Obraz Cygana i Cyganki w folklorze l¡ska Cieszy«skiego

(1)

Warszawa

Obraz Cygana i Cyganki w folklorze l¡ska Cieszy«skiego

Romska grupa etniczna jest obecna w literaturze naukowej w ró»nych dzie- dzinach nauk humanistycznych i spoªecznych, w historii, etnologii, folklorystyce etc. Zajmuj¡ si¦ ni¡ równie» badacze opisuj¡cy swoisty mechanizm postrzega- nia spoªecznego, opozycj¦ swój : obcy. W spostrze»eniach z tego zakresu zwró- ci¢ nale»y uwag¦ na fakt, »e Rom (najcz¦±ciej w formie tradycyjnej, Cygan) zajmuje specyczn¡ pozycj¦, obcego w±ród swoich. Wynika to z faktu, »e nie dysponuje on, zwªaszcza w ±wiadomo±ci potocznej, atrybutami samodzielno±ci, takimi jak terytorium, symbole narodowe. To, co wyró»nia go najbardziej, to elementy kultury swoisty tryb »ycia, swoisty obyczaj.

W badaniach wspóªczesnego odbioru Roma/Cygana istotne jest u»ycie narz¦dzi socjologicznych, ankiet, wywiadów, oddaj¡cych aktualny jego obraz. Od- sªaniaj¡ one mechanizmy jego stereotypizacji i le»¡ce u ich podstaw uprzedzenia. Uprzedzenia te wyrastaj¡ z okre±lonych tradycji odbioru Romów/Cyganów (przez schemat swój : obcy). Interesuj¡ce jest wi¦c odkrycie tej tradycji w jej caªym bogactwie, peªnego obrazu Roma/Cygana przekazanego przez pokole- nia poprzednie, nie tylko obrazu obecnie aktualizowanego. Peªny obraz stanowi bowiem swoisty magazyn, z którego, w zale»no±ci od okoliczno±ci, mo»liwe jest

wyci¡gni¦cie takich lub innych cech.

Tradycja ludowa jest takim swoistym rezerwuarem warto±ci i obrazów mi- nionych, przekazywanych tera¹niejszo±ci. Zapisem tej tradycji s¡ teksty folklorystyczne. Tam mo»emy znale¹¢ zarówno te atrybuty okre±lonych obiektów, które s¡ dzi± aktualne, jak i te, które istniej¡ tylko w ±wiadomo±ci biernej. To one daj¡ peªny obraz obiektu (tu Cygana), a nie tylko obraz stereotypowy obok cech typowych, utrwalonych i przekazanych wspóªczesnym, pojawiaj¡ si¦

i cechy akcesoryczne, obok cech warto±ciuj¡cych, cechy neutralne, rejestruj¡ce

(2)

Celem naszym b¦dzie charakterystyka na podstawie okre±lonego korpusu

opowie±ci folklorystyczne z obszaru l¡ska Cieszy«skiego obrazu Cygana.

Co istotne, taka peªna, na ile to mo»liwe, analiza cech Cygana pokazuje, »e niejednokrotnie w obrazie tym istotna jest pªe¢ obiektu istniej¡ cechy, które przypisywane s¡ niezale»nie od pªci, ale i takie, które s¡ rozdzielone w zale»no-

±ci od tego, czy dotycz¡ Cygana, czy Cyganki. Obraz Cygana jest wi¦c podwój- ny neutralny pªciowo (zwªaszcza wtedy, gdy odnosi si¦ do liczby mnogiej Cyganie) i nacechowany m¦sko±ci¡. W porównaniu z tym, obraz Cyganki funk- cjonuje na zasadzie nacechowania dodatkowo »e«sko±ci¡. Jest on przy tym znacznie sªabiej reprezentowany w materiale folklorystycznym. W porównaniu ze stereotypami etnicznymi innych nacji jest to jednak reprezentacja stosunkowo wyrazista.

Cygan w folklorze karpackim i podkarpackim (Karpat Zachodnich) jest dobrze reprezentowany jest jedn¡ z centralnych postaci etnicznie scharakte- ryzowanych (obok yda i Sªowaka). Interesuj¡ce jest, w zwi¡zku ze zró»nico- waniem romskiej grupy etnicznej, z jakim Cyganem mamy tu do czynienia?

Drugie pytanie, jakie si¦ nasuwa, to, w jakim stopniu obraz Cygana przekazanego przez tradycj¦ jest dzi± aktualny? Na pytanie to równie» postaramy si¦

znale¹¢ odpowied¹.

Narz¦dziem opisu jest model obrazu grupowego rozdzielony na 6 domen (sfer »ycia), w zamy±le oddaj¡cym peªny (dla okre±lonego korpusu otwartego) obraz obiektu i jego miejsca w ±wiecie¹. Jego wypeªnienie w materiale analizowanym jest nierównomierne, ±wiadczy jednocze±nie o tym, jakie aspekty »ycia tej spoªeczno±ci uznawano za istotne dla jej obrazu².

Model opisu rozdzielono na nast¦puj¡ce sfery (domeny/aspekty) opisu: (1) sfera cech psychospoªecznych, (2) sfera ekonomiczna cechy socjoekonomicz- ne, (3) sfera polityczna cechy socjopolityczne, (4) sfera religijna cechy

1 Model ten zostaª zaprezentowany w pracy: Z. Gre«, Tradycja i wspóªczesno±¢ w j¦zyko- wym i kulturowym obrazie ±wiata na l¡sku Cieszy«skim, Warszawa 2004. W jego konstrukcji korzystano z inspiracji takich prac, jak: J. Bªuszkowski, Stereotypy narodowe w ±wiadomo±ci Polaków, Warszawa 2003; A. Niewiara, Wyobra»enia o narodach w pami¦tnikach i dzienni- kach z XVI-XIX wieku, Katowice 2000; L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, Warszawa 1986, ale przede wszystkim z autorskich bada« ankietowych obrazu ±wiata w±ród mªodzie»y cieszy«skiej. Por. tak»e: J. Bartmi«ski, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii polskiej i sªowia«skiej , red. M. Basaj, D. Rytel-Kuc, III, Wro- cªaw 1985; J. Bªuszkowski, Stereotypy a to»samo±¢ narodowa, Warszawa 2005; J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków 1985; J. Gorlewska, Wizerunek Cygana w ±wiadomo±ci Polaków, [w:] U nas dole i niedole. Sytuacja Romów w Polsce, red. E. Nowicka, Kraków 1999; A. Lubecka, To»samo±¢ kulturowa Bergitka Roma, Kraków 2005; A. Mirga, L. Mróz, Cyganie. Odmienno±¢ i nietolerancja, Warszawa 1994.

2 Kolejno±¢ opisu nie odwzorowuje istotno±ci domeny. Celem naszym jest mi¦dzy inny- mi werykacja modelu interpretacyjnego z pracy Z. Gre«, Tradycja i wspóªczesno±¢..., na podstawie materiaªu folklorystycznego, st¡d zachowujemy kolejno±¢ opisu tam zastosowan¡.

