Uniwersytet Śląski.
Wydział Nauk Społecznych
Agnieszka Bartnik
Moccus : dzik w kulturze starożytnych Celtów
Promotor: Prof. zw. dr hab. Wiesław Kaczanowicz
Katowice
2007
S p i s t r e ś c i . 1
SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów i symboli... 3
Spis m ap... 10
W stęp... II Rozdział I Charakterystyka bazy źródłowej... 27
Źródła narracyjne... 29
Epigrafika... 43
M ennictwo... 45
Źródła archeologiczne... 47
Rozdział II Stan badań... 51
Rozdział III Rozmieszczenie plemion celtyckich na podstawie aktualnego stanu badań. 65 Tereny europejskie... 66
Płd. Niemcy i Szwajcaria... 67
Galia... 68
Półwysep Iberyjski... 70
Europa Wschodnia - Czechy, Morawy, Polska... 74
Wyspy Brytyj skie... 76
Italia... 82
Półwysep Bałkański... 86
Nizina Węgierska i Wschodnie Karpaty... 88
Tracja i Dacja... 89
Tereny pozaeuropejskie... 92
Galacja... 93 Rozdział IV
Dzik i jego symbolika w tradycji ludów indoeuropejskich... 96
Rozdział V Dzik i jego symbolika w tradycji Celtów... 126
Rozdział VI Dzik jako obiekt kultu. Ewolucja wizerunku oraz funkcji „boga dzika” w wierzeniach plemion celtyckich... 174
Kult dzika jako uosobienia sił przyrody... 178
Antropomorfizacja dzika... 196
Gallorzymski i brytorzymski „bóg dzik”... 206
Rozdział VII Pochówki dzików oraz ich znaczenie... 215
Zakończenie... 226
Aneks 1... 237
Post Scriptum... 243
Bibliografia... 249
Indeks... 308
S p i s t r e śc i. 2
W y k a z s k r ó t ó w i s y m b o l i . 3
WYKAZ SKRÓTÓW I SYMBOLI
A.N.L. - “Archaeological Newsletter”.
AAC - “Acta Archaeologica Carpatica”.
AArch. - “Acta Archaeologica”.
AE - brąz.
AE ... - Annee Epigraphiąue [rok wydania]
AEspA - ,Jlrchivo Espahol de Arqueologia“.
AHB - “Ancient History Bulletin”.
AJ - “Antiąuaries Journal
AJPh - “American Journal ofP hilology”.
AMM. - Am mi ani Marcellini Rerum destarum libri qui supersunt, ed: W.
Seyfarth, vol. E libri XIV-XXV, Leipzig 1978.
ANRW - Aufstieg und Niedergang der rómischen Welt, ed: H. Temporini, W.
Haase, Berlin-New York 1972.
Ant. - ,jlntiquityn.
Ant.C. - “Antiquite Classicpie
APPIAN.Iber. - Appiani Historia Romana, ed: R. Viereck, A. G. Roos, e.
Gabba, vol. I, Leipzig 1939.
APPOLLODORUS.Bibl. - Apollodori Bibliotheca, ed: R. Wagner, Leipzig 1996.
APUL.Mund. - Apulei Opera guae supersunt, vol. I, Metamorphoseon libri XI, Leipzig 1968.
AR - srebro.
Arch. - “Archaeologia”.
Arch.Camb. - “Archaeologia Cambernensia”.
Arch.J. - “Archaeological Journal”.
Arch.P. - ,yirchaeologia P olona”.
W y k a z s k r ó t ó w i s y m b o l i . 4
Arch.Pol. - A rcheologia P olski”.
ArchS - “Archeologia Slovaca”.
ARRIAN.Anabasis - Flavii Arriani Anabasis, ed: A. G. Roos, G. Writh, Leipzig 1967.
ARRIAN.Cynageitica - Flavii Arriani, Cynageitica, [w:] Flavii Arriani, Ouae exstant omnia, ed: A. G. Roos, G. Wright, Leipzig 1972.
