . W y s ł o u c h o w a m i m o t y c h o b o w i ą z k ó w n i e p o r z u c a p r a c y d z i e n n i -

ii

k a r s k i e j i p r o w a d z i w p i ś m i e k o b i e c y m " F r o s t a D r o g a S d z i a ł g o s p o - d a e c z y . Fo z g o n i e m ę ż a , B o l e s ł a w a W y s ł o u c h a w c h o d z i do z e s p o ł u n D r u k a r n i a P o l s k a " , k t ó r e j w k r ó t c e s t a j e s i ę w ł a ś c i c i e l k ą .

Fo w e j ś c i u do L w o w a a r m i i s o w i e c k i e j ta w ł a ś n i e d r u k a r n i a p i e r w s z a z o s t a j e z a m k n i ę t a i z n a c j o n a l i z o w a n a w p a ź d z i e r n i k u 1 9 3 9 r . J u ż po o b s t a w i e n i u d r u k a r n i p r z e z w ł a d z e N K W D u d a ł o s i ę W y s ł o u c h o w e j ( p r z y p o m o c y p r z e d w o j e n n y c h w s p ó ł p r a c o w n i k ó w ^ w y d r u k o w a ć d w a t y s i ą c e s z t u k p o l s k i c h d o w o d ó w o s o b i s t y c h .

W g r u d n i u 1 9 3 9 " B i r u t a " w s t ą p u j e do S ł u ż b y Z w y c i ę s t w a F o l s k i i p r o w a d z i we L w o w i e k o m ó r k ę l e g a ł i z a c y j n ą .W M a j u 1 9 4 0 r na s k u t e k d o n o s u z m u s z o n a j e s t o p u ś c i ć L w ó w . U d a j e s i ę do W a r s z a w y i t a m na D w o r c u W s c h o d n i m m e l d u j e u " S i e n k i e w i c z a 2 . W o k r e s i e 1 5 . 0 6 . 1 9 4 0 do 1 . 0 8 - 4 0

t p r z e b y w a j ą c na o d p o c z y n k u w R a b c e ^ o r g a n i z u j e na F o d h a l u s z k o l e n i e i n ­ f o r m a c y j n e o s y t u a c j i F o l s k i p o d o k u p a c j ą s o w i e c k ą . W e z w a n a do W a r s z a ­ wy z o s t a j e tam z a p r z y s i ę ż o n a p r z e z J a n i n ę |(araś " B r o n k ę " . P o d o b r a n y m p s e u d o n i m e m o t r z y m u j e z a d a n i e p r z e t r a n s p o r t o w a n i a płk . O k u l i c k i e g o

4

f -j

do (^wowa. P u ł k o w n i k O k u l i c k i z o s t a ł m i a n o w a n y s z e f e m f i K . na o b s z a r Ł w o w s k i , ona z a ś m a p r a c o w a ć p o d j e g o k o m e n d ą , j a k o s z e f ł ą c z n o ś c i .

Z n a n a od lat na t e r e n i e m i a s t a z o s t a j e w k r ó t c e a r e s z t o w a n a p r z e z N K W D 2 1 . 0 1 . 1 9 4 1 r . i w y w i e z i o n a do M o s k w y .

2 7 . 0 4 . - 4 1 p r z e w i e z i o n o ją na B u t y r k i , g d z i e po b a d a n i a c h z a p a d ł w y r o k s ą d u w o j e n n e g o . 1 7 . U 8 - 4 1 s k a z a n o ją na k a r ę ś m i e r c i i o s a d z o n o na Ł u ­ b i a n c e . Pa O k ł a d z i e S i k o r s k i - M a y s k i z o s t a ł a z w o l n i o n a 5 . 0 9 . - 4 1 i

s k i e r o w a n a p r z e z r ó w n i e ż z w o l n i o n e g o płk . O k u l i c k i e g o do A r m i i gen. A n d d e r s a . Z j e g o r o z k a z u z o s t a ł a na r a z i e w M o s k w i e , p r a c u j ą c j a k o r e f e ­ r e n t k a i k o r e s p o n d e t k a z P o l a k a m i w y w i e z i o n y m i w g ł ą b R o s j i S o w i e c k i e - c k i e j . 1 5 . 0 9 - 4 1 z n a j d u j e się w K u j b y s z e w i e i t a m p r z e p r o w a d z a o c h o t ­ n i c z y z a c i ą g z g ł a s z a j ą c y c h s i ę do w o j s k a P o l e k . W m i e s i ą c p ó ź n i e j 1 5 . DO w y j e ż d ż a s p e c j a l n y m p o c i ą g i e m d l a l u d n o ś c i p o l s k i e j do B u z u ł u k u , g d z i e z n a j d u j e się m i e j s c e p o s t o j u t w o r z ą c e j się A r m i i P o l s k i e j .

7 . 1 1 . 1 9 4 1 w s t ę p u j e do P o m o c n i c z e j S ł u ż b y P o l e k , z a ś po w y j e ź d z i e W .P i e c h o w s k i e j do p e r s j i , od 0 1 . 0 4 . 1 9 4 2 z o s t a j e m i a n o w a n a k o m e n d a n ­ tką i n s p e k t o r k ą PSK , k i e r u j ą c w i e l o t y s i ę c z n ą g r u p ą o c h o t n i c z e k w m u n ­ d u r a c h . P o d l e g a ł y jej s ł u ż b y s a n i t a r n e , ł ą c z n o ś c i , o ś w i a t o w e , g o s p o d a r ­ cze, p o t e m t r a n s p o r t o w e . P o d jej o k i e m d o s k o n a l i ł s i ę s z t a b k o b i e c y . W s z e l k i m i s p o s o b a m i u ł a t w i a ł a d o t a r c i e w y w i e z i o n y m Polktam do B u z u ł u k u , s z u k a ł a i c h w n a j d a l s z y c h z i e m i a c h k r a j u s o w i e c k i e g o . N i e n a l e ż a ł o do ł a t w y c h d o j r z e n i e k o p b i e c y c h z g r u p o w a ń r o z m i e s z c z o n y c h na d u ż y m o b ­ s z a r z e p o ł u d n i o w e g o U z b e k i t a s t a n u . B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a b y ł a w r o g i e m r u t y n y , o d z n a c z a ł a s i ę d u ż ą i n t e l i g e n c j ą , i n i c j a t y w ą i d b a ł o ś c i ą o w y ­ n i s z c z o n e z e s ł a n i e m o c h o t n i c z k k i . Jej u s i l n y m s t a r a n i o m u g e n e r a ł a W. A n d e r s a n a l e ż y z a w d z i ę c z a ć r o z k a z , w y d a n y j u ż w I r a n i e , k t ó r y f o r ­ mułował , że " O c h o t n i c z k i P o m o c n i c z e j S ł u ż b y K o b i e t są ż o ł n i e r z a m i " . Do w y d a n i a t a k i e g o r o z k a z u w d n i u 11 l i p c a 1 9 4 4 r p r z y c z y n i ł s i ę g ł o ś n y w ś r o d o w i s k u w o j s k o w y m l i s t k o m e n d a n t k i W y s ł o u c h o w e j do g ł ó w n o d o w o d z ą ­ c e g o . , d a t o w a n y 2 9 . 0 4 . 1 9 4 2 r .

- 2 -

5

B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a p r z e c h o d z i c a ł y s z l a k b o j o w y A r m i i j a k o z w i e r z - c h n i c z k a f o r m a c j ą K o b i e c y c h , ' ł ą c z n i e z b i t w ą o M o n t e C a s s i n o i o A n * c o n ę .

