„My, Polacy, mamy opini´
romantyków...”
Lilia Szczepaniak
− obraz Powstania Warszawskiego w „Godzinie W” Lao Che
Cele
Po lekcji uczeƒ powinien:
znaç przyczyny i okolicznoÊci wybuchu Powstania Warszawskiego;
rozumieç, na czym polega∏ tragizm Powstaƒców i ich rodzin;
rozumieç poj´cie intertekstualnoÊç;
umieç okreÊliç rol´ Powstania Warszawskiego;
rozumieç, na czym polega istota postawy romantycznej;
znaç wyznaczniki elegii;
umieç interpretowaç tekst literacki, okreÊlaç funkcj´
Êrodków stylistycznych;
rozumieç, na czym polega gra z tradycjà.
Ârodki dydaktyczne:
odtwarzacz p∏yt CD,
p∏yta zespo∏u Lao Che, „Powstanie Warszawskie”, materia∏y pomocnicze nr 1–7.
1
We wst´pie nauczyciel rozmawia z uczniami na temat wokalisty zespo∏u rockowego Lao Che – „Spi´tego”. Podaje podstawowe informacje o nim (lider grupy rockowej, wokalista, autor „s∏ów kompilowanych i pisanych”, autor piosenek z p∏yty „Powstanie Warszawskie”).2
Nauczyciel rozdaje teksty piosenki pod tytu∏em „Godzina W” (materia∏pomocniczy nr 1). Uczniowie wys∏uchujà jej wykonania i dzielà si´
z nauczycielem swoimi refleksjami.
3
Pod kierunkiem nauczyciela uczniowie analizujà tekst i wykonanie wys∏uchanej piosenki, zwracajàc uwag´ na Êrodki i zabiegi stylistyczne, bezpoÊrednie odniesienia do Powstania oraz na ró˝ne style muzyczne (szczegó∏owe polecenia i propozycje interpretacyjne w materiale pomocniczym nr 2).4
Uczniowie zestawiajà tekst piosenki z wierszami Krzysztofa Kamila Baczyƒskiego (materia∏ pomocniczy nr 3). Nauczyciel przypomina, kim by∏ Baczyƒski (najwybitniejszy poeta swojej generacji, ˝o∏nierz harcerskich Grup Szturmowych, który poleg∏ w pierwszych dniach Powstania). Porównujàc jego twórczoÊç z tekstami Lao Che, nale˝y przede wszystkim zwróciç uwag´ na wyznanie Powstaƒca („tramwajem jedzie na wojn´”), które w metaforyczny sposób ukazuje jeden z aspektów Powstania (Êmierç Powstaƒców), ale jednoczeÊnie podkreÊla determinacj´ m∏odych ludzi, koniecznoÊç i sens powstaƒczej walki. Godzina „W” to szar˝a „do nieba wzwy˝”. Wertykalne ukszta∏towanie przestrzeni, sakralizacja czynu Powstaƒców s∏u˝à ich uwznioÊleniu, podkreÊleniu sensu poÊwi´cenia. Dramatyczny efekt wynika ze zderzenia zwyczajnej relacji o przystàpieniu do Powstania (zwyczajnoÊç t´podkreÊla muzyka eksponujàca jednoczeÊnie rytm ˝o∏nierskiego kroku) z ostrym rockowym brzmieniem „Elegii” ukazujàcej Êmierç.
5
Uczniowie próbujà zdefiniowaç istot´ postawy romantycznej, okreÊlajàc jej mocne i s∏abe strony. Propozycje sà spisywane na tablicy (przyk∏adowe odpowiedzi w materiale pomocniczym nr 4).6
„My, Polacy, mamy opini´ romantyków...” Odwo∏ujàc si´ do wiadomoÊci o Powstaniu Warszawskim, uczniowie oceniajà skutki historyczne romantycznej postawy Powstaƒców. W tym celu wype∏niajà stosownà tabelk´(materia∏ pomocniczy nr 5 z przyk∏adowymi odpowiedziami).
Przebieg zaj´ç:
wysiàd´”). Uczniowie analizujà tekst, zwracajàc uwag´ na przywo∏any motyw anio∏a oraz powtarzane w wersji muzycznej s∏owa („Niech ˝yje wolna niepodleg∏a Polska”) jeszcze raz potwierdzajà sens idei Powstania War–
szawskiego. S∏owa „Padnij, powstaƒ, zgiƒ, zmartwychwstaƒ” mo˝na odnieÊç nie tylko do Powstaƒców, ale i do Polski. Wyodr´bnione w druku s∏owo wolne tak˝e odnosi si´ nie tylko do powstaƒczej rzeczywistoÊci, ale i do dalszego biegu historii.