(3)

socjoreligijne, (5) sfera zyczna, 6) sfera kulturowa. Poza nimi zostaªy okre±lenia o charakterze nieanalitycznym, np. przezwiska (syntetyczne zamienniki).

Ka»da z wyró»nionych sfer ma wªasn¡ wewn¦trzn¡ stratykacj¦. Model reali- zowany jest przez zestaw cech skontrastowanych co do warto±ci (z mo»liwo±ci¡

warto±ci neutralnej), przy czym kontrast dotyczy nie cech pojedynczych (jak to jest przedstawiane w badaniach skalowalnych), ale wi¡zek cech o ró»nym zakresie synonimiczno±ci, np. m¡dry, inteligentny, bystry w opozycji do gªupi, niem¡dry, nieinteligentny, t¦py etc. Nie wymusza to sztucznego w odniesieniu do j¦zyka i przekazywanych znacze« uproszczenia w obrazie.

Sfera (1) cech psychospoªecznych (psychicznych, charakterologicznych i spo- ªecznych) stosunkowo maªo wyra¹nie znajduje swe odbicie w analizowanym korpusie. Brakuje sformuªowa«, które wskazywaªyby na percepcj¦ Cygana przez jego stany ducha (typu wesoªy : smutny). Istniej¡ w materiale odwoªania do mo»liwo±ci intelektualnych obiektu (stany umysªu). Oceny te s¡ dwojakie raczej negatywne Cygan oceniany jest jako gªupi³, cho¢ nie brak i specy-

cznych cech pozytywnych jest bystry⁴, a przynajmniej poj¦tny uczy si¦

na bª¦dach (Cygan m¡dry po s¡dzie⁵). Docenia si¦ przy tym, »e Cyganka jest bystra⁶ i m¡dra⁷, cho¢ czasem daje si¦ przechytrzy¢⁸. Cechy te s¡ jednak przywoªywane tylko okazjonalnie.

Bardzo wyrazisty jest blok cech, dla których wspólnym mianownikiem jest poczucie moralno±ci. Najwi¦cej zarzutów zgªaszane jest co do opozycji prawdo- mówno±ci i kªamstwa/faªszu/zakªamania. Cygan wedªug tego korpusu kªamie w sposób automatyczny⁹, jest po prostu z natury swej kªamliwy¹⁰. Co istotne, równie» jego/jej wró»by (jedno z jego/jej gªównych zaj¦¢, zob. ni»ej) s¡ nie- prawdziwe¹¹, cho¢ np. Cyganka, nakªaniaj¡c do skorzystania z jej mo»liwo±ci odkrywania przyszªo±ci, sama o sobie twierdzi, »e mówi tylko prawd¦ (Cygan- ka prawd¦ ci powie¹²). W korpusie pojawia si¦ jednak pewne odst¦pstwo od tej wyrazistej opozycji prawdy i faªszu. Otó» bywa tak, »e Cygan rzeczywi±cie

3 Paweª Rucki opowiada, Gªos Ziemi Cieszy«skiej 1974/1975, nr 129.

4 R. Danel, Beskidzkie opowie±ci ludowe, Bielsko-Biaªa 1979, nr 33, s. 44.

5 J. Ondrusz, Przysªowia i przymówiska ludowe ze l¡ska Cieszy«skiego, Wrocªaw 1960, nr 993, s. 43.

6A. Widera, Od Cieszyna do Gogolina. Gaw¦dy, ba±nie, legendy, Opole 1978, nr 13, s. 42.

7 Tam»e, nr 13, s. 44.

8 K. D. Kadªubiec, Górniczy ±miech. Komizm ludowy pogranicza czesko-polskiego, Wro- cªaw 1995, nr 86, s. 176.

9 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz cieszy«ski Józef Je»owicz, Ostrava 1973, nr 131, s. 291;

R. Danel, Beskidzkie..., nr 126, s. 132; J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 983, s. 42; J. Ondrusz,

l¡skie opowie±ci ludowe, Ostrawa 1963, s. 110.

10 R. Danel, Beskidzkie..., nr 33, s. 44; nr 73, s. 88; J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 5994, s. 174.

11K. D. Kadªubiec, Górniczy..., nr 86, s. 176.

12A. Widera, Od Cieszyna..., nr 13, s. 42; nr 18, s. 54.

(4)

mówi prawd¦, ale prawda ta jest przed nami zakryta okazuje si¦ prawd¡

poniewczasie¹³.

Cyganka równie» jest faªszywa i zakªamana, np. chwali robot¦ gospodarzy, by odwróci¢ ich uwag¦, aby Cygan mógª w tym czasie dokona¢ kradzie»y¹⁴. O stereotypowym stosunku Cygana do prawdy ±wiadczy apelatywizacja jego nazwy wªasnej w derywatach Cygan cygani¢, cyga«stwo w znaczeniu `kªa- ma¢', `kªamstwo'.

Inne cechy z tego zakresu s¡ mniej wyrazi±cie reprezentowane w korpusie.

Na podstawie jego analizy mo»na domniemywa¢, czy Cygan jest uczciwy, czy nieuczciwy, ale realizuje si¦ to nie w postaci stwierdze« ogólnych, ale szczegóªo- wych przykªadów (zob. ni»ej oszustwo, kradzie» etc.). Mimo tego, okazjonalnie stwierdzono, »e zdarzaj¡ si¦ i uczciwi Cyganie kiedy sprawa dotyczy ulubio- nego zwierz¦cia konia¹⁵, oraz ogólnie, »e bywaj¡ w tej grupie osoby, które mimo przynale»no±ci do niej (i konotowanych przywar), s¡ porz¡dne¹⁶. Punkt ci¦»ko±ci w tej sferze znajduje si¦ wi¦c w ocenie stosunku Cygana do prawdy.

Jest pewien zespóª cech psychospoªecznych, przedstawianych w literaturze przedmiotu w postaci przeciwstawienia, a odnosz¡cych si¦ do gotowo±ci jed- nostki do ±wiadczenia na rzecz innych. Chodzi o przejawianie uczu¢ altruistycz- nych w opozycji do uczu¢ egoistycznych, na ró»nych poziomach spoªecznych.

Najwyrazistszym obszarem przejawiania si¦ tych uczu¢ jest rodzina. Ro- dzina cyga«ska w folklorze cieszy«skim jest specycznie scharakteryzowana.

Podkre±lany jest swoisty matriarchat pozycj¦ dominuj¡c¡ zajmuje kobieta, Cyganka. Cygan zachowuje si¦ spokojnie w obecno±ci Cyganki, z pewnym re- spektem¹⁷. Zdarza si¦ bowiem, »e respektu tego jest uczony kijem¹⁸, a przynajmniej sªowem¹⁹. W rodzinie cyga«skiej zawsze s¡ dzieci²⁰, a staª¡ trosk¡

rodziców jest ich nakarmienie²¹. W trosce o ich dobro staraj¡ si¦ nie tylko o ich straw¦, ale nawet i o wygodne »ycie²².

Cygan jest te» osob¡ towarzysk¡ dla kompanii da si¦ i powiesi¢²³. Docenia zwªaszcza tych, z których strony do±wiadczyª dobrego traktowania w potrzebie²⁴.

