Maciej KowalewsKi
Instytut Socjologii Uniwersytetu Szczecińskiego Debora KowalewsKa oP
W czasach religijności mierzonej rozsądną miarą zdumiewa postanowienie kanoników w Sewilli w roku 1401 zbudujmy kościół tak wielki by ci, co go zobaczą wzięli nas za szaleńców nikt już nie pamięta kto był wówczas rozważny i odradzał budowę tak powstaje kościół
Ks. Janusz Stanisław Pasierb, Katedra w Sewilli
Katedra jaKo stereotyp przestrzenny.
PrzyPadeK KoścIoła PW. śW. JaKUba W SzczecInIe
1. Katedra: Symbol zWIązKóW PrzeStrzenI mIeJSKIeJ I SacrUm
co to znaczy, że przestrzeń jest święta? dla socjologów badających miasto, odpowiedź może być następująca: świętość przestrzeni powstaje dzięki zna- czeniom zbiorowym, które są jej przypisywane. bez tych znaczeń byłaby tylko subiektywną przestrzenią indywidualną albo obiektywną kategorią, ulokowaną poza światem społecznym i przez to poza obszarem dociekań socjologów. naj- prościej zatem rzecz ujmując, przestrzeń święta to taka, której ludzie przypisują znaczenia należące do sfery sacrum. W ten sposób ulica, na której oddali życie walczący w słusznej sprawie demonstranci („męczennicy”), także może zostać włączona w obszar świętości. co ważne, oznaczanie przestrzeni za pomocą sym- boli nie dokonuje się ‘raz na zawsze’; przestrzeń nie tyle jest, co staje się święta, dzięki praktykom odtwarzania znaczeń do niej przypisanych. nauki społeczne starają się odczytywać reguły tworzenia znaczeń, którymi mówi przestrzeń miej- ska i architektura (Pirveli 2005). Jak pisze leon dyczewski w pracy pt. Symbolika świątyni w mieście, „symbole reprezentują określoną wartość, normę, ideę, wy- darzenie, a także całościowy porządek i sens życia [...] znaczenie i siła oddzia- ływania symboli przejawiają się w ich właściwościach jednoczących: łączą one poznanie i przeżycia ludzi, porządkują ich zbiorową historię” (dyczewski 1994:
163). Według Petera bergera i thomasa luckmanna symbole zapewniają porzą- dek w subiektywnym postrzeganiu doświadczenia życiowego, nadają znaczenie codziennym czynnościom (berger, luckmann 1983).
CO DZIEJE SIĘ Z „SYMBOLAMI EUROPY”?
z całą pewnością katedra jest symbolem przestrzeni świętej. ale jakie znac- zenia są jego treścią? Kwestia zrozumienia tego, czym jest katedra i jakie funkcje spełnia, wydaje się być utrudniona w czasach „religijności mierzonej rozsądną miarą”, tak odległych od okresu, kiedy powstawały najokazalsze katedry europy.
odpowiedź na pytanie o miejsce katedry w przestrzeni miasta zależy od tego, w jaki sposób patrzymy na kościół katedralny. czy jest to tylko zabytek, pomnik architektury czy też przestrzeń wiary, która wciąż pozostaje żywa? Wydaje się, że dokonując wyboru pomiędzy jednym a drugim spojrzeniem należy kierować się nie tyle przekonaniami i wiarą patrzącego, co raczej intencjami i zamysłem twórców i budowniczych kościoła.