Po z m i a n i e s t o s u n k u s o j u j s z n i k ó w do P o l s k i c h S i ł Z b r o j n y c h na Z a ­ c h o d z i e , po d e c y z j a c h z a p a d ł y c h w J a ł c i e i w P o c z d a m i e f o r m a c j e k o b i e ­ ce s t a j ą się s z c z e g ó l n i e k ł o p o t l i w e . B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a u s i ł u j e p o m ó c r o z f o r m o w y w a n y m p o d k o m e n d n y m . Z e s w o j e j k w a t e r y w A n c o n i e a n a s

t ę p n i e z P o r t o R e c a n a t i o r g a n i z u j e o b o z y p r z e j ś c i o w e , r ó ż n e g o r o d z a ­ ju k u r s y i s z k o l e n i a , s t a r a j ą c s i ę p r z y g o t o w a ć X z a 9 u b ^ o n e w s y t u a c j i b y ł e p o d k o m e n d n e do z a w o d u i ż y c i a c y w i l n e g o . W jej k w a t e r z e z a t r z y m u j ą si ę z d e m o b i l i z o w a n e , k t ó r e k a r m i , o d z i e w a , s z u k a d l a n i c h m i e j s c a na ś w i e c i e . Z a j m u j e s i ę r ó w n i e ż a k t y w n i e p r z y b y w a j ą c y m i do W ł o c h k o b i e ­ ta m i z w o l n i o n y m i z n i e m i e c k i c h o b o z ó w i z m i e j s c p r z y m u s o w e j p r a c y . P o d o b n i e j a k d o t ą d w A r m i i , t a k i t e r a z p o m a g a j ą jej w t y c h działairrai n i a c h H e r m i n i a N a g l e r o w a i m j r . T r o j a n o w s k a . W s z y s t k i e t r z y s t a r a j ą się, by p r z e d o p u s z c z e n i e m W ł o c h d a w n e o c h o t n i c z k i p o z n a ł y t a m t e j s z ą k u l t u r ę i z a b y t k i . O r g a n i z u j ą d l a n i c h k r a j o z n a w c z e w y c i e c z k i do N e ­ a p o l u , W e n e c j i , F l o r e n c j i , z w i e d z a j ą z n i m i R z y m , j a k i w c z e ś n i e j P a ­ l e s t y n ę , L u k w o r i K a r n a k u .

Z m u s z o n a o p u ś c i ć W ł o c h y z a m i e s z k a ł a w A n g l i i , g d z i e d a l e j o d w i e d z a ł a o b o z y p r z e j ś c i o w e , p o w o ł u j ą c i t a m k u r s y , p o l s k i e szkoły.. K o ł a t a ł a u w ł a d z o p r z y d z i a ł y ż y n o ś c i i o p a ł u , u s i ł u j ą c r a t o w a ć cennym/materiał l u d z k i . W u s i ł o w a n i a c h t y c h s t a w a ł a s i ę c o r a z b a r d z i e j s a m o t n a i n i e z ­ r o z u m i a n a . W a r u n k i z m i e n i a ł y się, b y ł o c o r a z c i ę ż e j , o b o z y p u s t o s z a ­ ły. N i e b r a ł a p o d u w a g ę e w e n t u a l n o ś c i p o w r o t u do PRL . D o o g ó l n e g o z a ł a m a n i a d o ł ą c z y ł y s i ę w k r ó t c e d o l e g l i w o ś c i f i z y c z n e . B i o r ą c p o d u w a g ę e w e n t u a l n o ś ć ś m i e r c i , i d ą c na o p e r a q c j ę w y r o s t k a r o b a c z k o w e g o z a z n a c z y ł a , że n i e c h c e b y ć p o c h o w a n a w A n g l i i . Po o p e r a c j i w y w i ą z a ł y £ s i ę k o m p l i k a c j e , u t w o r z y ł się s k r z e p w p ł u c a c h .

B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a z m a r ł a w a n g i e l s k i m s z p i t a l u 1 5 . 1 1 . 1 9 4 7 r . P o c h o w a n o ją na m i e j s c u , a po k i l k u l a t a c h p r o c h y jej s p r o w a d z o n o do P o l s k i i z ł o ż o n o na W o j s k o w y c h P o w o z k a c h , w p o b l i ż u K w a t e r y " Z o ś k a " .

- 3 -

6

P u ł k o w n i k B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a z o s t a ł a o d z n a c z o n a ;

K r z y z e m V i r t u t i M i l i t a r i V k l a s y dn. 1 . 1 0 . 1 9 4 4 za s ł u ż b ę w V-K. na O b ­ s z a r L w o w s k i o r a Z Z A n i e u g i ę t ą p o s t a w ę p o d c z a s ś l e d z t w a N K W D .

D o k u m e n t a c j a :

1. W y c i ą g z k w e s t i o n a r i u s z a s p e c j a l n e g o ( A r c h . W p ł . N . 2 7 4 ( 2 ( 2 5 )

2. H. N a g l e r o w a : B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a . " O r z e ł B i a ł y ” L o n d y n 1 9 4 8 , n . 7 3. M. W r z o s : " K o b i e t a z k r e s ó w - p ł k . B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a 1 8 9 6 - 1 9 4 7

" W e t e r a n " D e t r o i t 199 8 .

4. H. C z a r n o c k a : " ś p . B r o n i s ł a w a W y s ł o u c h o w a " - B i u l e t y n I n f o r m a c . 1 9 4 7 r .n r . 12.

5. A. D o r a b i a L S K A : " J e s z c z e j e d n o ż y c i e " W - w a , P a x 1 9 7 2 r . 6. K r y n i c k a : F r a g m e n t p r a c y m a g i s t e r s k i e j .

7

xiyoi.aX z kwest.-jonai-jusza specjalnego:

Wysłouchowa B ro n isła w a Franci& zka ur» l6 .V I.1 8 9 6 , Cieszanów,pow.Lubaciow* woj. Lwów p s :B ir u ta , S te f a n ia Kokoszą

z a p rz y się żo n a : S ie r p ie ń 1940,Warszawa, p rzez "Bronkę" / m jr J .K a r a ą / w y k s z ta łc e n ie c y w iln e:m atu ra gŁmn Z o f i i S trz a łk o w s k ie j we Lwowie' Ż y c io ry s:

" B.W ysłouchona u r . 1896 , oo u k onczeniu śre d n ie g o z a k ła d u naukowego p r a c u ję ja k o s e k r e ta r k a 20

od j e s i e n i 1917 r* w r e d a k c j i d z ie n n ik a “k u r je r a lw ow skiego", w r.1930 z o s t a j ę r e d a k to rk ą pisma wojskowego "Dz(ie,nnik VI i» riaii"« ¥ r . 1921-22 p r a c u ję w '-tygodniku "iłowa d o ls k a " .

W ro k u 1922 wychodzę za mąż za B olesław a W ysłoucha. Bi o r § czynny u d z ia ł w pracy s p o łe c z n e j:

1" W zw iązku ‘‘■'racy O b y w a te lsk ie j K o b ie t prowadzę p o ra d n ię dla b ezro b o tn y ch

2" z ra ia ie n ia sądu opiekuńczego je s te m opiekunkę, d la n i e l e t n i c h i s i e r o t na okre^ -lwowski.

3“ Ominą i i i a s t a "wcwa m ianuje innie opiekunem spoełecznyra.

W piśm ie kobiecym " P ro s ta ^ to g a " prowadzę d z i a ł gospodajbesy.

Po s'm ierci męża sycgrajlżę w r . 1937 prowadzę d ru k a rn ię pod firm g. "D ru k arn ia * o lsk a "

w r . 1939 w p a z d ziern iicu d ru k a rn ia k t ó r e j je s te m w ła ś c ic ie lk ą z o s t a j e ja k o p ie rw sz a z n a c jo n a - lizow ana p rz e z Bolszew ików i oddana łi.K .W .D ., n ie m n ie j jed n ak u d a je mi s i ę p rzy pomocy b y ły c h współpracowników d r u k a rn i >wtedy k ied y ju ż były z a c ią g n ię te p o s te r u n k i K.K.W.D*, wydrukowao 2000 s z tu k p o ls k ic h dowodów o s o b is ty c h .