13K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 184, s. 340.

14J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 684, s. 35.

15A. Widera, Od Cieszyna..., nr 41, s. 82.

18Paweª Rucki opowiada..., nr 129.

19R. Danel, Beskidzkie..., nr 70, s. 86.

20Paweª Rucki opowiada..., nr 87; R. Danel, Beskidzkie..., nr 71, s. 86; nr 73, s. 88.

21Paweª Rucki opowiada...; R. Danel, Beskidzkie..., nr 70, s. 86; nr 73, s. 88.

(5)

Istotn¡ dziedzin¡, w której przejawiaj¡ si¦ jego cechy altruistyczne (ale nie tylko te), jest jego stosunek do koni. Chodzi tu jednak nie tylko o miªo±¢

do koni, ale i docenienie ich roli. St¡d Cygan lubi mie¢ konie²⁵, ale i dba o nie²⁶, ±wietnie si¦ na nich zna (potra je odpowiednio uªo»y¢²⁷ i dosiada ich po mistrzowsku²⁸), wykorzystuje na co dzie« w zaprz¦gu²⁹, ale jak trzeba to traktuje je jako ¹ródªo dochodu w handlu³⁰. Co do innych zwierz¡t traktuje je ju» caªkowicie utylitarnie (zob. ni»ej o po»ywieniu Cygana).

Usposobienie i charakter Cygana tak naprawd¦ okre±lane s¡ w dziaªaniu.

Stanowi o tym zespóª cech nieco wyra¹niej ju» odbitych w analizowanych tekstach folklorystycznych.

Cygan z natury swej jest skromny. Jest to zreszt¡ zgodne z tym, jak inni, nie-Cyganie, widz¡ jego miejsce w szeregu³¹. Zgodnie z tym, nie pcha si¦, gdzie nie jego miejsce, spokojnie czekaj¡c na swoj¡ kolej, cho¢ czyni to z okre±lonym zamysªem, aby nie rzuca¢ si¦ w oczy³². Robi to tak wprawnie, »e upilnowanie Cygana jest praktycznie niemo»liwe³³. Kiedy jednak trzeba, potra by¢ nawet nachalny³⁴, w d¡»eniu do celu uparty³⁵.

W mowie swej bywa wulgarny³⁶, ale czasem chodzi mu chyba o wywoªanie efektu ±mieszno±ci, je»eli nie mow¡, to uczynkiem fortelem³⁷. Do±¢ nieko- rzystnie odbija si¦ w zachowaniach natura Cyganki jest kªótliwa (ale gªównie w stosunku do m¦»a³⁸), a w obr¦bie wªasnej pªci Cyganki potra¡ by¢ nawet agresywne bij¡ si¦ do krwi³⁹.

Respekt w stosunku do »ony nie wynika jednak z natury Cygana, ma wi¦c raczej podkªad kulturowy wynika z miejsca kobiety »ony i matki w rodzinie (zob. wy»ej). Cygan nie jest bowiem tchórzliwy nie boi si¦ spa¢ w miejscu, gdzie straszy⁴⁰. Jedynie w ±rodowisku caªkowicie sobie obcym, np. na morzu, czuje si¦ nieswojo, a sztorm wp¦dza go wr¦cz w panik¦⁴¹.

26A. Widera, Od Cieszyna..., s. 81.

28Tam»e, nr 2743, s. 89.

29K. D. Kadªubiec, Górniczy..., nr 86, s. 176; A. Widera, Od Cieszyna..., s. 81.

31Tam»e, nr 4605-6, s. 138; nr 4675-6, s. 140; nr 5631, s. 165; nr 5994, s. 174.

32R. Danel, Beskidzkie..., nr 32, s. 44; nr 72, s. 87.

33Tam»e, nr 33, s. 45.

35K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 2, s. 118; Paweª Rucki opowiada..., nr 129.

36K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., s. 118.

37Tam»e.

40E. Grim, Bojtki ±l¡skie, Gªos Ziemi Cieszy«skiej 1974.

(6)

Zupeªnie inne podªo»e ma jego niech¦¢ do sªu»by wojskowej. Wprawdzie zdarza si¦, »e zostaje do niej zaci¡gni¦ty, ale chodzi tu np. o »art⁴²; przy pierwszej sposobno±ci dezerteruje. Nie czyni tego z tchórzostwa, a z umiªo- wania wolno±ci (zob. ni»ej).

W sferze ekonomicznej (2) mo»na wyró»ni¢ w obrazie potocznym 4 aspekty:

postaw¦ ekonomiczn¡, zmysª ekonomiczny, dziaªania o szeroko rozumianym charakterze ekonomicznym i b¦d¡c¡ efektem powy»szych pozycj¦ ekonomiczn¡.

Je»eli chodzi o postaw¦ ekonomiczn¡, Cygan jest w jakim± sensie rozdar- ty. Z jednej strony jest ªasy na pieni¡dze⁴³, podobnie Cyganka⁴⁴, z drugiej, nie lubi pracowa¢⁴⁵, a przynajmniej nie lubi si¦ przepracowywa¢⁴⁶, zwªaszcza bezpo±rednio po posiªku⁴⁷. Nie oznacza to, »e w ogóle unika pracy, lecz ma ona przede wszystkim charakter dorywczy (zob. ni»ej dziaªania ekonomiczne).

Zdarzaj¡ si¦ jednak w opowie±ciach i pracowici Cyganie⁴⁸.

W zapewnieniu sobie dost¦pu do dóbr wszelkiego rodzaju pomagaj¡ mu okre±lone zdolno±ci w tym zakresie. Jest to bowiem przebiegªy i chytry⁴⁹spry- ciarz⁵⁰. Nic wi¦c dziwnego »e mówi si¦, i» kto± jest chytry jak Cygan⁵¹ i »e Cygan zawsze i we wszystkim wyjdzie na swoje⁵². Jest bowiem nie tylko spryt- niejszy ni» gazda [`gospodarz']⁵³, bogaty pan⁵⁴z miasta⁵⁵ i ksi¡dz⁵⁶, ale prze- bieglejszy nawet ni» cesarz⁵⁷. Zna bowiem ró»ne cyga«skie triki⁵⁸. Przebiegªa jest równie» Cyganka⁵⁹. Bywa jednak i tak, »e zarówno Cygan da si¦ przechytrzy¢ ga¹dzie⁶⁰, jak i Cyganka⁶¹, jest to jednak sytuacja wyj¡tkowa. Inn¡

spraw¡ jest, »e te swoje zdolno±ci wykorzystuje z reguªy w sposób niezgodny

42Tam»e, nr 1, s. 118.

43Paweª Rucki opowiada..., nr 130; R. Danel, Beskidzkie..., nr 73, s. 88.

45K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 104, s. 270; nr 183, s. 340; J. Broda, Opowie±ci spod Witalusza, Gªos Ziemi Cieszy«skiej 1974; J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 958, s. 42.

47Tam»e.

48J. Ondrusz, l¡skie..., s. 109.