obecnie, kiedy myślimy o katedrze (kościele katedralnym), najczęściej mamy przed oczyma gotycką wieżę kościoła górującą nad innymi budynkami. Pejzaż średniowiecznych miast zmieniał się przez wieki, ale katedry pozostały jego nie- zmiennym elementem i do dziś nie przestają budzić zainteresowania. można nawet zaryzykować twierdzenie, że obecnie zainteresowanie to znacznie wzrosło i doty- czy nie tylko miłośników kultury średniowiecznej. Wielbiciele teorii spiskowych próbują odkrywać tajemne przesłanie gotyckich katedr, ukryte przez ich budowni- czych przed ogółem wiernych, a dostępne garstce wtajemniczonych, prześladowa- nych przez Kościół katolicki w obawie, aby ta prawda nie wydostała się na świat- ło dzienne1. tymczasem przesłanie, jakie niesie w sobie katedra średniowieczna w zamiarze jej twórców było proste i oczywiste dla każdego, dające się streścić w biblijnym stwierdzeniu: „oto jest dom boży i brama do nieba” (rdz 28,17). to, co było oczywiste dla chrześcijan wieków średnich, nie jest już takie proste do od- czytania dla coraz bardziej zlaicyzowanych europejczyków. aby zrozumieć, czym miał być w zamyśle ówczesnych budowniczych kościół katedralny, należy najpierw zapytać o ogólne założenia przyświecające budowniczym kościoła (niezależnie od tego, w jakiej epoce ta świątynia powstaje). chrześcijaństwo w średniowieczu było religią uniwersalną, stanowiącą o jedności ówczesnej europy. Porządkowało nie tylko sprawy związane ze zbawieniem człowieka i jego relacje z bogiem, ale także doczesny porządek feudalnej społeczności. odzwierciedlenie tego ładu znajduje- my również w świątyniach tej epoki. średniowieczne świątynie są wyrazem wiary w to, że bóg mieszkający pośród swojego ludu pragnie być w centrum życia spo- łeczności i każdego wiernego, tak jak katedra stanowi serce i centrum miasta. Jak piszą bohdan Jałowiecki i marek Szczepański (2002: 63):
gotycka katedra, której konstrukcja była podporządkowana ówcześnie pojmowanemu porządkowi kosmicznemu. Stanowiła jakby syntezę świata, a jej układ wewnętrzny i poszczególne części: sklepienia, ołtarz, nawy boczne, mały dawać wyobrażenie o bu-
1 Przykładem może tu być literatura popularna, stanowiąca kolejne wariacje na temat książki d. browna Kod leonarda. I tak na przykład w książce J. Sierry bramy templariuszy już samo miejsce lokalizacji znanych francuskich katedr gotyckich stanowi ukryte przesłanie zawierające tajemnicę możliwości bezpośredniego kontaktu człowieka z bogiem poprzez spe- cjalne bramy znane już starożytnym.
dowie świata. Specyfika gotyckiej katedry nie polega więc na jednoczesnym genial- nym zastosowaniu znanych już wcześniej elementów, takich jak: ostry łuk, przypory i sklepienia krzyżowo-żebrowe, ale na tym [...] że stała się ona „nosicielką idei.
na tle otaczającej nas labilności, średniowieczne katedry wydają się być nie- zmiennymi punktami, wokół których, jak w teatrze, zmieniają się dekoracje i ak- torzy. Katedry europejskie od setek lat stanowią miejsce modlitwy i spotkania, są ziemią świętą. świętą także dla tych osób, które nie wierzą w realną obec- ność Jezusa w najświętszym Sakramencie, ponieważ jej świętość kryje się także w wypełnionych modlitwą tylu pokoleń murach. nie trzeba być człowiekiem wie- rzącym, żeby we wnętrzu katedry odnaleźć spokój i poczucie przynależności do wielowiekowej tradycji. Przesłanie średniowiecznych katedr nie jest zastrzeżone tylko dla katolików, ich przekaz jest na tyle uniwersalny, że może być odczytany przez każdego, kto tylko zechce na chwilę przystanąć w biegu od jednego dzieła sztuki do kolejnego. tu jeszcze raz powraca myśl Janusza Pasierba o tym, że katedra średniowieczna stanowić może symbol europy, czytelny niezależnie od osobistej wiary. z całą pewnością jest to jednak symbol zmienny i niejednorodny.
Kłopot z odczytaniem znaczeń przypisywanych katedrze wiąże się być może z „nadmiarem oczywistości” – katedra to symbol niemal tak „przezroczysty”, jak róża, o której pisał Umberto eco2. Inna trudność wiąże się odczytywaniem kat- edry w zmieniających się kontekstach społecznych, w odniesieniu do przeobrażeń miasta i religijności. Jak wiele zatem jest świętości w katedrze współczesnej – dla mieszkańców i dla przelotnych użytkowników miasta? czy sacrum jest ciągle żywym centrum dzisiejszych, globalizujących się metropolii, czy jest już tylko muzeum, punktem orientacyjnym?