W g ru d n iu 1939 w stę p u ję do o r g a n i z a c j i i prowadzę komórkę l e g a liz a c y j n y o W ro k u I94& w m aju opuszczam -K r w i wyjeżdżam do "arszaw y . Z głaszam s i ę z meldunkiem p rzez Dworzec “ schodizl u "S tan k ie w ic z " . lJtl 15»VIo- l»VHI»iy/(D przebywam na odpoczynku w ^ ab ce i tam uiządzam na P o d h alu sz k o le n ie in fo rm a cy jn e dla w si o s y t u a c j i pod okupację, so w ieck o * /p rzeszłam praw ie

p ie c h o tą do ^akaY a^abkęj^ow y a rg , aa pod ^ak o o an e/ W s i e r p n i u 1940 przy je ż d z a do innie do ab k i łą c z n ic z k a ZYE,wzywając mnie do ‘‘arszaw y. K o n ta k tu ję s i ę z a r o n k ą -J a n in a ita r a ś - od k t ó r e j otrzy m u ję z a d a n ie udania s i ę z p u łk .O k u lic k im do werwa* abj! v/spółprscow ac z nim

jak o S z e f V .K .na o b sz a r Lwowski , 1

D nia 2. IX. 1940 przyjeżdżam na t e r e n w oaa.D nia 2 1 .1 .1 9 4 1 z o s t a j ę aresztow ana i po p aro d n io ­ wym ś le d z tw ie z o s t a j ę p rz e w ie z io n a do Moskwy na Ł ubiankę. D nia 27.IV p rz e w ie z io n o mnie do w ie z ie n ia " e f o r t" .D n ia 7»VH.Wojenny i*rybunał sk a z u je mnie na k a ię ś m ie r c i.

Sąd o d b y w a ł'się w B u ty rk a c h . D n ia 17.V I I I 41 z o s t a j ę p rze w iezio n a na Ł ubiankę i d n ia 5«IX zw olniona z w ię z ie n ia .

D nia 8*IX .41 p u łk k u l i e k i m elduje s i ę u g en.A tidersa. * ro z k a z u gen.i»ndersa zg łaszam się.

w Ambasadzie P o l s k i e j i p r a c u ję w r e f e r .k o r e s p z Polakam i wywiezionymi do Z 3 3 B.

D nia 1 5 .IX. przeprowadzam o c h o tn iczy z a c ią g do w ojska wśród P o le k przebyw ających w "‘oskw ie.

Dnia i5.X0i.id w zw iązku z ew akuacją lu d n o ś c i z *'*oskwy wyjeżdżam sp e cjaln y m tra n s p o rte m ludnos c i p o ls k ie j dc B u z u łu k a ,m ie jsc a p o sto g u o rg ag . A rm ii P o l s k i e j .

D nia 7. X I .41 w stę p u ję do Pom ocniczej S łużby “ o b ie t.

d n ia 1 . 1V.42 p e ł n i ę fu n k c ję •‘•n sp e k tg rk i P .S .K . az po d z ie ń d z i s i e j s z y przebyw ając wraz z w ojskiem k o le jn o eta p y : P e r z j a , I r a k , a le s t y n o ,3 g i p t i c a ł ą kampanię w ło sk ą, /~onćę/n 7 « V III.

4-b / - / B.Yiysłoue jha-ja.

aty z obiegu, s łu ż b y 2

10 X II 39 - 3ZP-iOY&« Ly/ow,nadania lc ^ & lisa c y jue

15.V". 1940 p rz y b y c ie do w y ,z g ło sz e n ie s i ę p rz e z ^w orzec “.schodni u "S tan k iew icz"

15.V I.403uL.V III. Odpoczynek w ykorzystany na inform ow anie w ło ś c ia n P odhala o s y t u a c j i pod o k u p acją sow iecką

2 .V IH .4 0 P rz y b y ła na wezwanie do “ a rsz a w y .k le c o n e -p rz e z "B ronkę"Z adanie: B zefa V.IU na O bszar Lwowski.

24«X. -2.X I .4O Droga do Swowa 1

2 .X I .-2I . I .4I O bszar lw o w sk i,S zef Y.K.

21.1.1(1 a re sz to w a n ie we ^w ouie, sled zto o ^w MSTD u l.P e łc z y ń s k a 25.1. -27. ! • droga do osiewy i zai.icnieciew w ięzieiiiu na ^ u b ia n c e . 27.1V.41 P rz e w ie z ie n ie do w ię z ie n ia "■‘'e f o r t "

7 . V I I . 41 p rz e w ie z ie n ie do w ię z ie n ia B u ty rk i 7. V I I .41 Y/ojenny T ry b u n ał sk a z u je na k a rę ś m ie rc i 1 7 .Y III. p r z e w ie z ie n ia do w ię z ie n ia n a Ł ubiankę 5 . IX .41 z w o ln ie n ie z w ię z ie n ia

7 .X I .41 w s tą p ie n ie do PSK. przy o r g a n iz u ją c e j s i ę A rm ii P o l s k i e j w ZSSBE uw agi o w e iy f ik a c ji:

“S e i y f i kowany o k re s słu ż b y w A.K. od 10.211 1939 - 5. IX. 1941

U zyskała w s z e re g a c h A rm ii ivra jo w e j o d z n aczen ie V i r t u t i “ i l i t a r a £ ł .V . z loX«1944 p rze z Dcę A«K« : ” '<< zw iązku z zag ro żen iem w ysłana do Lwowa do warszawy ja k o k u r je r k a . 1-ie ld u je s i ę do c a łk o w ite j d y s p o z y c ji i'mdy i*ł,ZVJ2.Na ro zk az p o d ję c ia z a d an ia sz e fa V.K. na

o b sz a r , w ow ski,bes wahania t o eksponowane stanow isko obejma j e . P e łn i tam słu ż b ę przez t i z y ra ie s ię c e . ii r e s z t a , ana 2 1 .1 .4 1 ,badana p rz ez NKWlj, skazana na k a rę ś m ie rc i zachow uje n ie u g ię tą postawę.Pomimo b r u ta ln e g o tr a k to w a n i.

P i202 N.K#W#d 0 Ósj a re s z to w a n ie n i e powoduje dajfcs&^/ch. wsyp na t e r e n i e owa11

8

B ro n isław a 'Wysłouchowi ps B ir u ta u r 16 VI 1826 C ieszanów pcw -^ubaozow ns S te f a n ia Kokoszą woj •u wow

'H z a d a n ia c h ZYiZ od 3 0 .X II.1 9 3 9

w pierwszym o k r e s ie od 3 0 .V III . 1939 do 1 » V III. 192)0 w SZP i ZWZ O bszaru ■Kra? prow adzi z a d a n ia le g a liz a cy jn e* ,

k u r je r k a do Y/arszawy:

l^tO.

wraajufY/y s ła n a do Warszawy ja k o k u r ja r k a z po lecen iem zameldowania s i ę do d y s p o z y c ji Kmdta ^ k u p a c ji . Z g ła sz a s i ę w Wa rsz a w ie p rzez Dworzec V/schodni-StankiewiczÓYsrna "

Po p rz e k a z a n iu meldunków i m a te ria łó w z g ła s z a s i ę do d y s p o z y c ji z g c lto w o sc ia p o d ję c ia s i ę każdego z leco n eg o z a d a n ia , e ld u je > ż e n ic o trzy m ała ro z k a z u pow rotu na t e r e n Lwowa w zwoazku z o so b isty m zagrożeniem z powodu d z i a ł a l n o ś c i przedw ojenne jo

d n ia 2 V I I I IJk® - z o s ta je wyznaczona rozkazem S z e fa V«K. Komendy Grłosmej "B ronki"

na c z ło n k a ekipy g en .L .0 k isł.ick ie g o wyznaczonego na ^ d t a o k u p a c ji s o w ie c k ie j i p rzew id zian a na s z e f a łą c z n o ś c i k o n s p ir a c y jn e j o b sz a ru i o k u p a c ji.