49K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 12, s. 145; nr 66, s. 230; R. Danel, Beskidzkie..., nr 28, s. 41; nr 29, s. 41; nr 30, s. 42; nr 33, s. 45; nr 71, s. 86; Bery ±mieszne i ucieszne. Humor

±l¡ski, oprac. D. Simonides, Warszawa 1992, nr 335, s. 136; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 54, s. 103.

50R. Danel, Beskidzkie..., nr 33, s. 44; Bery..., nr 330, s. 133; nr 334, s. 135.

52Paweª Rucki opowiada..., nr 87; R. Danel, Beskidzkie..., nr 31, s. 43.

55Tam»e, s. 106.

56Tam»e, s. 102, 108.

58Tam»e, nr 83, s. 340.

59Bery..., nr 337, s. 136.

61K. D. Kadªubiec, Górniczy..., nr 86, s. 177; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 106.

(7)

z chªopskim poczuciem przyzwoito±ci. Ucieka si¦ do oszustw⁶², aby zagarn¡¢

konie⁶³ (zob. wy»ej stosunek do koni), wyci¡gn¡¢ od gazdy sªonin¦, pªótno⁶⁴ lub oszuka¢ na jako±ci sprzedawanych towarów (±widry, dªuta)⁶⁵. Posuwa si¦

nawet, z ch¦ci zysku, do oszustw przy spowiedzi⁶⁶ (zob. stosunek do religii).

Nie zawsze jednak decyduje si¦ korzysta¢ z tych swoich zdolno±ci. Póki mo»e, stara si¦ uczciwie zarobi¢ na chleb dla siebie i rodziny. Jest jednak czªo- wiekiem bezrobotnym, nie ma staªej pracy⁶⁷. Zaj¦cia, jakie wykonuje, maj¡

w wi¦kszo±ci charakter dorywczy lub sezonowy.

I tak, zaci¡ga si¦ na sªu»b¦ u gazdy⁶⁸, gdzie bronuje, wykonuje wiosenne roboty polowe⁶⁹, kosi zbo»e⁷⁰, czasem pomaga w gospodarstwie zim¡, wtedy, gdy jest mniej pracy⁷¹. Ch¦tnie wynajmuje si¦ do pracy na plebanii (por. roz- mówcy Cygana), gdzie nosi w¦giel, drewno i ziemniaki z piwnicy, porz¡dkuje obej±cie, r¡bie drewno, pomaga w »niwach⁷², a nawet potra zabi¢ i sprawi¢

prosiaka⁷³. Potra wykonywa¢ i niezbyt m¦skie prace, jak obieranie ziemnia- ków⁷⁴. Zna si¦ wi¦c na ka»dej pracy⁷⁵. A w okresie polowa« sªu»y za naganiacza w polowaniach, w których bierze udziaª wioskowa elita: ksi¡dz⁷⁶ lub nauczy- ciel⁷⁷. Osoby te, tak jak i bogatsi gazdowie, korzystaj¡ czasem z jego usªug jako posªa«ca wioskowego⁷⁸. Prace, dorywczo wykonywane dla ksi¦dza, mo»e wykonywa¢ wi¦c i dla innych; zwªaszcza wykorzystuje swoje zdolno±ci w zakresie sztuki rze¹niczej przy tzw. zabijaczkach⁷⁹. Bywa i tak, »e sam, na wªasn¡ odpowiedzialno±¢, prowadzi maªe gospodarstwo rolne i chowa prosi¦⁸⁰. Wszystko to mo»e wykonywa¢ i nie-Cygan. S¡ jednak czynno±ci, w których jest szczególnie uzdolniony. Mo»e mie¢ ku¹ni¦, w której wykuwa motyki, siekiery

62K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 177, s. 227; J. Broda, Opowie±ci..., tam»e.

67Tam»e, nr 71, s. 86.

68K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 32, s. 191; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 107.

69K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., s. 191.

70J. Broda, Opowie±ci..., tam»e.

74Tam»e.

75Tam»e.

76K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 44, s. 207; nr 104, s. 270; Paweª Rucki opowiada..., nr 87; R. Danel, Beskidzkie..., nr 31, s. 43.

78Paweª Rucki opowiada..., nr 130; R. Danel, Beskidzkie..., nr 33, s. 44; nr 69, s. 85; nr 73, s. 88; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 107.

79Paweª Rucki opowiada..., nr 87; R. Danel, Beskidzkie..., nr 31, s. 43, nr 72, s. 88.

(8)

itp.⁸¹, je»eli jest mniej zamo»ny, to kr¡»y po okolicy, proponuj¡c ostrzenie no»y, brzytew, napraw¦ garnków⁸² czy napraw¦ parasoli i tygli⁸³. Jako domokr¡»ca handluje drobnym sprz¦tem, ±widrami, dªutami⁸⁴ lub, zamo»niejszy, ko«mi⁸⁵. Z mniej pospolitych zaj¦¢ para si¦ przedstawianiem sztuczek przed publicz- no±ci¡ wiejsk¡⁸⁶ i chodzi, w celach rozrywkowo-zarobkowych, z tresowanym nied¹wiedziem⁸⁷.

Z postaci¡ Cygana wi¡»e si¦ równie» czynno±¢ wymagaj¡ca zdolno±ci wy- j¡tkowych, prawie nadprzyrodzonych, a mianowicie przepowiadanie pogody⁸⁸. Nie chodzi w tym wypadku o trafno±¢ tych prognoz w zakresie danych mete- orologicznych, gdy» miewaj¡ one drugie, ukryte znaczenie (por. cech¦ praw- domówno±ci). Jeszcze rzadsze zdolno±ci utrzymuje, »e ma, Cyganka wró»y, twierdz¡c, »e w wró»bach jej jest tylko szczera prawda⁸⁹.

Wszystkie te dorywcze czynno±ci zdaj¡ si¦ nie przynosi¢ zbyt du»ych pro-

tów. Ima si¦ wi¦c Cygan (i Cyganka) w analizowanych tekstach zaj¦¢ nie- pochwalanych przez spoªeczno±¢ wiejsk¡. W ich rezultacie przylgn¦ªa do niego opinia zªodzieja⁹⁰. Co charakterystyczne, zakres jego zainteresowania jest do±¢ okre±lony. Cygan kradnie przede wszystkim ±rodki do »ycia po»ywie- nie: kury⁹¹, g¦si⁹², pieczonej g¦si nog¦⁹³, mi¦so w ogóle⁹⁴, w tym ze strychu⁹⁵, w¦dzonk¦ wieprzow¡⁹⁶, sªonin¦ ze strychu⁹⁷ lub z beczuªki⁹⁸, ciel¦ na przyj¦- cie z okazji chrztu dziecka⁹⁹. W mniej wyranowany sposób kradnie gruszki¹⁰⁰

83Bery..., nr 335, s. 135.

85J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 2292, s. 77; tu: kobyªami.

86E. Grim, Bojtki...

87Tam»e.

88K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 15, s. 152; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 54, s. 103.

89K. D. Kadªubiec, Górniczy..., nr 86, s. 176; R. Danel, Beskidzkie..., nr 71, s. 86; Podania i legendy l¡ska Cieszy«skiego. Antologia, oprac. A. Dro»d», J. Kajfosz, A. Pie«czak, Cieszyn 2005, s. 74; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 13, s. 42; nr 18, s. 53; nr 18, s. 54; J. Ondrusz,

l¡skie..., s. 106.