rzecz jasna, zabytek może być jednocześnie przestrzenią sacrum; nie twier- dzimy, że przybysze czy turyści nie mogą doświadczać świętości. Sprowadzenie jakiegoś obiektu do roli punktu orientacyjnego, landmarku3, także atrakcji tury- stycznej nie jest umniejszaniem jego znaczenia – również i w turystyce cho- dzi czasem o coś więcej niż tylko o zaspokojenie potrzeby gromadzenia wrażeń (Podemski 2005). znaczenie odwiedzanej przestrzeni świętej nie sprowadza się tylko do funkcji zaspokajania ciekawości czy rekreacji – to także miejsce relacji z innymi, miejsce spotkania z przeszłością, miejsce konfrontacji z wartościami zbiorowymi. odwiedzany zabytek jest – jakkolwiek górnolotnie by to nie za- brzmiało – instrumentem budowania naszej podmiotowości, nadawania sensu re- lacjom z innymi. Przestrzeń publiczna – a miejsca warte odwiedzenia z reguły są jej częścią – to narzędzia, które pozwalają odpowiadać na fundamentalne pytania:
kim ja jestem? Jakie są moje relacje z innymi? Kim jesteśmy my – europejczycy, Polacy, chrześcijanie? Innymi słowy, katedra jako symbol może współorganizo-
2 „róża jest figurą symboliczną tak brzemienną w znaczenia, że nie ma już prawie żad- nego” (eco 2003: 502).
3 Por. artykuł Krzysztofa bierwiaczonka, w tym tomie.
wać społeczną tożsamość i reprezentować istotne wartości także wtedy, kiedy jest turystyczną atrakcją.
W sposób oczywisty uznawanie świętości katedry powiązane jest z religijnoś- cią odwiedzającego, ale nie tylko o wyznanie religijne tutaj chodzi. nie trzeba prowadzić systematycznych obserwacji, żeby stwierdzić, że osoba innego wy- znania czy zgoła niewierząca (np. duński turysta – ateista) może zachowywać się w przestrzeni katedry z większą uwagą i skupieniem niż deklarujący swoją kato- lickość rozbrykany licealista na szkolnej wycieczce. mówiąc inaczej, to praktyki społeczne konstytuują przestrzeń sacrum. oczywiście, zachowania – bez przypi- sanych do nich znaczeń – nie interesują socjologów tak bardzo, jak np. psycholo- gów środowiskowych czy etologów, ale z całą pewnością błędem byłoby uznanie świątyń za przestrzenie sacrum tylko na podstawie arbitralnej decyzji badacza, z pominięciem tego, co rzeczywiście ludzie w katedrze „robią”4.
Jedną z prób przezwyciężenia problemów z pomijaniem zmieniających się znaczeń przypisywanych badanej przestrzeni jest pojęcie stereotypu przestrzen- nego, obecne na gruncie polskiej socjologii miasta. Przypomnijmy, że w prze- strzeni badawczej funkcjonują takie pojęcia jak modele przestrzenne (formy wy- nikające z dominacji funkcji i społecznie determinowanych wartości), archetypy (modele pierwotne przyjmowane na poziomie podświadomości) i właśnie stereo- typy przestrzenne, rozumiane jako aktualne waloryzacje przestrzeni (Wallis 1984;
Jałowiecki 1988; Szczepański, Jałowiecki 2002). badanie stereotypu czy modelu odnoszone jest zawsze do określonego społecznego kontekstu i koncentruje się na opisie pewnej struktury poznawczej funkcjonującej w potocznym obiegu.
Stereotyp przestrzenny zmienia się z miastem i społeczeństwem, badanie treści tych stereotypów objaśnia nam równocześnie kontekst, w którym funkcjonują.
nie ma jednej przestrzeni i jednego stereotypu, mamy do czynienia z płynnoś- cią czy też migotliwością znaczeń przypisywanych miejscom, które podlegają ciągłym redefinicjom, reinterpretacjom. nawet stereotyp przestrzenny nie daje się zamknąć w obrębie jednego kodu: katedra może przynależeć jednocześnie do świata turystyki, sztuki, rozrywki, budowania więzi z innymi, pamięci społecznej i do sfery sacrum. W artykule b. Jałowieckiego pt. Społeczny język architektury od gotyckiej katedry do hipermarketu, poświęconym symbolicznym przeobraże- niom miast, czytamy:
inne znaczenie ma katedralny kościół często odwiedzanego przez turystów miasta, a inne peryferyjna świątynia zaludniająca się w czasie niedzielnych nabożeństw.
W tym pierwszym przypadku funkcja kultu schodzi właściwie na margines, a kościół
4 to jest zresztą chyba szerszy problem związany z socjologicznymi badaniami prze- strzeni, która bywa łatwo etykietowana. czytamy w rozmaitych opracowaniach o „przestrze- ni dźwięku”, „polityki”, „rekreacji”, „pamięci” itd. do tego rozpaczliwego katalogu brakuje jeszcze tylko „przestrzeni zgody narodowej” i „przestrzeni rewolucji”. trudności z operacjo- nalizacją tak zdefiniowanych typów przestrzeni rzadko bywają przedmiotem dyskusji, a owe typologie bywają traktowane jak aksjomaty.
staje się muzealną salą, do której wstęp staje się możliwy po wniesieniu stosownej opłaty (Jałowiecki 2005: 22).