Pierw szym j e j zadaniem b y ła sprawa u le g a liz o w a n ia i b ezp ieczn eg o zam elinow ania

Y / y z n a c z o n e g o kmdta o k u p a c ji so w ie c k ie j "Konrada"—''Hrowki'1 - gen,L , Oko la c k ie g o

o ra z pomoc w n av /iazaniu kontaktów z różnym i grupami "ZWZ " i o rg a n iz a c ja m i p a ra ra ilita rn . S y tu a c ja w tym c z a s i e we "wowie j e s t b. tru d n a wobec p o d e jrz e n ia że kmdt O bszaru

Łw oskiego "K ornel" p p łk " a c i e l i n s k i j e s t agentem łi.K.W.D. ___

W pierwszym z a k r e s ie słu ż b y na t e r e n i e Lwowa 2.V I I I . 192)0- 21.WSM. 1941 / do ^Y/OY/a przybywa w d n iu 2.2£>1940 razem z "Konradem" / V7T

c h o c ia ż wyznaczona p rz e z Kmdę Główną na s z e fa V.K. O k u p acji •=> o s ie c k i e j do S kipy Kmdta O k u p acji g e n .L .0 k ó lic k ie g o ps Konrad i H eo w k a,p ełn i w początkowym o k r e s ie wg w łasnego o św iad czen ia fu n k c ję S z e fa V.K. 0 ’DS2aru

21*1.1941 areszto w an a we Lwowie w zw iązku z e k sp e d y c ją K ur j e r a do Warszawy " B olesław a Zymona" ’ k tS ry b y ł agentem K.K.W.D. wov/czas je s z c z e nierozpoznanym .

P rz e c h o d z i w zv/iażku z ujaw nioną j e j f u n k c ją w A.iC. wobec N.K.W.D* p rz e z "BolesłaYsa"

bardzo c i ę ż c i e śle d z tw o . P rz e c h o d z i w ie z ie n ia : P e łc z y ń s k a ,Ł u b ia n k a ,L e fo rt i B u ty rk i 7 .V II. 1941 skazana na k a rę ś m ie rc i p rzez •‘•ry b u n ał wojenny*

5. IX. 1941 zY/ółniona z w ie z ie n ia / Ł u b ia n k i/ na w skutek o g o ln e j am neatjio 7*XI* 1941 Y / s t e p u j e do B3K przy o r jja n iz u ja c e j s i ę **rmii P o l s k i j w Z .S .S .R .E .

D Podczas badan w ykazała n i e u g i e t ą postaw ę, pomimo b r u ta ln e g o tra k to w a n ie j e j p rz e z N.K.Y7

n ic z e g o iiog janom nie u ja w n iła a b y ła w p o s ia d a n iu m . i* ta jn e g o s z y f r u do w y łączn ej k o re s p o n d e n c ji Kmdta , kujMscji S o w ie c k ie j i * "irlt r n r iy 1fLmi (jijilTjinwiniiiiriir 1 o raz d ro g ie g o do k o re sp o n d e n c ji z e n t r a l ą . N ik t z j e j podw ładnych na t e r e n i e obdzaru wów n ie z o s t a ł aresztow any.

podczas s l e d s ta

Za n ie u g ie tą postaw ę wobec K.K.Y/.D^Jza odwzanc p o d je c ie c i ę zad an ia na o b sz a r x‘wowski /O k u p acja Sow iecko/ w w arunkach o s o b is te g o z a g ro ż e n ia . z o s ta ła odznaczona V.LI.

V k la s y . ^ Lj<-{

I d z i e na u k upaoję sow iecką z c a łą sw ia d aao so ia tr u d n o ś c i z a d an ia n ie ty lico p r z e jś c ia g ra n ic y le c z i w y p e łn ia n ia na zad ań na t e r e n i e Lwowa, g d z ie b y ła osobą znaną, nie mogła Yptepowac pod własnym nazw iskiem i z samego z a d a n ia w ynikały k o n ta k ty z k i l k u ośrodkam i ZSZ,z k tó ry c h jed en ,w g p o sia d an y ch elementów w K dzie k u p a c ji N ie m ie c k ie j b y ł p r z e s ią k n ię ty .agentaird N.K.Yi.D.

P ie rw sz ą c z e sc swych zadań s p e łn ia - d o c ie ra na te re n , wowaoraz o r g a n iz u je punkty k ontaktow e,m eliny i l e g a l i z a c j ę d la Kmdta k u p a c ji ‘■‘o s i e c k i e j "Konrada-ŁIrówki"

o ra z naw iazuje k o n ta k ty d la Ksndta kpuoacjS. z ośrodkam i ZWZ .D o b ie ra z e s p ó ł k o b ie t do pracy w d z ia e łą c z n o ś c i k o n s p ir a c y jn e j. A resztow ana podczas p e łn ie n ia zadań 7/sk u tek n ie u ja n io n e j je s z c z e wówczas p ro w o k acji ze s tro n y "Bolesława"-Zymona"

dawnego a d ju ta n ta kmdta okręgu Y/ołyn p łk .lla jew skiego.

9

10

11

12

13

Yejj-e.ye- r • - ' ~ j Ą ^| a ą

Wysłouchowa Bronisława z d . S z a b a t o w s k a ( 1896- 1947),"Biruta",

"Stefania"* Ro k o s z", szef łączności konspiracyjnej w Komendzie O b ­ szaru SZP-ZWZ Lwów, główna inspektorka PSK przy dowództwie Armii Pol skiej na Bliskim Wsenodzie, dziennikarka, działaczka społeczna.

Urodziła się 4 czerwca 1896 w C i e s z a n o w i e ,p o w . Lubaczów, woj.

Lwowssie, w rodzinie i nt e1 i g e n c k i e j .Jej rodzicami byli Piotr i M a ­ ria z domu Zdan ijzabatowscy. Młodsza siostra Janina ("Janka", "Boh­

dan o w a " ) , podoDnie jak Bronisława była ofiarnym żołnierzem P o l s k i e ­ go Państwa Podziemnego.

Po ukończeniu gimnazjum Zofii Strzałkowskiej we Lwowie, jesienią 1917 Bronisława podjęła pracę sekretarki.jSlIślBftet whjskhwa§ax3iłaxxHHxxxx iiix w redakcji "Kuriera LwowsKiefo" a w 1920 została redaktorką pisma wojSKOwego " Dziennik VI Armii". Po zwycięstwie polskim został we Lwowie i znalazła się w zespole redakcyjnym tygodnika " Nowa Pols k a " .Poznała tam, a w 1922 poślubiła Bolesława Wysłoucha! 1855- 1937) polityka i działacza rucnu ludowego, senatora RP z ramienia PSL- -"Piast". Bronisława brała czynny udział w licznycii pracach s p o ł e ­ cznych we Lwowie.Jako członk i n i Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet prowadziła poradnię dla bezrobotnych. Z ramienia sądu opiekuńczego była opiekunką nieletnich i sierot w okręgu lwowskim a następnie we Lwowie, w początkowym onresie istnienia II Rzeczypospolitej m i a n o ­ wano ją głównym opiekumem na terenie miasta. Problem osieroconych ók dzieci i nieletnich, żyjących w niedostatku Dyl jednym z najpoważnie jszycn zagadnień wczesnopowojennego, wooec trudnej sytuacji e k o n o ­ micznej dźwigającego się z gruzów polskiego państwa. Niezależnie

od tych obowiązków Wysłouchowa prowadziła dział dział gospodarczy na łamacn Kobiecego pisma "Prosta Droga".

Po zgonie męża załozyła druKarnię ("Drukarnia Polska"), która działała do pierwszycn dni października 1 939.Przy pomocy współpracow ników udało się jej jeszcze wydrukować dwa tysiące sztuk polskich d o w o d o w o,soDis t y c h . ^ D r u K a r n i a z o s t a ł a p r z e j ę t a i o b s a d z o n a p r a c o w n IV\W o-^AM \N \j\ ^{p s}

iu grudnia 1939 wstąpiła do SZP. Prowadziła komóBKę l e ga l iz a­

cji. Ze względu na grożące jej aresztowanie, a także potrzeby k o n ­ taktu z KG SZP- ZWZ, wysłano ją jako kurierkę do Warszawy.