Alternatywnym zakoƒczeniem mo˝e byç analiza tekstu „Dumy rycerskiej”
Adama Czachrowskiego (materia∏ pomocniczy nr 7), koƒczàcej p∏yt´ „Powstanie Warszawskie”. Przy lekturze pierwszej zwrotki nale˝y zwróciç uwag´ na s∏owa:
„(...) Có˝ mo˝e byç pi´kniejszego, nad cz∏owieka rycerskiego”, które Êwiadczà o wadze etosu rycerskiego we wszystkich epokach (tekst pochodzi z XVI w.).
Materia∏ pomocniczy nr 1 1
„Godzina W”
Tramwajem jad´ na Wojn´,
Tramwajem z przedzia∏em: nur fur Deutsche, Z pierwszo – sierpniowym potem na skroni, Z zimnem lufy Visa w nogawce spodni.
Siekiera, motyka, pi∏ka, szklanka,
Bia∏o–czerwona opaska moja – opaska na rami´
POWSTA¡CA, W kieszeni strach i tytoƒ w bibule,
Ja nie p´kam, id´ w Êmierç ot tak – Na Krótkà Koszul´.
Batalion „ZoÊka”
Batalion „Pi´Êç”
Batalion „Miot∏a”
„Czata 49”, „Parasol”
I wyszed∏eÊ Jasny z Czarnà bronià w noc, I poczu∏eÊ jak si´ je˝y w dêwi´ku minut Z¸O, Zanim pad∏eÊ, jeszcze ziemi´ prze˝egna∏eÊ r´kà, Czy to by∏a kula synku, czy to serce p´k∏o?
(BACZY¡SKI)
„DO BRODY” – „BYCZO JEST”
Nam jedna szar˝a – do nieba wzwy˝, I jeden order – nad grobem krzy˝.
(BACZY¡SKI)
Materia∏ pomocniczy nr 2 2
POLECENIA DLA UCZNIÓW Z PODPOWIEDZIAMI:
1. Wska˝ s∏owa kompilowane i pisane, okreÊl funkcj´ takiego zabiegu (jest to typowy dla kultury postmodernizmu collage tekstów –
wiersze Baczyƒskiego, tekst „Spi´tego”, folklor warszawski).
2. Wska˝ bezpoÊrednie odniesienia do Powstania Warszawskiego (sytuacja w Warszawie w sierpniu 1944 roku, tramwaje z napisem „nur für Deutsche”, pierwszosierpniowy pot, opaski bia∏o–czerwone, godzina „W”, nazwy bata–
lionów, pu∏ku „Broda”, Êmierç Powstaƒców – uczniowie poszerzajà kontekst historyczny).
3. Zwróç uwag´ na funkcj´ zastosowania ró˝nych form gramatycznych w odniesieniu do osoby mówiàcej:
a) cz. I
– podmiot liryczny mówi w 1 osobie liczby pojedyƒczej, uczestnik Powstania, autentycznoÊç prze˝yç;
– liryka bezpoÊrednia;
– postawa bohaterska, podmiot liryczny wyra˝a gotowoÊç oddania ˝ycia – „ja nie p´kam, id´ w Êmierç ot tak”;
– okreÊlenie funkcji kolokwializmów – potwierdzenie, ˝e udzia∏ w Powstaniu jest rzeczà oczywistà, nie podlegajàcà dyskusji;
b) cz. II
– ma charakter sprawozdawczy (nazwy batalionów), osoba mówiàca nie ujawnia si´;
c) cz. III
– fragment „Elegii” Baczyƒskiego;
– w odniesieniu do cz. I ma charakter profetyczny;
– liryka zwrotu do adresata;
– nadawca – matka poleg∏ego, wyra˝a swój ból, refleksje na temat wojny;
– adresat wypowiedzi – nie˝yjàcy syn;
– podkreÊlenie nieodwracalnoÊci historii (aspekt dokonany czasownika – wyszed∏eÊ);
– funkcje zdrobnienia „synku” – pozostanie dla matki zawsze ma∏ym, ch∏opcem, dzieckiem, symbol tragizmu „pokolenia Kolumbów”;
Materia∏ pomocniczy nr 2 2
– funkcja epitetu „jasny” – dobry, prawy, szlachetny;
– nastrój monologu lirycznego: sielski, spokojny (rola powtórzeƒ, paralelizmów sk∏adniowych), ale zak∏ócony s∏owami wywo∏ujàcymi nieprzyjemne skojarzenia („p´k∏a, czarna, je˝y si´ (...) z∏o”);
– funkcja opozycji zawartej w zdaniu – „wyszed∏eÊ Jasny z Czarnà bronià...”