Skoro nie istnieje jeden spójny obraz katedry, to jak w sposób naukowy badać tę „chmurę znaczeń”? Wydaje nam się, że istotą analiz jest proces „stawanie się”
katedry - proces powstawania różnorodnych wyobrażeń na jej temat, istniejący w świadomości mieszkańców. niniejszy artykułt jest próbą opisu społecznego pro- cesu konstrukcji stereotypu znaczeniowego „katedry”, symbolu związków miasta i religii. obiektem badań omawianych w tym tekście jest szczecińska katedra pw.
św. Jakuba. Uczyniliśmy tak z kilku powodów. Po pierwsze, mamy do czynienia z kościołem na ziemiach zachodnich, powracającym do Kościoła katolickiego, na nowo obecnym w polskich granicach. to historyczne znaczenie dziedzictwa wiary i przynależności narodowej było przedmiotem badań w projekcie badawczym, który dla niniejszych rozważań stanowi ważny punkt odniesienia. Projekt ten nosił tytuł
„Kościoły - Symbole południowego pobrzeża bałtyku w czasie politycznych i reli- gijnych przełomów”5 (Symbolkirchen in religiosen und politischen Umbruchen in ostseeraum) i realizowany był w latach 2003–2007 wspólnie przez teologów, so- cjologów, architektów, historyków sztuki i urbanistów z Polski i niemiec. celem badań było odkrycie funkcji społecznych, politycznych i religijnych znaczących Kościołów z okresu gotyku w regionie nadbałtyckim. Projekt finansowany był przez Fundację Volkswagena i obejmował swoim zakresem: Kilonię, lubekę, Wismar, Stralsund, Kaliningrad, Gdańsk oraz Szczecin. Po drugie wreszcie, w stosunkowo krótkim czasie wygląd bazyliki ulegał znacznym zmianom. zniszczenia wojenne, rekonstrukcja w latach 70., postawienie nowej iglicy w 2008 r., nie pozostały bez wpływu na posób postrzegania znaczeń do tej katedry przypisywanych6. ale zmiany fizycznych kształtów katedry, to tylko jedna z części procesu, który chcemy anali- zować; wartości, wokół których gromadzą się ludzie; symbole, które poddawane są ciągłej reinterpretacji są równie ważne jak miejsca, w których mogą zaistnieć.
W tekście przedstawione zostaną wyniki badań prowadzonych z wykorzysta- niem map wyobrażeniowych, a także wyniki badań ilościowych pochodzących z opisywanego wyżej projektu pn. Kościoły–Symbole. zdajemy sobie sprawę, że niniejszy artykuł jest raczej przyczynkiem do całościowych badań nad zmie- niającymi się znaczeniami katedry w mieście współczesnym; sądzimy jednak, że szczeciński przypadek może stanowić interesującą część takich badań.
5 Kierownikiem projektu był prof. dr Wolfgang Grünberg, Universität Hamburg, Fakultät für Geisteswissenschaften, Fachbereich evangelische theologie. Plonem prowadzonych prac w ramach projektu jest książka pt. Wie roter bernstein. backsteinkirchen von Kiel bis Kalinin- grad. Ihre Kraft in zeiten religiöser und politischer Umbrüche, red. W. Grünberg, a. Höner, dölling und Galitz Verlag, Hamburg 2008.
6 Szczególnie to ostatnie wydarzenie wydaje nam się ważne i wymagające dalszego roz- poznania. Stawianie iglicy na katedralnej wieży było wydarzeniem spektakularnym, ale także istotnym dla tożsamości miasta i jego mieszkańców, które spowodowało przyciąganie ludzi w to miejsce.
Poniższy wykres jest zestawieniem społecznych kontekstów odnoszących się do analizowanych w tekście zawartości stereotypu przestrzennego „katedry”
i procesu jego wytwarzania. Ponieważ chcemy skupić się na przedstawieniu wy- ników badań empirycznych, poprzestajemy na takim skrótowym omówieniu spo- łecznego otoczenia szczecińskiej katedry – sądzimy, że będzie ono wystarczają- cym uzupełnieniem omawianych poniżej rezultatów.
rys. 1. najważniejsze konteksty stereotypu przestrzennego katedry pw. św. Jakuba w szczecinie
Źródło: opracowanie własne.