90K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 15, s. 153; Paweª Rucki opowiada..., nr 34; R. Danel, Beskidzkie..., nr 71, s. 87; J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 684, s. 35.

91K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 66, s. 230; nr 99, s. 266.

92K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 66, s. 230; nr 99, s. 266; nr 184, s. 340; J. Ondrusz,

l¡skie..., s. 105.

93R. Danel, Beskidzkie..., nr 69, s. 85; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 107.

97J. Broda, Opowie±ci...; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 54, s. 103.

100 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 66, s. 230.

(9)

i jabªka¹⁰¹ z sadu oraz dynie z pola¹⁰² i ogórki z grz¡dki¹⁰³. Cyganka kradnie kury¹⁰⁴, a jak si¦ nawinie okazja, to nawet wymi¦¹⁰⁵. W sumie, gªównie korzysta z tzw. okazji, np. na jarmarku¹⁰⁶, bior¡c wszystko, co si¦ nawinie pod r¦k¦¹⁰⁷. Mo»e to by¢ np. zegarek¹⁰⁸, czapka¹⁰⁹i krzy»¹¹⁰. Bywa jednak i tak, »e wchodzi na ±cie»k¦ przest¦pcz¡ z premedytacj¡, obmy±laj¡c plan kradzie»y¹¹¹, dziaªaj¡c i w grupie przest¦pczej¹¹². Nie waha si¦, w pogoni za zªotymi pre- cjozami, okra±¢ zwªoki w grobie ze zªotego ªa«cuszka i pier±cionka¹¹³. upem, i to niejako w sposób »ywioªowy, mog¡ pa±¢ konie¹¹⁴.

Widzimy wi¦c, »e w tym zakresie obraz jest rozbudowany. Brak w materiale bardziej szczegóªowych informacji, aby dziaªania te zapewniªy Cyganowi dobrobyt. Wr¦cz przeciwnie, mog¡ doprowadzi¢ do stryczka. W opowie±ciach tych przychodzi i czas kary za przest¦pstwa (te lub inne), najcz¦±ciej wªa-

±nie przez powieszenie¹¹⁵. Inna sprawa, »e dzi¦ki wy»ej opisanym zdolno±ciom:

przebiegªo±ci, sprytowi, zawsze uda si¦ Cyganowi uciec spod stryczka.

Jako pewna ostateczno±¢, nienaruszaj¡ca wiejskiego ªadu moralnego, zostaje mu niewdzi¦czna rola »ebraka. Zajmuj¡ si¦ tym gªównie Cyganki¹¹⁶, ale bywa, »e i Cygan »ebrze o pieczony kartofel¹¹⁷. Jest wi¦c jego sytuacja ekonomiczna nie do pozazdroszczenia.

Zgodnie jednak z zasad¡ co± za co±, ma Cygan rzadkie w dawnych czasach na wsi dobro wolno±¢. W zakresie cech socjopolitycznych (3) jest to jego biblijny wr¦cz wyznacznik Cygan nie sieje, nie orze, a »yje¹¹⁸, wolny jak

ptak niebieski. Jedynie od czasu do czasu upomina si¦ o niego armia¹¹⁹,

101 R. Danel, Beskidzkie..., nr 71, s. 87.

102 Bery..., nr 335, s. 135.

103 J. Ondrusz, l¡skie..., s. 109.

104 K. D. Kadªubiec, Górniczy..., nr 86, s. 176.

105 Paweª Rucki opowiada..., nr 171.

107 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 66, s. 230; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 13, s. 44.

108 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 45, s. 208; R. Danel, Beskidzkie..., nr 34, s. 45;

J. Ondrusz, l¡skie..., s. 109.

110 Tam»e.

111 Tam»e, nr 71, s. 86.

114 Tam»e, nr 180, s. 338.

115 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 59, s. 224; J. Rucki, By uchroni¢ od zapomnienia.

Zbiór wspomnie« z mªodo±ci w gwarze zak¡tka istebnia«skiego, Cieszyn, brak roku wydania, s. 118; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 101.

117 J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 3899, s. 120.

118 Tam»e, nr 991, s. 43.

119 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., s. 340, nr 183; Paweª Rucki opowiada..., nr 9.

(10)

czasem dla »artu¹²⁰, gdy» i tak wszyscy wiedz¡, »e jest on zdecydowanym przeciwnikiem przebywania w koszarach. Daje temu wyraz w ten sposób, »e przy pierwszej sposobno±ci dezerteruje¹²¹, co, uporczywie powtarzane, mo»e nawet doprowadzi¢ go przed pluton egzekucyjny¹²² lub pod szubienic¦¹²³, cho¢

przed ±mierci¡, jak ju» byªo mówione, dzi¦ki sprytowi i tak uda mu si¦ uciec.

Ma te» Cygan okre±lone poczucie sprawiedliwo±ci spoªecznej nie chce okrada¢ i oszukiwa¢ biednych, wybiera raczej osoby maj¦tniejsze: probosz- cza¹²⁴, (bogatego) gospodarza¹²⁵ lub handlarza »ydowskiego na jarmarku¹²⁶.

Do±¢ lu¹ny ma te» Cygan stosunek do spraw religijnych (4), przy czym wida¢ tu pewn¡ ró»nic¦ mi¦dzy nim a Cygank¡. ona Cygana jest jedyn¡

osob¡, która mo»e go skªoni¢ do udziaªu w obrz¦dach religijnych¹²⁷. Je»eli ju»

si¦ Cygan zdecyduje na to, czyni to gorliwie, tak w modlitwie¹²⁸, jak i przy spowiedzi¹²⁹, szczególnie, gdy obejmuje go trwoga, np. w czasie sztormu¹³⁰ lub pod szubienic¡¹³¹. Czasem traktuje religi¦ utylitarnie, posªuguj¡c si¦ wiedz¡

z tego zakresu dla okpienia przeciwnika¹³² lub widz¡c w sytuacji spowiedzi okazj¦ do okradzenia spowiednika¹³³.

Cygan przyznaje si¦ do wyznania katolickiego¹³⁴, podobnie jak Cyganka¹³⁵. Jak gª¦boka jest to wiara, trudno orzec. Oprócz faktów przytoczonych wy-

»ej, osªabia j¡ gustowanie we wró»bach i czarach, cho¢ jest to, przypomnijmy, przede wszystkim sposób zarobkowania. Kiedy mo»e, stara si¦ jednak dostosowa¢ do wymogów religijnych odprawia chrzciny dziecku¹³⁶.

Do±¢ dobrze rozbudowana jest w badanym materiale sfera zyczna (5) obrazu Cygana i Cyganki, lecz istnieje do±¢ wyra¹ny wyd¹wi¦k w ocenie kobiety i m¦»czyzny. Cygan oceniany jest jako przystojny¹³⁷, co do Cyganek, owszem,

121 Tam»e; Paweª Rucki opowiada..., nr 9.

124 R. Danel, Beskidzkie..., nr 34, s. 45; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 102, 103, 109.

125 J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 992, s. 43; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 109.

