jakości życia mężczyzn
transpłciowych – wyniki badania pilotażowego oraz przyczynek do dalszych badań
Influence of the sex reassignment on the subjective well-being of transgender men – results of the pilot study and discussion about future research
X
Rafał Gerymski
11 Instytut Psychologii, Uniwersytet Opolski
Streszczenie
Badanie pilotażowe miało na celu weryfikację doniesień naukowych mówiących o dobrym funkcjonowaniu osób transpłciowych. Na tej podstawie starano się porównać poczucie jakości życia mężczyzn transpłciowych z cispłciowymi mężczyznami heteroseksualnymi, homoseksualnymi i biseksualnymi a także zweryfikować role terapii hormonalnej i operacyjnej korekty płci jako potencjalnych predyktorów poczucia jakości życia mężczyzn transpłciowych. Cispłciowi mężczyźni heteroseksualni wykazywali się istotnie wyższym poczuciem jakości życia w stosunku do członków społeczności LGBTQ (mężczyzn transpłciowych, cispłciowych męż- czyzn homoseksualnych i biseksualnych). Orientacja seksualna mężczyzn transpłciowych nie różnicowała ich wyników poczucia jakości życia. Role operacyjnej korekty płci i terapii hormonalnej jako potencjalnych predyktorów poczucia jakości życia okazały się być niemożliwe do zweryfikowania, z uwagi na małą liczbę odpowiedzi. Powyższe predyktory wymagają ponownej weryfikacji. Wartymi zbadania mogą być również postrzegane i otrzymywane wsparcie społeczne, odczuwany stres czy stosowane przez osoby transpłciowe strategie copingu, które to są istotnie związane z poczuciem jakości życia każdego człowieka.
Słowa kluczowe:
transpłciowość, transseksualizm, tożsamość płciowa, poczucie jakości życia, terapia hormonalna, operacja korekty płci
Wprowadzenie
Publikacje naukowe dostarczają pozytywnych informacji na temat funkcjonowania psychicznego osób transpłciowych. Collier wykazał, że zaburze- nia funkcjonowania psychicznego występują u nich z taką samą częstotliwością jak u reszty populacji [1].
Z drugiej strony Grossman i D’Augelli donoszą, że aż
¼ badanych przez nich osób transpłciowych prze- szła próbę samobójczą, a połowa miewała myśli sa- mobójcze [2]. Badania na znacznie większej próbie (N=435) zdają się podważać te dane. Wynika z nich, że tylko 10% badanych osób transpłciowych zmagało się z problemami natury psychicznej i myślami sa- mobójczymi [3]. Dodatkowo Weyers i współpracow- nicy wykazali, że kobiety transpłciowe funkcjonują tak samo dobrze jak kobiety biologiczne [4]. Dane te mogą wskazywać na dobre funkcjonowanie osób transpłciowych i skłaniają do refleksji nad zagadnie- niem poczucia jakości życia tychże osób.
Poczucie jakości życia ma charakter silnie intro- spekcyjny i subiektywny [5]. Jest odzwierciedleniem osobistych doświadczeń [6], a ocena tych doświad- czeń, czyli ewaluacja życia, przekłada się na ocenę jego jakości – tym samym na ewaluację jakości życia psy- chicznego [5][6]. Jako że funkcjonowanie psychicz- ne oraz ocena doświadczeń człowieka służą opisowi dobrostanu jednostki [7] można wysnuć wniosek, że osoby transpłciowe (które, jak wynika z badań, cie- szą się podobnym zdrowiem psychicznym co osoby nietranspłciowe) będą wykazywały się podobnym poczuciem jakości życia, co osoby cispłciowe – te,
które nie są transpłciowe, czyli cechują się zgodnoś- cią płci biologicznej z ich tożsamością płciową [8,9].
Jednakże Newfield z zespołem wykazali, że badani przez nich mężczyźni transpłciowi cechowali się niż- szą jakością życia w stosunku do populacji ogólnej [10]. Badania te zostały przeprowadzone na próbie amerykańskiej. Również dane dotyczące próby ho- lenderskiej wskazują na niższą jakość życia związa- ną ze zdrowiem (health-related quality of life) osób transpłciowych w stosunku do populacji ogólnej [11].