Athenaeus - Athenaeus, Dinosaphistarum, ed: G. Kaibel, vol. I-II, Stuttgart 1985.
Aulock - Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung von Aulock Collection o f Greek Coin from Asia Minor, vol. I - IV.
AVIEN.Ora. - Avienus Rufus Festus, Ora maritima, ed: D. Stichtenoth, Darmstadt 1968.
BAR - “British Archaeological Reports
BMC Lycia - Catalogue o f Greek Coins in the British M useum, London 1973- 1927.
BN - E. Muret, M. A. Chabouillet II, S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, Catalogue des monnaies gauloises de la BN, Paris 2003.
BNJ - “British Numismatic Journal Brit. - “Britannia”.
CAES.Gall. - C. Iulii Caesaris, Commentarii de bello Gallico, erki. Fr.
Kramer, W. Dittenberger, Berlin 1961.
CArch - “Current Archaeology”.
cat. nr. - numer w katalogu.
CATO.Agr. - Marcus Porcius Cato, De agri cultura, ed: Goetz, Leipzig 1922.
CIC.Pro.Font. - Cicero Pro Fonteio, ed: Fr. Schóll, Leipzig 1931.
CIL - Corpus Inscriptionum Latinarum.
ClasPhil. - “Classical Philology”.
Dembski - G. Dembski, Munzen der Kelt en, Wien 1998.
W y k a z s k r ó t ó w i s y m b o l i . 5
Demirler - J. Spier et al., The Demirler (ca. 1972) Lycia Hoard, „C7/“, IX, 2 0 0 2.
DIOD.SYC. - Diodori Bibliotheca Historica, ed: F. Vogel, K. T. Fisher, Stuttgart 1964-69.
DION. - Cassi Dionis Cocceiani, Historiarum Romanarum quae supersunt, ed:
U. P. Boissevain, vol. 1-3, Berlin I895-I90I
Dionozjos.Ant.Rom. - Dionysius Antiąuitates Romanae, ed: C. Jacoby, Stuttgart 1967.
ELIAN - Claudius Aelian Yaria historia, ed: M. R. Dilts, Leipzig 1974.
EUTROP. - Eutropii, Breviarum ab urbe condita, ed: O. von Lendle, P.
Steinmetz, L. Muller, Stuttgart 1995.
Falghera - R. Martini, N. Vismara, Monetazione Provinciale Romana.
Collezione Winsemann Falghera, vol. I - IV, 1992.
FLOR. - Annius Florus, Epitome Bell. Omn. Ann. DCC., [in:] L. Annaei Flori Quae Exstant, ed: E. Malcavati, Milano 1972.
GNS - “Gazette Numismatiąue Suisse ”.
HERODOTUS. - Herodotos, Erklcert, ed: H. Stein, Berlin 1877.
Heschius - Heschi Aleksandrini Lexicon, ed: J. Alberti, M. Schmidt, R. Menge, Amsterdam 1965.
HESIOD.Theog. - Hesiod Theogony, ed: M. West, Oxford 1966.
Hist. - “H istoria”.
HOMERUS.Illiad. - Homer Ilias, vol. I-II, ed: L. M. West, Stuttgart & Lipsiae 1998-2001.
HOMERUS.Odys. - Homer Odyssea, ed: P. van der Muehll, Stuttgart 1984.
hr. - hrabstwo.
HYG.Fab. - Hygini Fabulae, ed: P. K. Marshall, Stutgartiae 1993.
ILS - Inscriptiones Latinae Selectae, ed: H. Dessau, Berolini 1854.
JFI - “A Journal o f Faith and Insight ”.
JICS - “Journal o f Interdisciplinary Celtic Studies”.
W y k a z s k r ó t ó w i s y m b o l i . 6
JNG - „.Jahrbuch fu r Numismatik und Gełdgeschichte JRS - “Journal o f Roman Studies”.