2. Katedra W WyobraŹnI
Klasyczne badania nad postrzeganiem przestrzeni i zjawisk w niej zacho- dzących opierają się na rysunkach dzieci (m.in. ladd 1967; Gould, White 1974;
lynch 1990), które według założeń tych autorów, są często lepszym źródłem informacji o środowisku miejskim niż dorośli (ze względu na swoją mobilność przestrzenną). badania nad tym, jak ludzie postrzegają i wizualizują zamiesz- kiwaną przez siebie przestrzeń określane są w ramach studiów miejskich jako
Migracja na Ziemie odzyskane
Symboliczne odzyskiwanie miasta‐
kościół na pograniczu:
niemiecka, protestancka przeszłość
miasta
Wspominanie polskiej (katolickiej) historii Pomorza Zachodniego
i Szczecina
Procesy polityczne
Ograniczanie znaczenia Kościoła przed 1989
rokiem
Łączność pomiędzy opozycją a kościołem
Tworzenie depozytu pamięci narodowej
Miejsce spotkań środowiska politycznego ‐
ulotki w przedsionku katedry
Przemiany miasta
Procesy społeczno‐
przestrzenne, przemiany funkcji centrum, zmiany składu
społecznego mieszkańców centrum
Zmniejszanie znaczenia parafii;
katedra jako prestiżowe miejsce
ślubów
Przyciąganie turystów: budowa
wieży z tarasem widokowym, renowacja wnętrza,
Przeobrażenia wewnątrz
kościoła
Odpowiedź na wskaźniki religijności inne niż w innych
diecezjach
Nadawanie specjalnego znaczenia kościołowi –
statusu bazyliki archikatedralnej Tworzenie nowych „ofert”:
nabożeństwa w obcych językach, nabożeństwa
ekumeniczne Wzmacnianie pozycji
„kościoła biskupiego”, organizacja ważnych uroczystości w diecezji
Budowanie łączności z miastem:
kaplice dla cechów i stowarzyszeń, koncerty
„image studiem” (moudon 2007) – podstawą ich wyróżnienia jest nie tyle status przedmiotu, co sposobu badań. „Image studiem” prowadzone są z powodzeniem na gruncie geografii społecznej, socjologii, teorii architektury, psychologii środo- wiskowej. ostatnia z wymienionych dyscyplin nauki posiada w tym zakresie naj- większe osiągnięcia – często są to nowe odczytania prac istniejących na gruncie socjologii czy antropologii przestrzeni (bell i in. 2004).
najczęściej wykorzystywaną metodą zbierania danych wizualnych są foto- grafie i tzw. mapy wyobrażeniowe. mapy wyobrażeniowe (inaczej określane jako mentalne czy poznawcze) to narzędzie badawcze wykorzystywane w wielu dzie- dzinach nauk społecznych, m.in. psychologii środowiskowej, geografii społecz- nej, antropologii przestrzeni – czy ogólniej: studiów miejskich (Słodczyk 1984;
lewicka 2004; bierwiaczonek, nawrocki 2004). W socjologii traktuje się mapy poznawcze jako istniejący w świadomości jednostek i zbiorowości obraz walo- ryzacji przestrzeni oraz odzwierciedlenie praktyk przestrzennych społeczności zamieszkujących dany obszar. badane są wtedy przede wszystkim zbiorowe wy- obrażenia przestrzenne, zależne m.in. od cech położenia społecznego badanych.
trudność w interpretowaniu uzyskanych map czy też portretów przestrzeni sprawia niemożność oddzielenia własności map od umiejętności rysunkowych respondentów (Słodczyk 1984). Porównywanie realizmu (prawidłowej orientacji, użytych proporcji itd.) map rysowanych przez 10-latka i osobę dorosłą pozbawio- ne jest sensu. błąd można popełnić również poszukując podobieństw pomiędzy mapą topograficzną a mapą wyobrażeniową. mapy mentalne są portretem do- świadczeń subiektywnych i jako takie pozostają poza pojęciami „dokładności”.