Również Ainsworth i Spiegel wskazują, że kobiety transpłciowe niedokonujące operacyjnej korekty płci wykazywały się gorszą jakością życia w stosunku do kobiet cispłciowych. Wskazali oni również na gorszą jakość życia mężczyzn transpłciowych w stosunku do populacji ogólnej [12]. Dane te są zgodne z modelem jakości życia związanej ze zdrowiem, według którego zaburzenie funkcjonowania sfer społecznej, psychicz- nej i fizycznej (a takowym zapewne jest niezgodność płci biologicznej z tą utożsamianą) może negatywnie wpływać na jakość życia człowieka [13][14][15][16].
Eksploracja sfery poczucia jakości życia jest szczegól- nie interesująca wśród mniej licznej grupy mężczyzn transpłciowych – jak wskazują Imieliński, Lew-Staro- wicz oraz Arcelus i współpracownicy, odsetek kobiet transpłciowych jest znacznie większy niż mężczyzn transpłciowych [1][17][18].
Potencjalnym predyktorem poczucia jakości ży- cia mężczyzn transpłciowych może być etap lub fakt korekty płci. Bodlund oraz Kullgren twierdzą, że aż 70% osób transpłciowych po operacji zmiany płci
Summary
This pilot study was aimed at verifying scientific reports on the good functioning of transgender people. On this basis, it was attempted to compare the subjective well-being of transgender men with heterosexual, homosexual and bisexual cisgender men. This study tried to verify the role of hormone therapy and surgical gender correction (sex reassignment surgery) as potential predictors of the subjective well-being of transgender men. Cisgender heterosexual men showed significantly higher subjective well-being in relation to members of the LGBTQ community (transgender men, homosexual and bisexual cisgender men). Sexual orientation of transgender men did not differentiate their subjective well-being. The roles of the operational gender correction and hormone therapy as potential predictors of the subjective well-being proved to be impossible to verify due to the small number of responses. The above predictors need to be verified again.
Social support, perceived stress, and coping strategies used by transgender people, which are significantly related to the subjective well-being of every human being, may also be worth examining.
Key words:
transgenderism, transsexualism, gender identity, subjective well-being, hormone therapy, sex reassignment surgery
wykazywało się lepszym funkcjonowaniem w sferze społeczno-psychicznej, jednakże kobiety transpłcio- we funkcjonowały lepiej od mężczyzn transpłcio- wych [19]. Na pozytywny związek korekty płci z samopoczuciem i zadowoleniem z życia jednostki wskazują również Abramowitz, Fajkowska-Stanik, Lawrence, Murad i współpracownicy czy Bancroft [20][21][22][23][24]. Dodatkowo Colizzi i zespół twierdzą, że terapia hormonalna miała pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne osób transpłciowych [25]. Co więcej, Newfield i współpracownicy rów- nież potwierdzają te dane. Zbadali oni mężczyzn transpłciowych i wykazali, że terapia hormonalna była istotnym predyktorem jakości życia związanej ze zdrowiem [10]. Dane te potwierdzają także Meier z zespołem [26]. Również Berry i współpracownicy, Wierckx z zespołem, Costantino i inni a także Rotondi i asystenci wskazują na ważną rolę korekty w życiu mężczyzn transpłciowych [27][28][29][30]. Należy jednak pamiętać, że operacyjna korekta płci, nawet po pewnym czasie, może pociągać za sobą komplikacje zdrowotne [31] i tym samym negatywnie kształtować PJŻ osób transpłciowych.
Na podstawie przedstawionych badań i teorii jako- ści życia związanej ze zdrowiem można stwierdzić, że mężczyźni transpłciowi będą wykazywali się istotnie niższym PJŻ w stosunku do osób cispłciowych.