JUST. - M. Juniani Justini Epitoma Historiarum Philipicarum Pompei Trogi.
Accendum Prologi in Pompeium Trogum post Franciscum Rurhl iterum, ed: O.
Seel, Stutgartiae 1972.
KALLIMACHUS - Callimachus, ed: R. Pfeiffer, vol. I-II, Oxford 1953.
Kat. A - Katalog. Monety.
Kat. B - Katalog. Figurki brązowe.
Kat. C - Katalog. Posągi i ołtarze kamienne.
Kat. D - Katalog. Kotły.
Kat. E - Katalog. Naczynia, przedmioty codziennego użytku.
Kat. F - Katalog. Fragmenty uzbrojenia.
Kat. G - Katalog. Fibule.
Kat. H - Katalog. Płaskorzeźby i reliefy.
Kat. I - Katalog. Szczątki dzików ze znalezisk grobowych i świątynnych.
Kat. Mapa - Katalog. Mapy.
Kat. rys. ... - Katalog. Materiał ilustracyjny.
Kat. tabl. I - Katalog. Tablica I Mennictwo Celtów wspiarskich.
Kat. tabl. II - Katalog. Tablica II Mennictwo Celtów kontynentalnych.
KZM - "Koszalińskie Zeszyty M uzealne”.
LIV. - Livius Titus, Ab Urbe Condita, ed: J. Heurgon, Paris 1963.
LT - S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, La Tour //, Paris 2001.
LUCAN. - M. Annei Lucani, Belli civilis libri decem, ed: A. E. Housman, Oxford 1950.
MArch. - “M edieval Archaeology”.
MART.Epigr. - M. Valerius Martialis, Epigramata, ver. D. R. Shackelton Baily, Stuttgart 1990.
Mean. - “M eander”.
W y k a z s k r ó t ó w i s y m b o l i . 7
MELA - Mela Pomponius, De Chorographia libri tres, ed: C. Frick, Sttutgart 1968.
MM - „Madrider Mitteilungen “.
Mon XV - S. Goudet, M. Prieur, L. Schmitt, Monnaies XV, Paris 2002.
OV.Met. - Ovidius Naso, Metamorphoses, ed: W. S. Anderson, Leipzig 1992.
P.P.S. - “Proceedings o f the Prehistorie Society”.
PA - p r z e g lą d Archeologiczny ”.
PAUZAN.- Pausanias, Greciae Descriptio, ed: Fr. Spiro, Lipsiae 1903.
PHum - J* istna Humanistyczne
PLIN.Nat. - C. Plinii Secundi, Naturalis Historiae, ed: C. Mayhoff, Lipsiae 1897.
PLUTARCHUS.Vit. Marius - Plutarchus Vitae Marius, [in:] Plutarchus Vitae Paralelae, ed: K. Ziegler, vol. 1-3, Leipzig 1969-73.
PLUTARCHUS. Vit.Aem.Paul. - Plutarchus Yitae Aemili Pauli, [in:]
Plutarchus Vitae Paralelae, ed: K. Ziegler, vol. 1-3, Leipzig 1969-73.
POLYB.Hist. -P olybius, Historiae, ed: Th. Buttner-Wobst, Sttutgart 1964-67.
Proc. Brit. Acad. - “Proceedings ofBritish A cadem y”.
Proc. Cambs. Ant. Soc. - “Proceedings o f the Cambridge Antiąuarian Society”.
Proc. Soc. Ant.L. - “Proceedings o f the Society o f the Antiąuaries o f London Proc.Suff.Inst.Arch. & Nat.Hist. - p ro ceed in g s o f the Suffolk Institute o f Archaeology and Natural H istoty \
PTOLEM.Geogr. - Claudii Ptolemei, Geographia, ed: C. Nobbe, Leipzig 1843-1845.
RAE - P e v u e archeologiąue de l ’est et du centr-est“.