W odniesieniu do dokumentów osobistych – których natura jest zbliżona do map wyobrażeniowych – proponuje się w literaturze pojęcie „autentyczności” (Hel- ling 1990; Gorzko 2004), czyli spójności wewnętrznej narracji badanego pod- miotu. mapy wyobrażeniowe powinny być w pierwszej kolejności „autentyczne”, a nie „dokładne”.
ze względu na jakościowy charakter analiz, zrezygnowano z określenia wiel- kości i doboru próby według kryteriów statystycznych. Posłużono się doborem celowym – kryterium doboru wyznaczone zostało przez poziom w systemie edu- kacji. Ponieważ założonym celem była rekonstrukcja pewnego procesu, a nie od- powiedź na pytanie o „popularność” określonych modeli postrzegania przestrze- ni, stąd też w poniższych analizach nie zastosowano kontekstu większościowego.
to, ile procent respondentów podziela określony typ wyobrażeń na temat bada- nego obiektu nie ma tutaj większego znaczenia, istotna jest struktura i proces wy- twarzania tych wyobrażeń, niemożliwy do odtworzenia w badaniu ilościowym.
badanie zrealizowano w dwóch etapach. W pierwszym, w 2004r., uzyskano 40 rysunków od młodzieży gimnazjalnej7 z trzech dzielnic Szczecina: niebuszewo,
7 Szczególne podziękowania składam Kołu naukowemu rezUS za pomoc i zaangażowa- nie w realizacji tej części badań – mam tu na myśli zwłaszcza wysiłek p. Karoliny Iwanejko i p. Jordana Klimka.
Pomorzany i Pogodno8. W etapie drugim (realizowanym w latach 2006–2008) zbierano rysunki od studentów pierwszego i drugiego socjologii Uniwersytetu Szczecińskiego oraz studentów studiów zaocznych Wyższej Szkoły Humani- stycznej tWP w Szczecinie – łącznie uzyskano 137 rysunkowych przedstawień szczecińskiej katedry. Studenci9 mieli zadeklarować, czy są mieszkańcami Szcze- cina, czy też innych miejscowości. aby odróżnić wyobrażenia na temat Katedry od prób odwzorowania miejsca, które było badanym znane, rysunki sporządzane przez osoby mieszkające w Szczecinie czasowo (np. w akademikach, na stan- cjach) uzupełniane były deklaracją o znajomości obiektu. Uzyskane rysunki pod- dano analizie typologicznej, która według rozróżnienia Szczepańskiego (1971:
599), polega na „ustalaniu pewnych typów osobowości, zachowań i typów wzo- rów współżycia występujących w różnych zbiorowościach”. W tym wypadku ry- sunki poddano kategoryzacji w celu odtworzenia podzielanych typów wyobrażeń katedry. analizę prowadzono w oparciu o następujące zmienne: cechy społeczno -demograficzne badanych; deklaracja nie/znajomości obiektu; parametry obiektu na rysunku; typ rysunku (trójwymiarowy, rzut, widok z boku lub od frontu, fragment mapy miasta); cechy typowe dla budynków sakralnych (wie- ża, wysokie okna, witraże, portal, nawy, szczegółowy rysunek murów); cechy otoczenia (elementy miejskiego krajobrazu takie jak ulice, przystanki autobuso- we, ciągi komunikacyjne, obiekty małej architektury; obiekty z sąsiedztwa kate- dry; kontekst budynku: (sakralny, świecki); ludzie (umieszczenie ludzi lub ich brak na rysunku).
na podstawie wyżej wymienionych zmiennych odtworzono cechy typowej katedry, uwzględniając funkcję oraz postać wyobrażeń (wygląd: ilość wież, proporcje, kontekst budynku). W oczywisty sposób podobieństwo rysunku do rzeczywistości jest związane z faktem zamieszkiwania w mieście. rysunki osób spoza Szczecina są w znacznym stopniu zróżnicowane, rzadziej przypominają sylwetkę szczecińskiej katedry. co istotnej, także w grupie osób niebędących mieszkańcami miasta, typowy kościół niezwykle rzadko zawierał strzelistą wieżę, właściwą dla stereotypowego wyobrażenia gotyckiej katedry. może to wskazywać na rozpowszechnienie wizerunku wieży szczecińskiej katedry za- kończonej trapezowym hełmem – połączenie go z resztą budowli i narysowanie całości mogło nastręczać trudności badanym. Innymi słowy, w rysunkach osób spoza miasta mniej jest odgadywania katedry, niż można byłoby w pierwszym momencie sądzić. Wniosek ten pozostaje jednak w sferze przypuszczeń i wy- maga dalszych badań.
Wyobrażenie katedry było lokowane także poza kontekstem religijnym. na poniższych rysunkach widoczne są elementy typowe dla budynków świeckich (lub brak jest typowych symboli sakralnych). na rys. 4. katedra pełni funkcję twierdzy obronnej, inny z rysunków przypomina raczej ratusz miejski niż kościół.
8 dzielnice wybrano ze względu na podobne oddalenie od Katedry.