H1: Mężczyźni transpłciowi będą wykazywali się niższym poczuciem jakości życia w stosunku do męż- czyzn cispłciowych.
Przedstawione informacje dotyczące istotnej roli korekty płci w życiu osób transpłciowych pozwalają na sformułowanie następujących hipotez:
H2: Mężczyźni transpłciowi poddający się terapii hormonalnej będą wykazywali się istotnie wyższym poczuciem jakości życia w stosunku do tych, którzy nie zdecydowali się na dokonanie operacyjnej korekty płci lub zastosowania terapii hormonalnej.
H3: Mężczyźni transpłciowi, którzy ukończyli któ- ryś z etapów operacyjnej korekty płci będą wykazywa- li się istotnie wyższym poczuciem jakości życia niż Ci, którzy nie zdecydowali się na dokonanie operacyjnej korekty płci oraz zastosowania terapii hormonalnej.
H4: Zarówno terapia hormonalna jak i operacyjna korekta płci będą stanowiły istotne predyktory poczu- cia jakości życia mężczyzn transpłciowych.
Cel pracy
Niniejsze badanie pilotażowe miało na celu eksplorację sfery poczucia jakości życia mężczyzn
transpłciowych oraz zbadanie jej związku z podej- mowaniem przez nich terapii hormonalnej oraz ope- racyjnej korekty płci. Pilotaż miał również na celu porównanie wyników mężczyzn transpłciowych z mężczyznami biologicznymi, również tymi należą- cymi do społeczności LGBTQ (Lesbian, Gay, Bisexual, Transsexual, Queer).
Metoda
W badaniu wzięło udział 117 mężczyzn w wieku między 18. a 50. rokiem życia (Mwiek = 23,7; Mewiek = 22;
SDwiek = 6,3). Wyniki mężczyzn transpłciowych
(ntranspłciowi = 34) oraz mężczyzn cispłciowych niehetero- normatywnych (nbiseksualni = 25; nhomoseksualni = 26) uzyska- no za pośrednictwem grup wsparcia i stowarzyszeń osób należących do społeczności LGBTQ z wojewódz- twa opolskiego. Dane od mężczyzn cispłciowych he- teroseksualnych (nheteroseksualni = 32) uzyskano wśród organizacji charytatywnych i fundacji z województwa opolskiego nie związanych ze społecznością LGBTQ.
Nie udało się za ich pośrednictwem uzyskać wyników mężczyzn cispłciowych o innej orientacji niż hetero- seksualna ani mężczyzn transpłciowych. Zbieranie danych rozpoczęto w 2015 roku i odbywało się ono z użyciem metody „papier-ołówek”. Dane zbierano po zakończeniu zajęć grup wsparcia dla osób ze społecz- ności LGBTQ. Badani zostali poinformowani o pełnej anonimowości i bezpieczeństwie ich danych osobo- wych a także możliwość przerwania wypełniania kwe- stionariuszy w dowolnym momencie.
Badani wypełniali kwestionariusz SWLS w tłuma- czeniu Czapińskiego [32], bazujący na narzędziu do pomiary satysfakcji z życia autorstwa Dienera [33].
Skala zawiera pięć pytań, do których osoby badane ustosunkowują się za pomocą siedmiostopniowej skali Likerta, gdzie: 1 – zdecydowanie się nie zga- dzam, a 7 – zgadzam się całkowicie. Kwestionariusz na analizowanej populacji wykazuje bardzo dobre właściwości psychometryczne – α-Cronbacha = 0,88, ω-McDonalda = 0,89.
Wszyscy mężczyźni wypełniali autorski kwestio- nariusz dotyczący płci, wieku i orientacji seksualnej, a dodatkowo mężczyźni transpłciowi zostali popro- szeni o podanie etapów korekty płci, na których się znajdują i/lub które już przeszli. Mieli oni możliwość podania własnych propozycji oraz wybranie nielimi- towanej liczby z zaproponowanych: terapia hormo- nalna, operacja klatki piersiowej (mastektomia), usu- nięcie macicy (panhisterektomia), wytworzenie członka ( neophalloplastyka lub metoidoplastyka).