Przybyła tam io maja 1940 i nawiązała kontakt z pomocniczą centralą pocztową KG-ZWZ o Kryptonimie " Dworzec Wschodni", przeznaczoną do utrzymywania łączności i kontaktów osobowych z okręgami wscnodnimi.

Przekazała melduneK o pracy ZWZ we Lwowie, zgłaszając gotowość p o - i informując , że we Lwowie nie otrzymała

14

rozKazu powrotu. Od 15 czerwca do do 1 sierpnia przebywała w ftabce^

odpoczywając i jednocześnie organizując szkolenie informacyjne o s y ­ tuacji Polski pod okupacją sowiecką. Wezwana do Warszawy przez Janinę Karasiówną "Bronkę"- szefa Oddziału VK KG ZWZ, otrzymała od niej p o l e ­ cenie powrotu do Lwowa celem zorganizowania komórki łączności konspira cyjnej w komendzie obszaru ZWZ Lwów. Mimo bezpośredniego zagrożenia, jakim był dla niej powrót do miasta, w którym była powszechnie znana;

nie odmówiła. |iomentując tę decyzję A . Bor ab i a 1 sk a napisała: "...Bronk poszła wkrótce w najgorętszy bój.Latem 194U zjawiła się u mnie.Widzę y ją w mieszkaniu przy ulicy Hożej...jak krótko i prosto mówi, że wraca do Lwowa". I "jeszcze jedno Życie).

W podróż do Lwowa udała się jako członek sześcioosobowej ekipy płK. Leopolda Okulickiego "Mrówki", "Konrada", który został mianowany komendantem ZWZ pod okupacją soiewcką. "Biruta", bo taki przyjęła p s e ­ udonim, jecnała w ubraniu chłopKi z grubą cnustą zawiązaną na czole.

Najeżona trudnościami podróż trwała od 24 października do 2 listopada.

Na terenie GG uniknęli szczęśliwie dokłddnej rewizji. Żandarmii w p o ­ ciągu nie zwrócili uwagi na pakunek iBiruty", nie zainteresowali

się tez bliżej podniszczoną walizką pułkownika. Znaleźli w niej tylko uoogą bieliznę i parę starycn butów. Tymczasem podróżni mieli ze sobą prawie dwa tysiące dolarów. Pułkownik Okulicki i "Biruta" , zostawiws-z- szy pozostałych towarzyszy podróży, przekroczyli bez przeszkód Bug, wybierając drogę przez Rawę R u s k ą . Pułkownik nie znał Lwowa i z a d a ­ niem "Biruty" było jego zalegalizowanie i bezpieczne zamelinowanie, a taKze pomoc przy nawiązaniu konzaktów. Lwów był wówczas terenem slzr&S' szczególnie trudnym. Pominąwszy aktywność licznych donosicieli i agen- tówNKWL) , sytuacja organizacyjna stała się skomplikowana po tym,

jak z ona 7 marca 1940 aresztowano na granicy gen. Michała ToKarzewsk skiego, mianowanego Komendantem Obszaru Lwów 3 ZWZ. Jego następcabn mjr)ppłk. Emil Macieliński "Kornel", chociaż mianowany komendantem OKręgu Lwów przez gen. S o s n k o w s k i e g o , podejrzewany był o utrzymywanie kontaktów z NKWD. Ponadto we Lwowie istniał? co najmniej trzy organiza cje podziemne, z których każda uważała się za prawowity ZWZ . \ Mimo tych trudności płk. Okulicki powoli opanowywał teren Obszaru. Został jednaK aresztowany z 21 na 22 stycznia 1941 a "Birutę" aresztowano tego samego dnia.

W zwcjzku z eKspedycją do Warszawy kuriera "Bolesława", wówczas j e ­ szcze nie rozpoznanego agenta NKWD, ujawnienie przez niego funkcji

"Biruty" w strukturze ZWZ spowodowało jej ciężkie śledztwo. Była mu poddana w Kolejnych więzieniach: we Lwowie przy ul.Pełczyńskiej, a n a ­ stępnie od 2S ^stycznia 1941 na Łubiance w Moskwie. W kwietniu przewiez- ziono ją do Ą e fartowa a w sierpniu do więzienia na Butyrkach.

- 2 -

15

Mimo brutalnego traktowania podczas badań niczego nie ujawniła, choć była w posiadaniu m . in. tajnego szyfru do wyłącznej korespondencji k om e n d a n ­ ta Okupacji Sowieckiej z Komendantem Głównym Z W Z , araz szyfru do kor es spondencji z Cehtralą. Nikt z jej podwładnych nie został aresztowany.

17 lipca 1941 wyrokiem Trybunału Wojennego ZSRR została skazana na karę śmierci. Przeniesiono ją wtedy znów na Łubiankę, gdzie miał być wykonany w y r o k .

Uratował ją układ Sikorski - Majski. 5 wrześnial941 została z w o l n i o ­ na i skierowana przez również zwolnionego płk. Okulickiego do dyspozycji gen. W . Andersa. Z jego rozkazu została w Moskwie jako referentka as. koi respondencji z Polakami wywiezionymi w głąb Rosji. 15 września rozpoczął się ocnotniczy zaciąg zgłaszających się do służby kobiet. Po miesiącu wyjecnała wraz z uwolnionymi z lagrów i więzień Polkami specjalnym tran sportem do Buzułuku, m.p. Armii Polskiej. Tam 17 listopada objęła

stanowisko zastępczyni naczelnej inspektorki Pomocniczej Służby Kobiet.

Od i kwietnia 1942 mianowano ją naczelną komendantką -inspektorką PSK na miejsce Władysławy Piechowskiej, która wyjechała do Persji.

Kierowała więc wielotysięczną gromadą o c h o tniczek.Podlegały jej s ł u ­ żby sanitarne,łączności, oświatowe, gospodarcze, wreszcie transportowe.

Pod jej bacznym okiem kształcił się i doszkalał sztab k o bi ec y . U ł a t w i a ­ ła wszelkimi sposobami dotarcie ochotniczek do Buzułuku, poszukiwała ich w najdalszych miejscach sowieckiego kraju. W pracy odzanaczała się w r o ­ gością wobec rutyny, posiadała dużą inteligencję, inicjatywę, otaczała szczególną dbałością wyniszczone zesłaniem dziewczęta. Cieszyła się pośrć nich ogromnym zaufaniem i sympatią. Jej usilnym starani o m ^ g e n . Anders zawdzięczać należy rozkaz , wydany dopiero w Persji 11 1 i st op ed ax l944 . . RozKaz ten formułował: " Ochotniczki Pomocniczych Służb Kobiet są ż o ł ­ nierzami. Okrehlał status kobiet wcielopych do PSK. Do uporządkowania

tej sprawy dopomógł sławny w środowisku list inspektorki Wysłouchowej dc gen. W. Andersa, wysłany z datą 25 kwietnia 1942. Jako naczelna zwierz- chniczka formacji kobiecych przeszła cały s z 1 a k bojowyll Korpusu, łą c z ­ nie z bitwą o Monte Cassino i o Anconę.

Po zmianie stosunku sojuszników do Polskich Sił Zbrojnych związanej z decyzjami pojałtańskimi, Bronisława Wysłouchowa stanęła przed z a d a ­ niem rozformowania kobiecych oddziałów. Wobec niepewności także i w ł a ­ snego losu, oraz x rozpaczy podkomendnych niełatwo jej było odnaleźć sam^

siebie.Ze swojej kwatery w Anconie a potem z Porto Recantis o r g a n i z o ­ wała przejściowe obozy, a w nich różnego rodzaju kurdy szkoleniowe.Stara la się przygotować zdezorientowane byłe podkomendne do cywilnego z a w o ­ du, który da im utrzymanie. Niektóre mieszkały u niej po kilka tygodni, zagubione w nowej s y t u a c j i .Dokarmiała je, odziewała, pocieszała, szukała

- 3 -

16

dla nich miejsca na świecie.Zajęła się również organizowaniem życia uwolnionym z obozów niemieckich, lub wywiezionym na roboty- W tych dzia]

łaniach, jak i w okresie walk pomagały jej aktywnie Herminia Naglerowa i Maria Trojanowska. We trzy starały się, aby zwolnione z wojska dziewcs częta poznały przed opuszczeniem Włoch miejscową kulturę i zabytki.