REA - “Revue des Etudes Anciennes RH - “Revue Historiąue
RHR - “Revue de l ’hisroire des religieus
RTB - The Roman Inscriptions o f Britain, by: R. G. Collingwood, R. P.
Wright, Oxford 1965.
W y k a z s k r ó t ó w i s y m b o l i . 8
Rosen - N. M. Waggoner, Early Greek Coins from the Collection o f Jonathan P. Rosen, New York 1983.
RRC - Roman Republican Coinage, by: M. H. Crawford, London 1974.
SA - “Slovenska Archeologia”.
SC - “Studia Celtica”.
Sch/D - S. Scheers, Les monnaies gauloises de la Collection A. Danicourt a Peronne (Somme), Bmxelles 1975.
Sch/GB - S. Scheers, Traite de Numismatiąue Celtiąue II, La Gaule Belgiąue, Louvain 1977.
SGS - “Scottish Gaelic Studies”.
SNG Copenhagen - Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Danish NationalM useum Copenhagen, vol. I - VIII.
Spr.Arch. - Spraw ozdania Archeologiczne”.
STRABO. - Strabo, Geographica, ed: A. Meineke, Lipsiae 1921.
SUDA - Suidae Lexicon, Sttutgart 1967-71.
SUET.Cal. - Suetonius Tranąuillus, Caligula, [in:] De vita caesarum libri VIII, ed: M. Ihm, Stuttgart 1993.
SUET.Claud. - Suetonius Tranąuillus, Divus Claudius, [in:] De vita caesarum libri VIII, ed: M. Ihm, Stuttgart 1993.
SZNUJ - Studenckie Naukowe Zeszyty Uniwersytetu Jagiellońskiego
TAC.Agr. - Comelii Taciti, De vita et moribus Iulii Agricolae, [in:] Comelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847.
TAC.Ann. - P. Comelius Tacitus Annales, ed: E. Koesterman, Heidelberg 1963-7.
TAC.Germ. - Cornelii Taciti, Germaniae, [in:] Comelius Tacitus, Historiae et libri minores, ed: C. Halm, Lipsiae 1847.
TAC.Hist. - P. Comelius Tacitus Libri qui supersunt, vol. I-II, ed: S. Borzsak, Leipzig 1992.
W y k a z s k r ó t ó w i s y m b o l i . 9
VAL.MAX. - Valerius Maximus, Sammlung merkwiirdiger Reden und Thaben, ed: D. Friedrich Hoffman, bd. 1-4, Stuttgart 1828-29.
Van Arsdell - R. D. Van Arsdell, Celtic Coinage ofB ritain, London 1989.
VELL. - C. Velleius Paterculus, Historia Romana, Rómische Geschichte, ed:
Giebel, Stuttgart 1989
VERG. Aen. - Vergili Aeneis, ed: R. A. B. Mynors, Oxford 1973.
Vismara - N. Vismara, Monetazione arcaica della Lycia II. La colezione Winsemann Flaghera, Milan 1989.
Wiercińska 1996 - J. Wiercińska, Catalogue o f ancient coins in the National Museum in Warsaw: coin o f Roman Republic, Warsaw 1996.
WM - „ Wiadomości Numizmatyczne
ZCP - „Zeitschrift fu r Celtische Philologie
ZPE - Zeitschrift fu r Papyrologie und Epigraphik“.
S p i s map. 10
SPIS M AP
Mapa 1 Plemiona celtyckie emitujące monety z wyobrażeniem dzika.
Mapa 2 Plemiona celtyckie emitujące monety z wyobrażeniem dzika - Europa kontynentalna.
Mapa 3 Rozmieszczenie znalezisk brązowych figurek dzików w Brytanii.
Mapa 4 Znaleziska brązowych figurek dzików - Europa kontynentalna.
Mapa 5 Znaleziska naczyń glinianych z wizerunkami dzików.
Mapa 6 Rozmieszczenie płaskorzeźb z wizerunkami dzików.