Wyniki
Orientacja seksualna mężczyzn transpłciowych nie różnicowała ich wyników poczucia jakości życia (H = 0,93; p > 0,05; ε2 = 0,03) – oznacza to, że nie za- obserwowano istotnych różnic PJŻ pomiędzy mężczy- znami transpłciowymi o orientacji heteroseksualnej, biseksualnej oraz homoseksualnej.
Test Kruskala-Wallisa wykazał istotnie staty- stycznie różnice pomiędzy mężczyznami transpłcio- wymi (bez podziału pod względem orientacji) oraz mężczyznami cispłciowymi heteroseksualnymi, bi- seksualnymi oraz homoseksualnymi pod względem poczucia jakości życia (H = 25,6; p < 0,01; ε2 = 0,22) – zob. tab. 1.
Tabela 1. Statystyki opisowe wyników kwestionariusza SWLS
M Me SD Min Max
Mężczyźni transpłciowi (niezależnie od orientacji) 14,6 12,5 5,72 5 28
Mężczyźni cispłciowi heteroseksualni 23,7 24 5,72 12 35
Mężczyźni cispłciowi biseksualni 17,7 18 6,50 7 33
Mężczyźni cispłciowi homoseksualni 17,8 17,5 6,36 7 29
Porównania parami DSCF wykazały, że cispłciowi mężczyźni heteroseksualni wykazywali się wyższym poczucia jakości życia w stosunku do grup mężczyzn należących do społeczności LGBTQ – cispłcio- wych mężczyzn homoseksualnych, biseksualnych
i mężczyzn transpłciowych (niezależnie od ich orienta- cji). Nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic pomiędzy mężczyznami transpłciowymi a cispłcio- wymi mężczyznami biseksualnymi oraz cispłciowymi mężczyznami homoseksualnymi – zob. tab. 2.
Tabela 2. Porównania parami Dwass-Steel-Critchlow-Fligner
W p
Mężczyźni transpłciowi (niezależnie od orientacji) Mężczyźni cispłciowi heteroseksualni 6,47 <0,001 Mężczyźni transpłciowi (niezależnie od orientacji) Mężczyźni cispłciowi biseksualni –2,46 >0,05 Mężczyźni transpłciowi (niezależnie od orientacji) Mężczyźni cispłciowi homoseksualni 2,69 >0,05
Mężczyźni cispłciowi biseksualni Mężczyźni cispłciowi homoseksualni 0,12 >0,05
Mężczyźni cispłciowi heteroseksualni Mężczyźni cispłciowi biseksualni 4,65 <0,001 Mężczyźni cispłciowi heteroseksualni Mężczyźni cispłciowi homoseksualni 4,57 <0,001
Tylko 3 osoby badane udzieliły odpowiedzi na py- tanie dotyczące etapu korekty płci. Na tej podstawie związek terapii hormonalnej i operacji korekty płci z poczuciem jakości życia mężczyzn transseksualnych okazał się niemożliwy do zweryfikowania.
Dyskusja wyników
Przeprowadzony pilotaż wykazał, że mężczyźni transpłciowi (niezależnie od ich orientacji), cispłcio- wych mężczyzn biseksualni i homoseksualni uzyskują niższe wyniki kwestionariusza SWLS w stosunku do cispłciowych mężczyzn heteroseksualnych. Bada- nia Kinga i współpracowników na próbie 2179 osób pokazują, że mężczyźni homoseksualni częściej niż mężczyźni heteroseksualni dokonują samookaleczeń.