9 Przyjęto, że wszyscy gimnazjaliści są stałymi mieszkańcami Szczecina.
oba rysunki wskazują nie tyle na nieznajomość religijnego kontekstu katedry, ale na jej ważność, szczególne miejsce w mieście. Uzyskane rysunki przedstawia- ją najczęściej budynki okazałe, ponadprzeciętne, co może oznaczać, że katedra niezależnie od swojej fizycznej postaci jest postrzegana jako „ważny budynek”.
„siedziba władz”.
Szczególnie interesujące wydają się rysunki obiektów zupełnie nieprzypo- minających kościoła pw. św. Jakuba. osoby, które nigdy go nie widziały (albo nie pamiętają jak wygląda) odtwarzają sylwetkę budowli na podstawie pewnych schematów postrzegania (wspomnianych wcześniej „stereotypów przestrzen- nych”). na rys. 2. umieszczono mały (wiejski?) kościół w otoczeniu drzew. ry- sujący go gimnazjalista postrzega katedrę jako „jeden z wielu kościołów”. rys. 3.
przedstawia natomiast próbę wizualizacji katedry w oparciu o znane studentowi rzuty typowych katedr gotyckich. cechy charakterystyczne gotyckiej formy ar- chitektonicznej pozwalają szczecińską katedrę włączać do innych obiektów tej klasy – brak znajomości obiektu nie jest tu przeszkodą.
rys. 2. Gimnazjalista, l. 14
rys. 3. Studentka, 19 lat, spoza Szczecina
z przeprowadzonych badań jakościowych wyłania się obraz katedry jako ste- reotypu pozostającego na styku dwóch kontekstów: miejskiego, reprezentowa- nego przez takie symbole jak „atrakcja”, „zabytek”, „punkt orientacyjny” oraz kontekstu sacrum, reprezentowanego przez takie symbole jak „znak krzyża”,
„postać Jezusa”. częścią wspólną tych kontekstów jest katedra, jako „najważ- niejszy kościół w mieście”, najsilniejsza postać związków sacrum i przestrzeni miejskiej. ten ostrożny wniosek wynikający z analizy map wyobrażeniowych warto uzupełnić o rezultaty z badań ilościowych.
3. Katedra: PerSPeKtyWa UżytKoWnIKóW mIaSta
omawiane poniżej wyniki badań10 zrealizowanych w ramach projektu pn.
Kościoły –Symbole nie mają charakteru reprezentatywnego, lecz stanowią ma- teriał uzupełniający w stosunku do prezentowanych wyżej analiz jakościowych.
otrzymane rozkłady procentowe pozwalają na ukazanie w kontekście większoś- ciowym hierarchii znaczeń przypisywanych katedrze, i razem z przeprowadzony- mi interpretacjami map wyobrażeniowych stanowią podstawę odtworzenia mapy znaczeń szczecińskiej katedry. Kwestionariusze w języku polskim rozdawane były po mszy św. w niedzielę (w dniach 7, 11 września oraz przez trzy kolejne niedziele w październiku 2005 r. oraz w ciągu całego dnia przez cały okres ba- dania (od początku września do końca listopada). otrzymano 125 ankiet wypeł-
10 część wyników badań zamieszczono w artykule: J. Herrmann, a. Królikowska, m. Ko- walewski i in. (2008), Gotteshäuser sind keine Museen. Symbolkirchen in Szczecin und Gdansk aus der Perspektive der Kirchenbesucher, [w:] Wie roter Berrnstein. Backsteinkirchen von Kiel bis Kaliningrad. Ihre Kraft in Zeiten religiöser und politischer Umbrüche, red. W. Grünberg, a.
Höner, dölling und Galitz Verlag, Hamburg, s. 319-335.
rys. 5. Gimnazjalistka, l. 15 rys. 4. Gminazjalista, l. 14
nionych przez parafian (44,8%), mieszkańców miasta (36,8%) i zwiedzających (18,4%).
najistotniejszą częścią ankiety było pytanie o przypisywane katedrze znacze- nia, które brzmiało: „Kiedy myślę o katedrze pw. św. Jakuba, to myślę o...” – re- spondenci mieli odnieść się do każdego z 23 różnych znaczeń przewidzianych przez autorów kwestionariusza. najczęściej (uwzględniając ogólną liczbę wska- zań oraz wprowadzone wskaźniki) ankietowani łączyli katedrę pw. św. Jakuba z „bogiem i wiarą chrześcijańską”. częściej niż inne grupy odpowiadali tak pa- rafianie. Wskazania na rzeczywistość transcendentną („coś istnieje, co przekracza nas, ludzi” oraz „coś istnieje, co mi daje oparcie i sens mojemu życiu”) były podobnie liczne (ok. 70%). Katedra pw. św Jakuba symbolizuje w pierwszej ko- lejności coś więcej niż materialny budynek, trudno jednak było respondentom werbalizować te znaczenia.