– kontrast mi´dzy niewinnoÊcià i dobrocià cz∏owieka a z∏em wojny;
w „Godzinie W” kluczowe s∏owa zapisano wielkà literà.
d) cz. IV
– jednowersowe zawo∏anie do brygady;
– kontrast mi´dzy cz. III (Êmierç) i IV („byczo jest”); ten sam schemat kompozycyjny w zestawieniu z cz. V.
e) cz. V
– fragment kompilowany;
– fragment „Pokolenia” Baczyƒskiego – podmiot liryczny zbiorowy, uogólnienie losów tragicznego pokolenia Kolumbów – nagrodà jest krzy˝;
– funkcja ironii;
– tragizm historii – Êmierç nagrodà za walk´ w obronie etosu, wype∏nianie moralnej powinnoÊci.
W wykonaniu muzycznym wplecione sà s∏owa przemówienia gen. W∏adys∏awa Sikorskiego „My, Polacy...”
4. Wska˝ ró˝norodne style muzyczne i okreÊl ich funkcje (folklor warszawski – odwo∏anie do przesz∏oÊci, ostre brzmienie rockowe, wspó∏czesnoÊç; za–
skakujàce rockowe wykonanie „Elegii”, utworu o charakterze melancholijnym, ˝a∏obnym). Konwencje muzyczne pe∏nià rol´ kostiumu, podkreÊlajà uni–
wersalnoÊç idei, etos, gotowoÊç do obrony w∏asnych przekonaƒ. Dzi´ki takiemu zabiegowi wspó∏czesnej m∏odzie˝y bli˝sza staje si´ idea Powstania, szlachetnoÊç m∏odych ludzi i ich bezkompromisowoÊç.
Materia∏ pomocniczy nr 3 3
K. K. BACZY¡SKI
Elegia o ... [ch∏opcu polskim]
Oddzielili ci´, syneczku, od snów, co jak motyl dr˝à, haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudà krwià, malowali krajobrazy w ˝ó∏te Êciegi po˝óg, wyszywali wisielcami drzew p∏ynàce morze.
Wyuczyli ci´, syneczku, ziemi twej na pami´ç, gdyÊ jej Êcie˝ki powycina∏ ˝elaznymi ∏zami.
Odchowali ci´ w ciemnoÊci, odkarmili bochnem trwóg, przemierzy∏eÊ po omacku najwstydliwsze z ludzkich dróg I wyszed∏eÊ, jasny synku, z czarnà bronià w noc,
i poczu∏eÊ, jak si´ je˝y w dêwi´ku minut – z∏o.
Zanim pad∏eÊ, jeszcze ziemi´ prze˝egna∏eÊ r´kà.
Czy to by∏a kula, synku, czy to serce p´k∏o?
20 III 1944
Materia∏ pomocniczy nr 3 3
K. K. BACZY¡SKI
Pokolenie
Wiatr drzewa spienia. Ziemia dojrza∏a.
K∏osy brzuch ci´˝ki w gor´ unoszà i tylko chmury – palcom czy w∏osom podobne – sunà drapie˝nie w mroku Ziemia owoców pe∏na po brzegi kipi sytoÊcià jak wielka misa.
Tylko ze Êwierków na polu zwisa g∏owa obci´ta straszàc jak krzyk.
Kwiaty to krople miodu – tryskajà ÊciÊni´te ziemià, co tak nabrzmia∏a, pod tym jak korzeƒ skr´cone cia∏a,
˝ywcem wt∏oczone pod ciemny strop.
Ogromne nieba sunà z warkotem.
Ludzie w snach ci´˝kich jak w klatkach krzyczà.
Usta ÊciÊni´te mamy, twarz wilczà, czuwajàc w dzieƒ, s∏uchajàc w noc.
Pod ziemià dr˝à strumyki – s∏ychaç – Krew tak nabiera w ˝y∏ach milczenia, ciàgnà korzenie krew, z liÊci pada rosa czerwona. I przestrzeƒ wzdycha.
Nas nauczono. Nie ma litoÊci.
Po nocach Êni si´ brat, który zginà∏, któremu oczy ˝ywcem wyk∏uto, Któremu koÊci kijem z∏amano, i drà˝y ci´˝ko bolesne d∏uto, nadyma oczy jak bàble – krew.