Dodatkowo zażywanie narkotyków oraz konsultowa- nie się ze specjalistami w sprawie zdrowia psychicz- nego miało miejsce częściej w przypadku mężczyzn ze społeczności LGBTQ [34]. Na podstawie swoich badań Dhejne wraz z zespołem donoszą, iż przeba- dane 343 osoby transpłciowe po dokonaniu korekty płci wykazywały się większymi tendencjami samo- bójczymi w stosunku do populacji ogólnej [35]. Może to wynikać ze braku lub złej opieki nad pacjentami, którzy dokonali korekty płci. Informacje te zdają się być sprzeczne z tymi przedstawionymi we wstępie teoretycznym. Wynika więc z tego, że istnieje wiele zmiennych modyfikujących poziom poczucia jako- ści życia osób ze społeczności LGBTQ. Pokazuje to istotność dalszej eksploracji sfery poczucia jakości życia osób transpłciowych, co mogłoby pozwolić na
wytworzenie lepszych strategii dbania o dobrostan i higienę psychiczną osób transpłciowych.
Mężczyźni będący członkami społeczności LGBTQ wykazywali się istotnie niższym poziomem jakości życia w stosunku do cispłciowych mężczyzn hetero- seksualnych. Niska siła efektu sugeruje jednak, że powinno się dokonać dalszej eksploracji mediato- rów i predyktorów poczucia jakości życia mężczyzn transpłciowych. Jedną z potencjalnych zmiennych może być poczucie bycia dyskryminowanym na tle tożsamości płciowej, czyli transfobia [36]. Choć ba- dania zagraniczne donoszą, że wraz z wiekiem osób transpłciowych dyskryminacja ma coraz mniejszy wpływ na ich funkcjonowanie psychiczne [37], to mimo to warto by zweryfikować tą zależność w przy- padku mężczyzn transpłciowych mieszkających w Polsce. Jak donoszą Russell i współpracownicy, zmniejszenie poczucia bycia dyskryminowanym może istotnie przekładać się na ogólny stan zdrowia człon- ków społeczności LGBTQ [38].
Kolejną istotną do zbadania zmienną byłoby postrzegane i otrzymywane wsparcie społeczne, związane z występowaniem depresji wśród osób transpłciowych [39]. Erich i współpracownicy wyka- zali, że wsparcie i dobre relacje z bliskimi osobami mają wpływ na życiową satysfakcję osób transpłcio- wych [40] Potwierdzają to również Meier z zespołem, z których to badań wynika, że mężczyźni transpłcio- wi będący w związku rzadziej chorowali na depresję, w stosunku do samotnych mężczyzn transpłciowych [41]. Należałoby dokonać analizy relacji rodzajów i źródeł wsparcia z poczuciem jakości życia mężczyzn transpłciowych. Na podstawie niniejszego badania nie wiemy, czy osoby badane posiadały jakiekolwiek sieci wsparcia. Jest to istotna zmienna, gdyż zdaniem Helgesona człowiek o dużej sieci wsparcia funkcjo- nuje w sytuacji silnego stresu podobnie jak człowiek, który tego stresu nie doświadcza [42]. Prawdopo- dobnym jest, że osoby badane mogły posiadać jakąś sieć wsparcia, jednakże była ona zbyt mała lub mało skuteczna i nie była w stanie zniwelować skutków silnego dystresu obecnego w ich życiu. Dystres ten, jakim zapewne jest niezgodność tożsamości płcio- wej z płcią biologiczną, może mieć negatywny wpływ na dobrostan człowieka [43], jednakże jego skutki mogą być niwelowane również dzięki stosowaniu na- bytych form radzenia sobie ze stresem (copingu), któ- re kształtują jakość życia jednostki [44] i odgrywają istotną rolę we wpływie dyskryminacji na dobrostanu osób transpłciowych [37].