65,3% wszystkich ankietowanych myśląc o katedrze pw. św. Jakuba, myśli o „gmachu kościoła i robiącym wrażenie dziele budowniczych”. częściej niż inne grupy odpowiadali tak zwiedzający: 95,7% turystów i tylko połowie parafian ka- tedra kojarzy się z obiektem fizycznym, widzialnym budynkiem. Podobne rozkła- dy dotyczą skojarzeń dotyczących wnętrza kościoła i jego specyficznej atmosfery.
do tej atmosfery odwoływano się często w pytaniach otwartych: „Jest [tutaj] pe- wien specyficzny klimat, cisza, spokój duszy, co daje człowiekowi poczucie bez- pieczeństwa i domu rodzinnego” (K, 1980, m11); „Gott, Glauben, Konzentration”
(m, 1967, t); „[...] robi wrażenie takiej wielkości” (K, 1983, t); „wtedy, kiedy jest mi źle, mogę tu przyjść, pobyć, wyciszyć się, «naładować»” (K, 1922, p).
Wśród wszystkich grup odsetek deklarujących znajomość innych kościołów go- tyku ceglanego był podobny (ok. 60%), nieznacznie więcej osób deklarujących wie- dzę o innych podobnych do katedry pw. św. Jakuba kościołach znalazło się wśród parafian. najczęściej wskazywano na kościoły na Pomorzu zachodnim, co może świadczyć o regionalnym zakresie rozpoznawanej struktury architektonicznej.
z wywiadów kwestionariuszowych wynika, że zdecydowaną większość wśród mieszkańców miasta odwiedzających kościół stanowią osoby przyjeż- dżające specjalnie na nabożeństwo z innych niż śródmieście części Szczecina.
z wywiadów z ekspertami i z analizy synoptycznej12 z kolei wyłania się obraz katedry pw. św. Jakuba jako miejsca prestiżowego, gdzie w jakimś sensie wypada bywać i np. wziąć ślub czy ochrzcić dziecko. W tym znaczeniu jest to najważniej- szy kościół w mieście, miejsce reprezentacyjne (także jako wizytówka miasta, o czym była mowa powyżej). ¾ mieszkańców miasta nie kojarzy katedry z parafią pw. św. Jakuba, co świadczy o przekraczaniu przez katedrę znaczenia lokalnego.
dla mieszkańców miasta katedra jest z kolei elementem przestrzeni publicznej,
11 znaczenie skrótów: K - kobieta, m - mężczyzna, p - parafianin, m - mieszkaniec miasta, t – turysta odwiedzający katedrę. oznaczenie (K, 1969, p) odnosi się do wypowiedzi parafianki kościoła św. Jakuba urodzonej w 1969 r.
12 analizy te prowadzono także w ramach projektu pn. Kościoły – Symbole.
ważnym składnikiem miejskiego krajobrazu. turyści postrzegają ją zaś głównie przez charakter formy, traktując jako zabytek, miejsce warte odwiedzenia. Sami parafianie natomiast, poprzez uroczystości rodzinne (śluby, chrzciny, pogrzeby) włączają katedrę do sfery prywatnej
mieszkańcy miasta wskazywali na specyficzną klasyczną formę architek- toniczną katedry i „pozytywne wrażenia, jakie przynosi patrzenie na katedrę”
(m, 1983, m) oraz „przeświadczenie o szczególnym charakterze starych budowli sakralnych” (m, 1940, m), a także przywiązanie do tej formy: „były propozycje odbudowy dachu [...] w stylu modernistycznym. nie zgadzałam się z tą myślą”
(K, 1931, m). dla osób z zewnątrz katedra pw. św. Jakuba częściej jest odczyty- wana przez nośnik symbolu, to znaczy częściej niż dla osób z nią związanych jest kojarzona z formą architektoniczną, budynkiem. łatwiej jest przez to zwiedzają- cym dostrzec podobieństwo formy katedry do innych kościołów gotyku ceglane- go, nawet nie posiadając wiedzy na temat historii tych obiektów. mieszkańcom miasta, a zwłaszcza parafianom, treść symbolu zasłania formę, bez której trudno znaleźć odniesienia do znaczeń związanych z europejskim architektonicznym dziedzictwem.