Nas nauczono. Nie ma sumienia.
Nas nauczono. Nie ma mi∏oÊci.
Jak˝e nam jeszcze uciekaç w mrok przed ˝aglem nozdrzy w´szàcych nas, przed siecià wzd´tà kijów i ràk, kiedy nie wrócà matki ni dzieci w pustego serca rozpruty stràk.
Nas nauczono. Trzeba zapomnieç,
˝eby nie umrzeç rojàc to wszystko.
Wstajemy nocà. Ciemno jest, Êlisko.
Szukamy serca – bierzemy w r´k´, nas∏uchujemy: wygaÊnie m´ka, ale zostanie kamieƒ – tak – g∏az.
I tak staniemy na wozach, czo∏gach, na samolotach, na rumowisku, gdzie po nas wà˝ si´ ciszy przeczo∏ga, gdzie zimny potop omyje nas,
nie wiedzàc: stoi czy p∏ynie czas.
Jak obce miasta z g∏´bin kopane, popielejàce ludzkie pok∏ady na wznak le˝àce, stojàce wzwy˝, nie wiedzàc, czy my karty Iliady
rzeêbione ogniem w b∏yszczàcym z∏ocie, czy nam postawià, z litoÊci chocia˝, nad grobem krzy˝.
22 VII 43 r.
[„Droga” 1944, 2,
„Âpiew z po˝ogi”, 1947.]
Materia∏ pomocniczy nr 3 3
Materia∏ pomocniczy nr 4 4
Wady i zalety postawy romantycznej
oderwanie od rzeczywistoÊci brak pragmatyzmu
WADY ZALETY
bezkompromisowoÊç wiernoÊç wy˝szym idea∏om szlachetnoÊç
idealizm wra˝liwoÊç
Materia∏ pomocniczy nr 5 5
Skutki postawy romantycznej MOCNE STRONY S¸ABE STRONY
ukazanie oblicza Armii Czerwonej oboj´tnej wobec walczàcej Warszawy, czego efektem by∏o pog∏´bienie nastrojów antysowieckich;
potwierdzenie heroicznej postawy Polaków;
obrona idei niepodleg∏ej Polski.
du˝e straty ludnoÊci (ok. 18 tys. powstaƒców, ok. 180 tys. cywilów), w tym wielu reprezentantów elity intelektualnej;
zniszczenie Warszawy;
os∏abienie pozycji
Rzàdu RP na Uchodêstwie i jego przedstawiciela w kraju;
zaostrzenie dzia∏aƒ przeciw
˝o∏nierzom Armii Krajowej.
Materia∏ pomocniczy nr 6 6
KANA¸Y
... do zobaczenia na „WOLNYM” powietrzu ...
Klapa nad ∏bem si´ zamyka, w dó∏ do Podziemia drabinka, Tu si´ opornym urodzi∏em, dla sprawy ˝y∏y otworzy∏em, Tramwajem jad´ na wojn´ ..., na p´tli u Boga wysiàd´,
Padnij, powstaƒ, zgiƒ, zmartwychwstaƒ, goràczkuj´, spluwam, zdycham.
uuuu...
Kto tu asy?, a kto biesy?, komu tutaj g´b´ cieszyç?
Zbuntowane miasto – by∏o, od o∏owiu p∏uco zgni∏o, SERWUS – DEKOWNIKU Wanda czeka na sygna∏ z Centrali, czy iÊç za Niemca, to si´ aby chwali, (?) Nie zawracaj dupy!, nie stój boso z kosà, przecie˝ nie uciekn´
nogi ju˝ nie niosà.
... anio∏y bierzta mnie ... byle nie na przes∏uchanie ...
... w do∏ek i pod koÊcio∏ek ...
ANIO¸Y BIERZTA MNIE.
Materia∏ pomocniczy nr 7 7
DUMA RYCERSKA
Powiedz wdzi´czna kobzo moja, U mnie lico – duma twoja, Có˝ mo˝e byç pi´kniejszego, Nad cz∏owieka rycerskiego.
Có˝ nad pograniczne kraje, K´dy skoro lód rozstaje, Ujrzysz pola nieprzejrzane, M∏odà trawà przyodziane.
Husarz zasi´ w mocnej zbroi, Warownym obozem stoi, Który po sutym obiedzie, Stra˝ zarazem swà zawiedzie.
Pod Êwietnymi choràgwiami, G∏oÊny tràbà i b´bnami, Bierzy pochylony lasem, Dla s∏awy, dla zysku czasem.
Adam Czachrowski.
XVI w.