Na podstawie zamieszczonych w kwestionariuszu informacji zwrotnych można stwierdzić, że niektórzy mężczyźni transpłciowi odebrali badanie za tenden- cyjne. Badani wspominali, że przedstawione badanie było transfobiczne, gdyż nie skupiało się na rzeczach istotnych dla osób transpłciowych oraz miało na celu uzyskanie intymnych informacji i przedstawienie ich społeczności w negatywnym świetle. Być może właś- nie w tej przyczyny związek etapu korekty płci i poczu- cia jakości życia nie był możliwy do zweryfikowania, gdyż osoby badane nie chciały udzielać tak osobistych informacji. W badaniu właściwym powinno się prze- formułować pytanie dotyczące etapu korekty płci lub też przeprowadzić wywiady pogłębione z badanymi mężczyznami. Może pozwolić to na łatwiejsze zdoby- cie zaufania osób badanych [45]. Dzięki wywiadowi swobodnemu znacznie łatwiej jest uzyskać szczere odpowiedzi ze strony uczestników badania [45]. Jest to bardzo istotna kwestia, dlatego że jak wykazano we wstępie tej pracy, operacyjna korekta płci oraz terapia hormonalna stanowią ważne predyktory poczucia ja- kości życia osób transpłciowych [14][15][16][17][18]
[19][20]. Dodatkowo uzyskanie informacji na temat istotnych sfer życia osób transpłciowych pozwoliłyby na przeprowadzenie badań naukowych, które byłby zgodne ze stanowiskiem osób transpłciowych i ich potrzebami.
Wnioski
1. Poczucie jakości życia mężczyzn transpłciowych jak i pozostałych członków społeczności LGBTQ za- sługuje na dogłębniejsze zbadanie. Warto dokonać dokładnej eksploracji tej sfery za pomocą takiego narzędzia jak Kwestionariusz Poczucia Jakości Życia KPJŻ autorstwa Straś-Romanowskiej, Oleszkowicz i Frąckowiaka [46]. Kwestionariusz ten bada takie obszary poczucia jakości życia jak sfera psychofi- zyczna, psychospołeczna, podmiotowa i metafi- zyczna. Lepsze poznanie wymiarów biologiczne- go i społecznego poczucia jakości życia mężczyzn transpłciowych (czyli de facto tych, które mogą być najistotniejsze w ocenie życia osób transpłciowych) może przynieść interesujących wyników w pespek- tywie przyszłych badań nad funkcjonowaniem osób transpłciowych i społeczności LGBTQ.
2. Warto poszukać potencjalnych mediatorów i mo- deratorów poczucia jakości życia osób transpłcio- wych. Do potencjalnych zmiennych mogą należeć postrzegane i otrzymywane wsparcie społeczne [47, 48], odczuwany stres [43] czy też stosowane przez osoby transpłciowe strategie copingu [47].
3. Kolejni badacze, biorąc pod uwagę terapię hor- monalną i etapy operacyjnej korekty płci jako potencjalne predyktory i mediatory poczucia jakości życia, powinni starać się uzyskać infor- macje na ten temat np. w formie wywiadu po-
głębionego. Pozwoli to na zbudowanie kontaktu z osobami badanymi, który może pomóc w za- pewnieniu im bezpieczeństwa i poczucia troski, co może przełożyć się na uzyskanie szczerych informacji.
Bibliografia
1. Lew-Starowicz Z. Seksuologia Sądowa. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2010.
2. Grossman AH, D’augelli AR. Transgender youth and life-threatening behaviors. Suicide Life Threat Behav. 2007;37(5):527–537.
3. Cole CM, O’boyle M, Emory LE, Meyer III WJ. Comorbidity of gender dysphoria and other major psychiatric diagnoses. Arch Sex Behav. 1997;26(1):13–26.
4. Weyers S, Elaut E, De Sutter P, Gerris J, T’sjoen G, Heylens G, De Cuypere G, Verstraelen H. Long-term assessment of the physical, mental, and sexual health among transsexual women. J Sex Med. 2009;6(3):752–760.
5. Derbis R. Doświadczanie codzienności: poczucie jakości życia, swoboda dzia\lania, odpowiedzialność, wartości osób bez- robotnych. Częstochowa: Wydawnictwo WSP; 2000.
6. Kowalik S. Jakość życia psychicznego. In: Jakość rozwoju a jakość życia. Częstochowa: Wydawnictwo WSP; 2000.
7. Trzebińska E. Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne; 2008.
8. Sigusch V. Transsexual wish and and cis-sexual defense. Psyche (Stuttg). 1995;49(9–10):811–837.
9. Cava P. Cisgender and Cissexual. In: The Wiley Blackwell Encyclopedia of Gender and Sexuality Studies [Internet]. John Wiley
& Sons, Ltd; 2016 [dostęp 10 luty 2018].