129 J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 776, s. 37; nr 4227, s. 128.

131 J. Rucki, By uchroni¢..., s. 118.

132 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 44b, s. 208; R. Danel, Beskidzkie..., nr 32, s. 44.

134 Tam»e, nr 12, s. 144.

(11)

zdarzaj¡ si¦ pi¦kne Cyganki¹³⁸, w momencie jednak, gdy wychodz¡ za m¡», sta- j¡ si¦ brzydkie¹³⁹. S¡ te» oceniane jako stare¹⁴⁰, mimo »e towarzysz¡ im maªe dzieci. Cygan jest te» zdrowy¹⁴¹ i wytrzymaªy¹⁴², do tego stopnia, »e potra

ucieka¢ póª dnia¹⁴³. Podkre±lane bywaj¡ ich walory z zakresu kultury zycz- nej traaj¡ si¦ w±ród nich wr¦cz okropni siªacze¹⁴⁴, ale przede wszystkim Cygan jest szybki¹⁴⁵, zwªaszcza kiedy ucieka z kur¡¹⁴⁶ i skoczny¹⁴⁷, mªody Cygan jest jeszcze do tego zwinny¹⁴⁸. Cyganka natomiast w razie potrzeby wr¦cz galopuje¹⁴⁹.

Je»eli chodzi o tusz¦, brak bezpo±rednich wskaza« w tekstach, cho¢ z danych po±rednich (szybki, zwinny, maj¡cy problemy z wy»ywieniem), mo»na by wnioskowa¢, »e nie mo»e ni¡ zaimponowa¢, z jednym jednak wyj¡tkiem w parze ze zdarzaj¡c¡ si¦ okropn¡ siª¡ idzie i odpowiednia waga: 90 kilogra- mów¹⁵⁰.

Najwyrazistsz¡ cech¡ zyczn¡ Cygana i Cyganki jest ich ciemna karnacja, okre±lana jako czarna, tak w wypadku Cygana¹⁵¹, jak i Cyganki¹⁵². Wªosy Cygan ma kr¦te¹⁵³, oczy pi¦kne¹⁵⁴ i do tego niezwykle r¡cze nogi¹⁵⁵.

Stosunkowo rozbudowana jest sfera kulturowa (6) w obrazie Cygana i Cy- ganki. W zakresie kultury osobistej padaj¡ czasem do±¢ drastyczne zarzuty w ich kierunku, gªównie co do higieny osobistej: Cygan jakoby ±mierdzi dzieg- ciem¹⁵⁶, nota bene nie warto go podobno my¢, w zwi¡zku z jego ciemn¡ kar- nacj¡¹⁵⁷. Cyganka cierpi na wszawic¦¹⁵⁸. Wiele do »yczenia pozostawia te» ich

138 E. Grim, Bojtki...

140 Tam»e.

141 A. Wawrosz, Z Adamowej dzichty, eský T¥²ín, wyd. II, brak roku wydania, s. 54.

145 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 59, s. 224; J. Rucki, By uchroni¢..., s. 118; E. Grim, Bojtki...; R. Danel, Beskidzkie..., nr 30, s. 42; Bery..., nr 331, s. 133; nr 334, s. 135; J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 2104, s. 72; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 101.

147 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 98, s. 265; R. Danel, Beskidzkie..., nr 71, s. 86.

149 Tam»e, nr 990, s. 43.

151 J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 1063, s. 45; nr 1527, s. 57; nr 6695, s. 192.

152 J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 7133, s. 204; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 13, s. 42; tu:

r¦ce.

154 Tam»e.

155K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 59, s. 224; J. Rucki, By uchroni¢..., s. 118; J. Ondrusz,

l¡skie..., s. 101.

(12)

ubiór Cygan pojawia si¦ w spodniach dziurawych na zadku¹⁵⁹, Cyganka w spódnicy, pod któr¡ jednak»e nie ma niczego¹⁶⁰ cho¢ z danej opowie±ci nie wynika jasno, czy jest to stan permanentny, czy pewien zabieg artystyczny trupy cyga«skiej¹⁶¹. Problemy z ubiorem wynikaj¡ jednak z biedy je»eli jest tylko okazja, to Cygan dba o wªa±ciwy przyodziewek: czapk¦ kradnie na plebanii¹⁶², gdy zarobi jakie± pieni¡dze, chce je przeznaczy¢ na zakup butów, za wyªudzone od yda pieni¡dze kupuje ubrania i buty¹⁶³; pod szubienic¦ idzie jednak boso¹⁶⁴.

Nie ma Cygan wi¦kszych wymaga« co do miejsca zamieszkania. Owszem, mo»e mie¢ nawet maªe gospodarstwo¹⁶⁵, jednak zadowoli si¦ byle czym. Miesz- ka pod ±wierkiem¹⁶⁶, w odwiedzinach u mieszka«ców wsi lub w trakcie prac sezonowych mo»e si¦ przespa¢ w kuchni¹⁶⁷, na podªodze drewnianej¹⁶⁸ koªo pieca, przykryty byle czym¹⁶⁹, w stodole proboszczowej¹⁷⁰, pod szop¡¹⁷¹ i na szopie¹⁷². Jest bowiem przyzwyczajony do niewygód. Jego naturalnym ±rodo- wiskiem, miejscem gdzie obozuje, jest las¹⁷³, miejsce pod lasem¹⁷⁴, wzgl¦dnie nad rzeczk¡ blisko mostu¹⁷⁵. Nic dziwnego, skoro »yje w wiecznej w¦drów- ce¹⁷⁶, odbywanej w grupie¹⁷⁷. W tekstach, zwªaszcza z tzw. Trójwsi (Istebna, Jaworzynka, Koniaków), podaje si¦ równie» lokalizacj¦ geograczn¡ skupisk Cyganów chodzi o obszar od strony W¦gier a» na Sªowacj¦¹⁷⁸. To stamt¡d, z okolic Czadcy: z Czarnego¹⁷⁹, ze Skalitego i wierczynówki przychodzili do Jaworzynki¹⁸⁰.

159 Bery..., nr 330, s. 133.

161 Tam»e.

168 J. Rucki, By uchroni¢..., s. 118; J. Ondrusz, l¡skie..., s. 101.

170 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 44a, s. 207.

172 Bery..., nr 331, s. 133.

173 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 66, s. 230; nr 106, s. 271.