Organizowała więc wycieczki do Neapolu, Wenecji, Florencji, dokładnie zwiedzały Rzym, podobnie jak wcześniej robiły to w Palestynie, Luksorze

i Karnaku. , •£ j

Wreszcie Bronisława Wysłouchowa została zmuszona do opuszczenia Wic Zamieszkała w Anglii, zatrzymując się kolejno w kilku obozach Tam nadal przyszło jej otwierać i prowadzić kursy szycia, kursy sekretarek, języi ków obcych. Z jej inicjatywy powstawały polskie szkoły, o których sądzi]

ła, że będą długo działać. Kołatała, gdzie się dało, o przydziały zywr ności, odzieży, opału. W miarę upływających miesięcy stawała się coraz t bardziej samotna i niezrozumiana.. Warunki z dnia na dzień stawały

się gorsze, obozy pustoszały. Nie chciała brać na własne sumienie p o w r o ­ tów byłych podkomendnych do PRL. Nie namawiała, ale i nie zatrzymywała.

Pytającym o radę dawała wolną rękę, sama jednak nie widziała dla siebie życia. Do ogólnego załamania psychicznego Wysłouchowej dołączyły się dolegliwości fizyczne. Myśląc o własnej ewentualnej śmierci powtarzała zaprzyjaźnionym, że nie chce umierać w Anglii.Czuła się w niej żle, ooco. Los, który nie był dla niej życzliwy zdecydował. Po operacji w y ­ rostka robaczkowego pojawiły się komplikacje, doszło do zakrzepu w płucach.

Pułkownik Bronisława Wysłouchowa zmarła w szpitalu londyńskim

5 listopada 1947. PocńoWano ją na cmentarzu wojskowym. Uroczystość zgron madziła wielu k o m b a t a n t ó w .Janina Karasiówna zegnała Zmarłą :

..." Przeszła próoę, jedną z najcięższych, gdy człowiek staje sam wobec przemocy, brutalności, w z^upełnej samotności, w zupełnym odcięciu od towarzyszy b r o n i ,..wobec całej potęgi wroga...Ci, którzy przetrwali - - istnieją. Towarzyszy jej nasza wdzięczność i nuta pieśni bojowej: kto zwycięży wolnym będzie, a kto umarł wolny już".

Za nieulękłą postawę w czasie bardzo ciężkiego śledztwa w więzieni niacn NKWD, za to że nie wydała treści szyfrów, ani korespondencji, 1 pć

pazdzierniKa 1944 została odznaczona Krzyżem V i r t u t i Militari V klasy.

Po iilkunastu lataćn prochy B. Wysłouchowej "Biruty" sprowadzono do Warszawy. Odbył się drugi pogrzeb, bardzo uroczysty , na Wojskowym Powązkowskim Cmentarzu, w pobliżu kwatery "Zośki".

►.'U

17

WYSŁOUCHOWA BRONISłAWA, zd. Szabatowska, ps. „B iruta”

Ur. 16 VI 1896 r. w Cieszanowie, pow. Lubaczów, woj. lwowskie, córka Piotra i Mani Szabatowskich. Po ukończeniu gimnazjum Zofii Strzałkowskiej we Lwowie w 1917 r.

rozpoczęłą pracę w redakcji dziennika „Kurier Lwowski” jako sekretarka. W 1920 r. została redaktorką pisma wojskowego „Dziennik VI Armii". Następnie pracowała w zespole redakcyjnym tygodnika „Nowa Polska”.

W 1922 r. wyszła za mąż za wdowca Bolesława Wysłoucha, senatora, publicystę i działacza polskiego ruchu ludowego. Wraz z mężem prowadziła pracę oświatową na Podkarpaciu. Po powrocie do Lwowa angażowała się w liczne prace społeczne m.in. w Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet prowadziła „Poradnię dla bezrobotnych”, z ramienia Sądu Opiekuńczego została opiekunką małoletnich i sierot na Okręg Lwów, zaś gmina miasta Lwowa mianowała ją opiekunem społecznym. Mimo licznych obowiązków kontynuowała pracę dziennikarską, prowadząc w piśmie kobiecym „Prosta Droga” dział gospodarczy. Po śmierci mężą w 1937 r. została właścicielką „Drukarni Polskiej”.

12 XII 1939 r. wstąpiła do Związku Walki Zbrojnej i prowadziła we Lwowie komórkę legalizacyjną. W' maju 1940 r. na skutek donosu zmuszona była opuścić Lwów i udała się do Warszawy. Od 15 VI 1940 r. do 1 VIII 1940 r. , przebywając na odpoczynku w Rabce, zorganizowała na Podhalu szkolenie informacyjne o sytuacji Polski pod okupacją sowiecką.

Po powrocie do Warszawy została zaprzysiężona przez Janinę Karaś „Bronkę”. Od 2 IX 1940 r. pełniła funkcję szefa łączności konspiracyjnej na Obszar Lwowski. 21 I 1941 r. została aresztowana i po kilkudniowym śledztwie przewieziona do Moskwy na Łubiankę. Następnie przebywała w więzieniach: Lefortowo, w Butyrkach. 7 VII 1941 r. Trybunał Wojenny skazał ją na karę śmierci. 5 IX 1941 r. w następstwie amnestii została zwolniona. 7 XI 1941 r.

wstąpiła do PSK przy organizującej się Armii Polskiej w ZSRR i objęłą funkcję sekretarki Komendantki Głównej Władysławy Piechowskiej. Po wyjeździe W. Piechowskiej do Iranu, 1 IV 1942 r. została komendantką PSK w ZSRR. Z dniem 1 XII 1942 objęłą funkcję Inspektorki PSK. 7 V 1944 r. została inspektorką PWSK 2 Korpusu.

1 X 1944 r. dowódca AK odznaczy! B. Wysłouchową Orderem Virtuti Militari V klasy za nieugietą postawę wobec NKWD podczas śledztwa i za pracę w AK. Odznaczona została również Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami i Orderem Comandorii dcl la Corona d' Italia.

Zm. 5 XI 1947 r. w Polskim Szpitalu Wojennym w Anglii. W 1972 r. przeprowadzona została ekshumacja zwłok i prochy B. Wyslouchowej złożono w grobie rodzinnym w Warszawie.

18

- 2L -

Bibliografia: APAK, B. Wysłouchowa, sygn. 509/W SK;' Pomocnicza Służba Kobiet w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie 1939-1945, Londyn 1995, ss.

28,43,50,117,125.146,147; M. Maćkowska, Pomocnicza Służba Kobiet w Polskich Siłach Zbrojnych w okresie 11 wojny światowej, Londyn 1990. ss. 11.12.13.16.24.27.63.82.84: A.

Bobińska. Pomocnicza Wojskowa Służba Kobiet 2 Korpusu 1941-1945, Warszawa 1999, ss.

14,17,43,62,69,73,75-78,90,95,118,122,129,138,151,163-165,169-170,174,176,200-

203,209,212,213,254,274,315; H. Naglerowa, Bronisława Wysłouchowa. Wspomnienie.

„Orzeł Biały”, nr 7 z 1948 r.; M. Wrzos, Kobieta z Kresów. Płk. Bronisława Wysłouchowa (1896-1947), „Weteran'’, kwiecień 1998, s. 14-15; H. Czarnocka, Ś.p. Bronisława Wysłouchowa, „Biuletyn Informacyjny”, nr 12 (13), s. 3.

3 1 , O f , Z o o - 1

o co-c ^ o — o -

19

iźOLLCHO^iy

r

Bolesława Franciszka WYSŁOUCHOWA z d. SZABATOWSKA

(

Urodziła się 16 czerwca 1896r. w Cieszanowie w powiecie Lubaczów, jako drugie z kolei dziecko Piotra i Marii ze Żdanów. Jej rodzice byli rolnikami.