Pozyskano z: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781118663219.wbegss131/abstract
10. Newfield E, Hart S, Dibble S, Kohler L. Female-to-male transgender quality of life. Qual Life Res. 2006;15(9):1447–1457.
11. Motmans J, Meier P, Ponnet K, T’Sjoen G. Female and Male Transgender Quality of Life: Socioeconomic and Medical Differencesary. J Sex Med. 2012;9(3):743–740.
12. Ainsworth TA, Spiegel JH. Quality of life of individuals with and without facial feminization surgery or gender reassignment surgery. Qual Life Res. 2010;19(7):1019–1024.
13. Trzebiatowski J. Jakość życia w perspektywie nauk społecznych i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych. Hygeia Public Health. 2011;46(1):25–31.
14. Wnuk M, Zielonka D, Purandare B, Kaniewski A, Klimberg A, Ulatowska-Szostak E, Palicka E, Zarzycki A, Kaminiarz E. Przegląd koncepcji jakości życia w naukach społecznych. Hygeia Public Health. 2013;48(1):10–16.
15. Schipper H. Quality of Life. J Psychosoc Oncol. 1990 4;8(2–3):171–185.
16. Tatarkiewicz W. O szczęściu. Warszawa: PWN; 1979.
17. Imieliński K. Seksiatria, tom I i II. Warszawa: PWN; 1990.
18. Arcelus J, Bouman WP, Van Den Noortgate W, Claes L, Witcomb G, Fernandez-Aranda F. Systematic review and meta-analysis of prevalence studies in transsexualism. Eur Psychiatry. 2015;30(6):807–815.
19. Bodlund O, Kullgren G. Transsexualism—general outcome and prognostic factors: A five-year follow-up study of nineteen transsexuals in the process of changing sex. Arch Sex Behav. 1996;25(3):303–316.
20. Abramowitz SI. Psychosocial outcomes of sex reassignment surgery. J Consult Clin Psychol. 1986;54(2):183–189.
21. Fajkowska-Stanik M. Transseksualizm i rodzina: przekaz pokoleniowy wzorów relacyjnych w rodzinach transseksualnych kobiet. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej; 2001.
22. Bancroft J. Seksualność człowieka. Wrocław: Urban & Partner; 2011.
23. Lawrence AA. Factors associated with satisfaction or regret following male-to-female sex reassignment surgery. Arch Sex Behav. 2003;32(4):299–315.
24. Murad MH, Elamin MB, Garcia MZ, Mullan RJ, Murad A, Erwij PJ, Montori VM. Hormonal therapy and sex reassignment:
a systematic review and meta‐analysis of quality of life and psychosocial outcomes. Clin Endocrinol (Oxf ). 72(2):214–231.
25. Colizzi M, Costa R, Todarello O. Transsexual patients’ psychiatric comorbidity and positive effect of cross-sex hormonal treatment on mental health: results from a longitudinal study. Psychoneuroendocrinology. 2014;39:65–73.
26. Meier SL, Fitzgerald KM, Pardo ST, Babcock J. The Effects of Hormonal Gender Affirmation Treatment on Mental Health in Female-to-Male Transsexuals. J Gay Lesbian Ment Health. 15(3):281–299.
27. Berry MG, Curtis R, Davies D. Female-to-male transgender chest reconstruction: A large consecutive, single-surgeon expe- rience. J Plast Reconstr Aesthet Surg. 2012;65(6):711–719.
28. Wierckx K, Caenegem EV, Elaut E, Dedecker D, Peer FV de, Toye K, Weyers S, Hoebeke P, Monstrey S, Cuypere GD, T’Sjoen G.
Quality of Life and Sexual Health after Sex Reassignment Surgery in Transsexual Men. J Sex Med. 8(12):3379–3388.