174 R. Danel, Beskidzkie..., nr 30, s. 42; R. Danel, Beskidzkie..., nr 71, s. 86.

176 Tam»e, nr 32, s. 191.

179 Tam»e, s. 244.

180 Tam»e.

(13)

Cz¦±ci¡ kultury grupy etnicznej jest ich system porozumiewania si¦, j¦zyk cyga«ski¹⁸¹. Jest to j¦zyk niezrozumiaªy, w którym wyst¦puj¡ wyrazy dziwne, cho¢ brzmi¡ce d¹wi¦kona±ladowczo i przywodz¡ce na my±l konotacje natu- ralne, np. ajsi, ªajsi, p¦dzi ª¦dzi¹⁸², czy dzikula dziksa¹⁸³. W komunikacji z rozmówcami niecyga«skimi oczywi±cie umiaª si¦ dostosowa¢ j¦zykowo, przy czym dysponowaª chyba pewnymi zdolno±ciami w tym zakresie, skoro do jego rozmówców zaliczono w folklorze nie tylko gazd¦¹⁸⁴, ga¹dzin¦¹⁸⁵, ale i roz- mówców z innych stanów: nauczyciela¹⁸⁶, kierownika szkoªy¹⁸⁷, bardzo cz¦sto ksi¦dza¹⁸⁸, bogatego pana z miasta¹⁸⁹, ale te» yda¹⁹⁰, hrabiego¹⁹¹, a nawet i cesarza¹⁹². Swoje zdolno±ci j¦zykowe objawia te» w zagadkach sªownych¹⁹³.

Konwersacja nie nale»y do jedynych rozrywek Cygana, cho¢ stosunkowo rzadko rozrywka pojawia si¦ w opowie±ciach z przedstawianego tu regionu.

Zwraca si¦ w nich uwag¦ na zamiªowanie do muzyki, realizowane gr¡ na skrzyp- cach¹⁹⁴lub ostr¡ gr¡ na b¦bnie¹⁹⁵, cyga«ski ±piew¹⁹⁶i taniec nawet pod szubienic¡¹⁹⁷. Ta«czy za± w¦gierskiego czardasza¹⁹⁸. Gªówn¡ rozrywk¡ Cygana, ale i sposobem na »ycie, s¡ podró»e: »yje w w¦drówce¹⁹⁹, je¹dzi²⁰⁰ lub chodzi po wsiach²⁰¹. W czasie tych w¦drówek, obozuj¡c w lesie lub pod lasem, urz¡dza sobie ognisko²⁰². Kiedy Cygan i Cyganka rozpoczynaj¡ wspólne »ycie,

181 A. Widera, Od Cieszyna..., nr 13, s. 43.

185 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 59, s. 224; J. Rucki, By uchroni¢..., s. 118.

186 R. Danel, Beskidzkie..., nr 29, s. 41; nr 33, s. 44.

187 Tam»e, nr 33, s. 44.

188K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 15, s. 152; nr 44a, s. 207; nr 44b, s. 208; Paweª Rucki opowiada..., nr 87; R. Danel, Beskidzkie..., nr 30, s. 42; nr 31, s. 43; nr 69, s. 85; J. Ondrusz,

l¡skie..., s. 102.

191 Tam»e, nr 177, s. 337.

192 Tam»e, nr 2, s. 118; nr 178, s. 338.

194 Bery..., nr 330, s. 133.

196 Bery..., nr 330, s. 133; nr 334, s. 135.

197 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 59, s. 224; Bery..., nr 334, s. 135; J. Ondrusz,

l¡skie..., s. 101.

199 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 32, s. 191; nr 177, s. 337; K. D. Kadªubiec, Górni- czy..., nr 86, s. 176.

201 R. Danel, Beskidzkie..., nr 28, s. 41; nr 69, s. 85.

(14)

urz¡dzaj¡ niezapomniane przez nie-Cyganów, cyga«skie wesele²⁰³, jako syno- nim rozgardiaszu. Do realizacji takiego trybu »ycia potrzebuje odpowiedniego wyposa»enia skªadaj¡ si¦ na nie cyga«ski wóz²⁰⁴, cho¢ czasem preferuje jazd¦

wierzchem²⁰⁵, i kocioª nad ognisko²⁰⁶.

Ale i na co dzie« Cygan umie si¦ cieszy¢ z »ycia, hoªduj¡c wszelkiego rodzaju naªogom: lubi dobrze i du»o zje±¢, napi¢ si¦ bez umiaru i zapali¢ dobrego papierosa. Jest wi¦c okre±lany jako kto±, kto lubi wypi¢²⁰⁷, opija si¦²⁰⁸, pije du»o i wszystko, co tylko ma jakikolwiek procent alkoholu²⁰⁹. Do tego pali pa- pierosy²¹⁰i to nieraz w nadmiarze. Jest przy tym wiecznie gªodny²¹¹, dba wi¦c o to, by si¦ porz¡dnie naje±¢²¹², a lubi je±¢ du»o²¹³, czasem bez umiaru²¹⁴.

Jaki jest jadªospis Cygana? Króluje w nim przede wszystkim mi¦so²¹⁵, ja- da je trzy razy dziennie, a najwi¦cej na kolacj¦²¹⁶. Lubi wieprzowin¦²¹⁷, te»

w¦dzon¡²¹⁸, ciel¦cin¦²¹⁹ oraz baranin¦²²⁰. Jest wielkim amatorem drobiu: g¦- si²²¹, kur²²², ch¦tnie zje koguta²²³ lub kurczaka²²⁴. Je»eli nadarza si¦ okazja, potra wykorzysta¢ kulinarnie i podroby zwierz¦ce, np. wymi¦²²⁵. Przepada za

204 K. D. Kadªubiec, Górniczy..., nr 86, s. 176; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 41, s. 81.

208 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 12, s. 144; nr 177, s. 337; nr 183, s. 340.

210 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 32, s. 191; nr 183, s. 340; R. Danel, Beskidzkie..., nr 125, s. 131; Bery..., nr 332, s. 134.

213 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 181, s. 339; J. Broda, Opowie±ci...

214 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 12, s. 144; nr 183, s. 340; R. Danel, Beskidzkie..., nr 30, s. 42.

215 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 15, s. 152; nr 45, s. 208; Paweª Rucki opowiada..., nr 171; R. Danel, Beskidzkie..., nr 34, s. 45; Bery..., nr 332, s. 134.

217 Paweª Rucki opowiada..., nr 74, s. 151; R. Danel, Beskidzkie..., nr 72, s. 87.

221 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 66, s. 230; nr 99, s. 266; nr 184, s. 340; R. Danel, Beskidzkie..., nr 69, s. 85.

222K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 66, s. 230; nr 99, s. 266; K. D. Kadªubiec, Górniczy..., nr 86, s. 176; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 18, s. 54; J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 2106, s. 72.

224 Tam»e, nr 73, s. 88.

(15)

dziczyzn¡, konkretnie zaj¡cem²²⁶. Z gªodu jest gotów zje±¢ i mi¦so z psa²²⁷. Jego kuchnia jest nie tylko mi¦sna, ale i tªusta s¡dz¡c z ilo±ci potwierdze«, wr¦cz uwielbia sªonin¦²²⁸.

Nie samym mi¦sem Cygan »yje, ugoszczony zjada i inne potrawy, np. zu- p¦²²⁹, w tym i tzw. zup¦ z gwo¹dzia²³⁰, ziemniaki z kapust¡ do mi¦sa²³¹, jaja²³², kluski²³³, placki ziemniaczane²³⁴, ziemniaki pieczone w ognisku²³⁵. Z l»ejszych potraw zje (Cyganka) i kaszk¦ na mleku²³⁶, Cygan ch¦tnie si¦- gnie do naczynia z mlekiem, by ±ci¡gn¡¢ z mleka smakowit¡ ±mietank¦²³⁷. Na deser lubi owoce jabªka²³⁸ i gruszki²³⁹. Z bardziej oryginalnych produktów umie wykorzysta¢ i dynie z pola²⁴⁰ oraz ogórki²⁴¹. Jak widzimy, jest to wi¦c jadªospis stosunkowo zró»nicowany.