Oprócz starszej siostry Michaliny Marii miała też młodsze rodzeństwo - siostrę Janinę Kazimierę i brata Konrada Mieczysława. Bolesława po ukończeniu gimnazjum we Lwowie (rozpoczęła pracę zarobkową, aby umożliwić młodszemu rodzeństwu, siostrze i bratu, uzyskanie średniego wykształcenia.; W czasie I wojny światowej pracowała jako pielęgniarka w austriackim szpitalu wojskowym. Pierwszą pracę otrzymała w 1917r. w redakcji „Kuriera Lwowskiego” jako sekretarka. W 1920r. została redaktorką pisma wojskowego „Dziennik VI Armii”, następnie w tygodniku „Nowa Polska”. Wieczorami pracowała jako lektorka. W 1922r. wyszła za mąż za Bolesława Wysłoucha

Po zamążpójściu nie zaprzestała działalności społecznej. Prowadziła poradnię dla bezrobotnych, z ramienia Sądu Opiekuńczego była opiekunem dla nieletnich i sierot na okręg Lwów. Była też opiekunem społecznym z ramienia Gminy miasta Lwowa.

W piśmie „Prosta Droga” redagowała dział gospodarczy. Razem z Bolesławem prowadziła pracę oświatową na Podkarpaciu. Po śmierci męża w 1937r. kierowała

„Drukarnią Polską”, której została teraz jedyną właścicielką. W październiku 1939r.

drukarnia Wysłouchowej jako pierwsza we Lwowie została „znacjonalizowana” i zajęta

20

21

2 przez NKWD. Nie przeszkodziło to Wysłouchowej, przy pomocy byłych pracowników, wyprodukować pod bokiem NKWD, 2000 polskich dowodów osobistych.

W grudniu 1939r. wstąpiła do SZP i prowadziła we Lwowie komórkę łegałizacyjną. W maju 1940r. na skutek donosu zmuszona była opuścić Lwów. Wyjechała do Warszawy, gdzie zameldowała się w Komendzie Głównej ZWZ jako kurierka ze Lwowa z całkowitą gotowością podjęcia każdego zadania. W okresie od połowy czerwca do 1 sierpnia 1940r. przebywając na odpoczynku w Rabce zorganizowała na Podhalu szkolenie informacyjne o sytuacji Polski pod okupacją sowiecką. W sierpniu 1940r. została wezwana do Warszawy i zaprzysiężona przez Janinę Karaś - szefa łączności KG ZWZ.

Otrzymała zadanie udania się do Lwowa z płk. Okulickim wyznaczonym przez Roweckiego na Komendanta ZWZ pod okupacją sowiecką. Wysłouchowa przyjęła pseudonim „Biruta”. Powierzono jej funkcję szefa łączności Okręgu Lwów. Bardzo dobrze znała środowisko lwowskie. Po przybyciu do Lwowa pod koniec października pomogła nawiązać Okulickiemu kontakty z ppłk. Januszem Sokołowskim, mjr. Alfonsem Klotzem, ppłk. Adamem Paszkowskiem i ks. Tadeuszem Walczakiem - czołowymi postaciami SZP i ZWZ we Lwowie nie powiązanymi z NKWD. Nie zapobiegło to aresztowaniu Okulickiego. Jeszcze przed wyjazdem do Lwowa i trzykrotnie we Lwowie kontaktował się z ppor. Bolesławem Zymonem, adiutantem komendanta Okręgu Wołyń SZP, płk.

Tadeusza Majewskiego, a jednocześnie agentem NKWD. Spowodował aresztowanie Majewskiego i wielu innych oficerów sztabu okręgu. Okulicki został zatrzymany w nocy z 21 na 22 stycznia 194lr. we Lwowie na kwaterze przy ul. Zadwórzańskiej 117. O Wysłouchowej Zymon także wiedział dużo. Została aresztowana tej samej nocy wraz z grupą kurierów na dworcu kolejowym we Lwowie, wiozących pocztę od Okulickiego do Roweckiego. Mieli dostać się do Warszawy trasą przygotowaną przez Zymona i przez niego prowadzeni. „Ukraińskie” NKWD, kierowane przez Iwana Sierowa, późniejszego szefa „Smierszu” wiedziało bardzo dużo tak o Okulickim jak i o Wysłouchowej. Podobnie jak Okulickiego tak i ją po parodniowym śledztwie we Lwowie przewieziono do Moskwy na Łubiankę, a pod koniec kwietnia do Lefortowa. Przeszła bardzo ciężkie śledztwo.

Mimo, że była katowana nie zdradziła nikogo. Nikt z jej podwładnych ani kolegów nie został aresztowany. 7 lipca 194lr. została skazana w Butyrkach na karę śmierci. 17 sierpnia przewieziono ją z powrotem na Łubiankę, gdzie spędziła 23 dni w celu śmierci. 5 września została zwolniona z więzienia wskutek interwencji gen. Andersa. W trzy dni później wyszedł z Łubianki płk Okulicki. Przez kilka pierwszych dni po opuszczeniu więzienia pracowała w Ambasadzie Polskiej w Moskwie w referacie korespondencji z

22

Polakami wywiezionymi do Rosji. 15 września w związku z ewakuacją ludności z Moskwy, wyjechała wraz z grupą Polaków do Buzułuku, gdzie stacjonowało dowództwo tworzącej się Armii Polskiej. 7 lutego 1942r. wstąpiła do PSK jako sekretarka Komendantki Głównej Władysławy Piechowskiej. Trzy tygodnie później została referentką PSK w Oddziale I Sztabu, już w Jangi-Jul.

1 kwietnia 1942r. objęła stanowisko Inspektorki PSK w związku z wyjazdem Władysławy Piechowskiej z 1159 ochotniczkami w ramach pierwszej ewakuacji do Iranu.

Jej zastępczynią została Maria Olechnowicz, dotychczas komendantka 7 kompanii PSK.

Po przybyciu do Iranu rozkazem Dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie nr 36 z 30 grudnia 1942r. Wysłouchowa została mianowana Inspektorką Główną PSK.

Rozkaz organizacyjny Pomocniczej Służby Wojskowej Kobiet Dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie z 18 grudnia 1942r. określał jej kompetencje. Powierzano jej administrowanie wszystkimi ochotniczkami PSK, kierowanie sprawami personalnymi i wychowawczymi. Była przełożoną z uprawnieniami dowódcy pułku w stosunku do personelu Głównego Inspektoratu i Biura PSK. W stosunku do inspektorek oraz do wszystkich oddziałów PSK posiadała prawo inspekcjonowania. Ponadto rozkaz ten stwierdzał po raz pierwszy, że ochotniczki PSK są żołnierzami służby czynnej. W marcu 1943 r. miała pod swoją komendą 4039 ochotniczek. Bezskutecznie - mimo poparcia gen.

Andersa - dobijała się w MON w Londynie o zwiększenie ilości etatów dla PSK. Wiązała duże nadzieje z zapowiedzianym na kwiecień 1943 r. przyjazdem Naczelnego Wodza, gen.