29. Costantino A, Cerpolini S, Alvisi S, Morselli PG, Venturoli S, Meriggiola MC. A Prospective Study on Sexual Function and Mood in Female-to-Male Transsexuals During Testosterone Administration and After Sex Reassignment Surgery. J Sex Marital Ther.
2013;39(4):321–335.
30. Rotondi NK, Bauer GR, Scanlon K, Kaay M, Travers R, Travers A. Prevalence of and Risk and Protective Factors for Depression in Female-to-Male Transgender Ontarians: Trans PULSE Project. Can J Commun Ment Health. 2012;30(2):135–155.
31. Cardoso da Silva D, Schwarz K, Fontanari AMV, Costa AB, Massuda R, Henriques AA, Salvador J, Silveira E, Elias Rosito T, Lobato MIR. WHOQOL-100 Before and After Sex Reassignment Surgery in Brazilian Male-to-Female Transsexual Individuals. J Sex Med. 2016;13(6):988–993.
32. Czapiński J. Psychologiczne teorie szczęścia. In: Psychologia pozytywna Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka.
Warszawa: Wydawnictwo PWN; 2004.
33. Diener ED, Emmons RA, Larsen RJ, Griffin S. The satisfaction with life scale. J Pers Assess. 1985;49(1):71–75.
34. King M, McKeown E, Warner J, Ramsay A, Johnson K, Cort C, Wright L, Blizard R, Davidson O. Mental health and quality of life of gay men and lesbians in England and Wales: Controlled, cross-sectional study. Br J Psychiatry. 2003;183(6):552–558.
35. Dhejne C, Lichtenstein P, Boman M, Johansson ALV, Långström N, Landén M. Long-Term Follow-Up of Transsexual Persons Undergoing Sex Reassignment Surgery: Cohort Study in Sweden. PLOS ONE. 2011;6(2):e16885.
36. Lombardi E. Varieties of transgender/transsexual lives and their relationship with transphobia. J Homosex. 2009;56(8):977–992.
37. Nuttbrock L, Hwahng S, Bockting W, Rosenblum A, Mason M, Macri M, Becker J. Psychiatric impact of gender-related abuse across the life course of male-to-female transgender persons. J Sex Res. 2010;47(1):12–23.
38. Russell ST, Ryan C, Toomey RB, Diaz RM, Sanchez J. Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Adolescent School Victimization:
Implications for Young Adult Health and Adjustment. J Sch Health. 81(5):223–230.
39. Nemoto T, Bödeker B, Iwamoto M. Social Support, Exposure to Violence and Transphobia, and Correlates of Depression Among Male-to-Female Transgender Women With a History of Sex Work. Am J Public Health. 2011;101(10):1980–1988.
40. Erich S, Tittsworth J, Dykes J, Cabuses C. Family relationships and their correlations with transsexual well–being. J GLBT Fam Stud. 2008;4(4):419–432.
41. Meier SC, Sharp C, Michonski J, Babcock JC, Fitzgerald K. Romantic Relationships of Female-to-Male Trans Men: A Descriptive Study. Int J Transgenderism. 2013;14(2):75–85.
42. Helgeson VS. Social support and quality of life. Qual Life Res. 2003;12(1):25–31.
43. Lazarus RS, Folkman S. Stress, appraisal, and coping. New York: Pringer; 1984.
44. Czapinski J. Wartosciowanie-zjawisko inklinacji pozytywnej. Wrocław: Ossolineum; 1985.
45. Konecki K. Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN; 2000.
46. Straś-Romanowska M, Oleszkiewicz A, Frąckowiak T. Kwestionariusz Poczucia Jakości Życia. Wroclaw: Inst Psychol Uniw Wroclawskiego; 2004.
47. Friedland J, Renwick R, McColl M. Coping and social support as determinants of quality of life in HIV/AIDS. AIDS Care.
1996;8(1):15–32.
48. Bastardo YM, Kimberlin CL. Relationship between quality of life, social support and disease-related factors in HIV-infected persons in Venezuela. Aids Care. 2000;12(5):673–684.