Gorzej jest jednak z napojami. Tu ¹ródªa s¡ do±¢ monotonne, wskazuj¡c jedynie na u»ywanie i nadu»ywanie przez Cygana tylko jednego typu napo- jów wyskokowych: wódki²⁴², najch¦tniej dobrej wódki²⁴³, wina²⁴⁴ i piwa²⁴⁵; chocia» w potrzebie gotów jest wypi¢ wszystko, oczywi±cie z tego samego typu pªynów²⁴⁶.

Tak zarysowana osobowo±¢ Cygana i jego zwyczaje podlega ocenie niezbyt przychylnej staªe przestawanie czy zadawanie si¦ z Cyganami przynosi ujm¦

226 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 44b, s. 208; R. Danel, Beskidzkie..., nr 29, s. 41;

Bery..., nr 331, s. 133.

228 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 15, s. 152; nr 98, s. 265; J. Broda, Opowie±ci...;

Paweª Rucki opowiada..., nr 171, s. 244; R. Danel, Beskidzkie..., nr 72, s. 87; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 18, s. 54; J. Ondrusz, Przysªowia..., nr 992, s. 43.

230 Bery..., nr 337, s. 136.

232 A. Widera, Od Cieszyna..., nr 18, nr 54.

234 Tam»e.

237 Tam»e, nr 33, s. 44.

238 Tam»e, s. 86, nr 71

240 Bery..., nr 335, s. 135.

242 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 12, s. 144; nr 32, s. 191; A. Widera, Od Cieszyna..., nr 41, s. 82.

244 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 12, s. 144; R. Danel, Beskidzkie..., nr 125, s. 131;

Bery..., nr 332, s. 134.

246 Tam»e.

(16)

(ksi¦dzu²⁴⁷), nie jest akceptowany ich sposób »ycia²⁴⁸. Ocena ta jest jednak w znacznej mierze spowodowana ich stereotypowymi dziaªaniami w okre±lonej sferze »ycia, tj. w sferze ekonomicznej. O braku akceptacji poczyna« Cyganów

±wiadczy u»ywanie w stosunku do nich okre±le« pejoratywnych, najcz¦±ciej u»ywanych jako staªy atrybut, a nie wynik oceny sytuacyjnej. S¡ to okre±lenia:

hrómski (cygon)²⁴⁹, ±winia²⁵⁰, hrómsko ±winia cyga«sko²⁵¹, potwora²⁵² i potwora cyga«sko²⁵³.

Z analizy tej powstaje obraz inny od obrazu Cygana znanego nam z litera- tury pi¦knej i wspóªczesnych popularnych przekazów potocznych, np. w piosen- kach o tematyce cyga«skiej Cygana przemieszczaj¡cego si¦ taborem, grajka i tancerza. Jest on nawet po cz¦±ci jego zaprzeczeniem prowadzi cz¦sto tryb osiadªy, wykonuje czynno±ci maªo romantyczne, raczej pospolite, charakterystyczne dla spoªeczno±ci wiejskiej, ale ni»szego typu, usªugowe i pomocowe.

Z racji kultury materialnej nale»y do kultury chªopskiej, ale równie» ni»szej

biedoty wioskowej. Tu i ówdzie dochodz¡ do gªosu elementy swoiste (nied¹- wiednik, miªo±nik koni, wró»bita), ale trzon tej kultury ma charakter chªopski.

Wynika to z uwarunkowa« przestrzennych grupa cyga«ska, z jak¡ mieli do czynienia l¡zacy Cieszy«scy, zwªaszcza górale Beskidu l¡skiego, wywodziªa si¦ ze sªowackich i polskich Karpat, cz¦sto prowadziªa osiadªy, wie±niaczy tryb

»ycia (tzw. Bergitka Roma).

Wspóªczesny obraz Cygana na l¡sku Cieszy«skim²⁵⁴ nawi¡zuje do obrazu tradycyjnego, utrwalonego w tekstach folklorystycznych, ale posiada ju» i elementy nowe, o proweniencji medialnej. I tak, w sferze psychospoªecznej pojawia si¦ bogata fantazja, ponadto wyrazi±cie formuªowane s¡ zarzuty wskazuj¡ce na natr¦ctwo (zaczepianie na ulicy?). W sferze ekonomicznej, do tradycyjnych zarzutów dochodz¡ wspóªczesne szuler, faªszerz. Zupeªnie inaczej ni» w folklorze postrzegana jest pozycja ekonomiczna Cygana niekoniecznie widziany jest tylko jako biedny, w opinii niektórych osób jest on bogaty. W sferze war- to±ci politycznych, w warto±ciach osobistych stwierdza si¦ expressis verbis, »e kocha wolno±¢ i jest czªowiekiem swobodnym. Podobna dwoisto±¢, jak w sferze ekonomicznej, pojawia si¦ w sferze kulturowej kultury osobistej. Oprócz tradycyjnego niechlujnego obrazu, mamy nowy osoby eleganckiej i zadbanej.

247 Paweª Rucki opowiada..., nr 244; R. Danel, Beskidzkie..., nr 31, s. 43.

249 K. D. Kadªubiec, Gaw¦dziarz..., nr 2, s. 118; nr 12, s. 144; nr 98, s. 265; nr 99, s. 266.

250 Tam»e, nr 2, s. 118.

251 Tam»e.

254 Por. Z. Gre«, Tradycja i wspóªczesno±¢... Przedstawiony tam wizerunek Cygana ma identyczny ukªad przedmiotowy (ukªad sfer »ycia Cygana / domen w jego wizerunku), co uªatwia dokonanie porównania.

(17)

Mocno rozbudowana jest cz¦±¢ dotycz¡ca ubioru, ze wskazaniem na elementy swoistego stroju etnicznego, czego w tekstach folklorystycznych nie byªo.

Rozbudowany jest system rozrywek, jakim oddaje si¦ Cygan, brak wskaza«

przeciwnie ni» w tekstach folklorystycznych dla charakterystyki upodo- ba« kulinarnych. I jeszcze jedna cecha, nieobecna w folklorze wskazanie na pokrewie«stwo etniczne z Rumunem.

Podsumowuj¡c, Cygan tradycyjny byª raczej jednowymiarowy, oceniany negatywnie chªopski parias, odbierany przez czªonków osiadªej spoªecz- no±ci wiejskiej jako taki, jakimi oni nie s¡ i by¢ nie chc¡. Cygan wspóªczesny na l¡sku Cieszy«skim jest dwuwymiarowy obok obrazu tradycyjnego pojawia si¦ obraz wspóªczesny, w znacznej mierze ksztaªtowany pod wpªywem wspóªczesnych mediów.

Obraz Cygana i Cyganki w folklorze l¡ska Cieszy«skiego