Sikorskiego do Armii Polskiej na Wschodzie. Z powodu ujawnienia zbrodni kartyńskiej wizyta jego opóźniała się. Przybył do Kirkuku dopiero 1 czerwca 1943 r. Towarzyszyła mu córka Zofia Leśniewska, komendantka główna PSWK. Przyjechała z ojcem dla rozpoznania spraw dotyczących organizacji PSK na Środkowym Wschodzie, Korpusu Sióstr PCK oraz ludności cywilnej, młodzieży, dzieci i sierot przebywających w obozach dla ludności cywilnej w Iranie. Wysłouchowa w czasie inspekcji spotkała się kilkakrotnie z Leśniewską. Wręczyła jej wyczerpujące sprawozdania dotyczące oddziałów PSK w APW uzasadniające konieczność powiększenia etatów i nadanie ochotniczkom PSK stopni wojskowych. W niedzielę 13 czerwca towarzyszyła Naczelnemu Wodzowi w inspekcji obozu Ośrodka Zapasowego PSK w Jalauła w Iraku. Inspekcja wypadła znakomicie. Niestety, trzy tygodnie później gen. Sikorski i jego córka zginęli w Gibraltarze. W sierpniu Armia Polska na Wschodzie, a z nią PSK zostały przemieszczone z Iraku do Palestyny i Egiptu. Tuż przed ewakuacją z Iraku nadszedł do Inspektoratu Głównego PSK „Tymczasowy Ramowy Rozkaz Organizacyjny o

23

Pomocniczej Służbie Wojskowej Kobiet” wydany jeszcze w styczniu przez MON w Londynie. Spotkał się on z dużymi zastrzeżeniami Inspektorki Głównej i jej podkomendnych. Był to rozkaz scalający PSK Armii Polskiej na Wschodzie z PSWK Polskich Sił Zbrojnych i podporządkowujący ją Komendzie Głównej PSWK w Londynie.

Jednocześnie nie przynosił zwiększenia etatów i przyznania ochotniczkom PSK stopni wojskowych, a więc tego, o co od dawna zabiegała przy poparciu gen. Andersa. W listopadzie 1943r. Wysłouchowa otrzymała od Ministra Obrony Narodowej, gen. Kukiela propozycję objęcia funkcji Komendantki Głównej PSWTC. Poprosiła jednak gen. Andersa o pozostawienie jej na dotychczasowym stanowisku. Nie chciała być tylko wysoką urzędniczką w Londynie. Kierując PSK APW widziała rezultaty swej pracy. Czuła się mocno związana z PSK przeżyciami w Rosji i dwuletnią pracą organizacyjną. Była współtwórczynią formacji nie mającej precedensu w skali wojsk alianckich - PSK jako zgrupowania kilku tysięcy Polek wyrwanych z otchłani piekła.

10 czerwca 1944r. Wysłouchowa przybyła wraz ze swoim biurem do Włoch, do dowództwa bazy 2 Korpusu w Mottoli. W trakcie działań wojennych 2 Korpusu na

froncie włoskim PSK wykazała dużą przydatność we wszystkich rodzajach służby. Po długich i bezskutecznych staraniach latem 1944 r. na podstawie rozporządzenia MON L.dz. 4950 tjn Mob.Org./44 PSK otrzymało prawo do stopni wojskowych. W czasie kampanii włoskiej 80 „pestek” służyło w oficerskich stopniach wojskowych.

Wysłouchowa jako inspektorka otrzymała stopień pułkownika.

Zakończenie działań wojennych w Europie nie oznaczało końca działalności PSK w 2 Korpusie we Włoszech. Pod opieką 2 Korpusu z obozów w Niemczech i Austrii napływały tysiące kobiet i dzieci polskich. W opiekę nad nimi w pełnym zakresie został włączony Inspektorat PSK. W tym czasie Wysłouchowa rzadko przebywała w swoim biurze przeniesionym z Immoli do bardziej centralnie położonego Porto San Giorgio.

Jeździła na punkty zborne, by zorientować się w ilości, wieku, stanie zdrowotnym przybyłych kobiet, w ilości dzieci i młodzieży. W Dowództwie 2 Korpusu omawiała możliwości organizacji obozów dla kandydatek do PSK, braku na terenie Włoch wyszkolonych zapasowych kadr PSK doprowadzenia tych obozów oraz o konieczności zorganizowania szkół dla dzieci i młodzieży.

Jesienią 1946 r. Bronisława Wysłouchowa, wciąż jako Inspektorka PSK 2 Korpusu wyjechała z Włoch do Anglii. W niespełna rok później, 5 listopada 1947r.

zmarła nagle w 5 Polskim Szpitalu Wojennym na zawał serca. Pogrzeb odbył się 4

24

11 listopada na cmentarzu w Brookwood pod Londynem. W 1972 r. jej prochy zostały przeniesione do Polski i złożone w grobie rodzinnym Szabatowskich na Powązkach (dawnych wojskowych).

Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej na Uchodźstwie L.dz.1538 (Og.46) ogłoszonym w Dzienniku Personalnym nr 8 z 15 października 1946r. Bronisława Wysłouchowa jako żołnierz Armii Krajowej, została odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari (nr krzyża 11706). Za zasługi w czasie kampanii włoskiej otrzymała Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami oraz Order Comandorii della Corona d’Italia.

5

Ź ródła:

Arch. parafii Cieszanów, Ks. ur. w 1. 1872-1923.

Dz. Pers. MSWojsk. (na uchodźstwie) nr 8/1946, s. 1417.

FAPAK, akta osob. Bolesławy Wysłouchowej, syg. 509/WSK

Armia Krajowa w dokumentach, 12, Londyn 1973, s. 62-66, 116.

Bobińska A., Pomocnicza Służba Kobiet 2 Korpusu 1941-1945, Warszawa 1999, passim.

Drzewiecka S., Regularne oddziały kobiece w PSZ na Zachodzie. Pomocnicza Wojskowa Służba Kobiet (PWSK), w: WPH 4/1959, s. 42, 48-49.

Słownik biograficzny działaczy ruchu Indowego, Warszawa 1989, s. 445-446.

Węgierski J., Komenda obszaru południowo-wschodniego Armii Krajowej, w: Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny. Warszawa 1996, s. 253.

25

5uv£^ ' H v V A e X |L (l^ S t- \ i % \° 'tr

ć /^ ć /fjZ r ^ T r ta A /y rf}

Bronisława Franciszka Maria WYSŁOUCHOWA z d. SZABATOWSKA

Urodziła się 16 czerwca 1896 r. w Cieszanowie w powiecie Lubaczów, jako drugie z kolei dziecko Piotra i Marii ze Żdanów. Ojciec był komendantem posterunku żandarmerii austriackiej w Cieszanowie.

Oprócz starszej siostry Michaliny Marii (ur. 27 stycznia 1891 r.) miała też młodsze rodzeństwo - siostrę Janinę Kazimierę (ur. 7 marca 1899 r.) i brata Konrada Mieczysława (ur. 25 listopada 1901 r ). Rodzina jej wyróżniała się wielkim patriotyzmem.

Konrad jako uczeń Szkoły Powszechnej im. H. Sienkiewicza we Lwowie należał do drużyny skautowej. We wrześniu 1918 r. wstąpił do Tajnej Organizacji Wojskowej Polskiej w Cieszanowie i uczestniczył w wyzwoleniu rodzinnego miasteczka spod okupacji austriackiej. W listopadzie 1918 r. zaciągnął się do oddziałów ochotniczych zdążających na odsiecz Lwowa. Uczestniczył w obronie Lwowa podczas której był w łutym 1919 r. ranny. Po wyleczeniu z ran wrócił na front i jako kapral 238 pp brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Także bracia Marian i Grzegorz Szabatowscy, krewni Bronisławy, należeli do TOWP i w grudniu 1918r. uczestniczyli w zwycięskiej walce z Ukraińcami o Cieszanów. Córka Konrada, Anna służyła w AK jako łączniczka i sanitariuszka. Młodsza siostra Bolesławy, Janina ma także piękną kartę - obrończyni Lwowa w 1918 r., harcerka 1 Lwowskiej Drużyny Skautowej im. Emilii Płater, uczestniczka II Powstania Śląskiego, adiunkt Wydziału Chemii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, w Armii Krajowej kierowniczka wytwórni materiałów wybuchowych „Kinga”, uczestniczka Powstania Warszawskiego, odznaczona Krzyżem Virtuti Militari V klasy i Krzyżem Walecznych. Bronisława po ukończeniu gimnazjum we Lwowie (Zakłady Naukowe Zofii Strzałkowskiej) rozpoczęła pracę zarobkową, aby umożliwić młodszemu rodzeństwu, siostrze i bratu, uzyskanie średniego wykształcenia. W

26