Mapa 7 Znaleziska broni z wizerunkami dzików.
Mapa A Tereny rozmieszczenia kamiennych posągów dzików.
Mapa B Ludy na terenach których znajdowały się posągi dzików.
Mapa C Miejsca w których odkryto posągi dzików.
Mapa D Rozmieszczenie uszkodzonych posągów, interpretowanych jako wyobrażające dziki.
Mapa E Rozmieszczenie posągów dzików z inskrypcją.
Mapa 8 Zasięg oddziaływania druidów, oraz miejsca występowania nementonów.
Mapa 9 Znaleziska grobowe zawierające szczątki dzików - Europa kontynentalna.
Mapa 10 Znaleziska grobowe z Brytanii zawierające szczątki dzików.
Mapa 11 Tereny zajmowane przez Estiów.
Ws t ę p . 11
WSTĘP
Tematem niniejszej dysertacji jest dzik w kulturze starożytnych Celtów.
Zagadnienie to mogłoby się wydawać mało znaczące. Ze względu na rolę zwierząt, w tym dzika, w większości sfer życia ludów indoeuropejskich, nieodzowne staje się przebadanie jego roli, symboliki, oraz miejsca, jakie zajmował w ich życiu.
Jak wspomniałam w kulturze Indoeuropejczyków, w tym Celtów, zwierzęta odgrywały ogromną rolę. Gdy spojrzymy na Celtów możemy zaobserwować bardzo dużą rolę zwierząt, pojawiających się we wszystkich aspektach ich życia a przede wszystkim w religii. Wśród uważanych przez nich za święte należy wymienić m.in. jelenia, konia oraz właśnie dzika. Dwa pierwsze zwierzęta odgrywają znaczną rolę w kultach i mitologii celtyckiej, ale wierzenia z nimi związane nie m ają zasięgu ogólnoceltyckiego. Są to zwierzęta odgrywające znaczną rolę u Celtów kontynentalnych, ale kulty z nimi związane praktycznie nie pojawiają się u grupy północnej. Dla plemion wyspiarskich duże znaczenie miały kulty związane z ptakami. Natomiast na kontynencie kult ptaków był słabo rozwinięty. Trzecie z wymienionych zwierząt - dzik - oraz kulty z nim związane posiadały zdecydowanie ogólnoceltycki charakter pojawiając się u plemion należących do wszystkich trzech grup.
W przypadku plemion celtyckich właśnie dzik był jednym z najpopularniejszych i najczęściej spotykanych zwierząt. Celtowie określali dzika słowem „moccus”, oznaczało ono zarówno dzika jako zwykłe zwierzę jak i czczonego przez nich boga-dzika1. Samo słowo określające to zwierzę funkcjonowało na terenach wszystkich trzech grup z drobnymi jedynie
Ws t ę p . 12
różnicami wynikającymi z odmienności w dialektach używanych przez poszczególne plemiona . „Moccus” stanowiąc synonim dzika z czasem stał się określeniem boga-dzika w jego antropomorficznej postaci a w okresie galorzymskim przydomkiem Merkurego, którego Celtowie czcili jako
-5
Merkurego Moccusa .
Dzik - „Moccus” pełnił istotną rolę w szeroko rozumianej kulturze, świecie wyobrażeń, a także koncepcjach religijnych. Równie ważna była jego funkcja w wielu sferach życia codziennego. Symbolika oraz znaczenie dzika było bardzo różnorodne, a funkcje wieloznaczne. Wynika to z faktu, iż dzik należy do grupy zwierząt, które w religii posiadają bardzo szerokie, a jednocześnie czasem wykluczające się kompetencje, wiążące go zarówno ze sferą lunarną, jak i solarną. Dodatkowo możemy zaobserwować odrębności wynikające z płci omawianego zwierzęcia. Lochy, związane były z nieco innym obszarem znaczeniowym, co szczególnie silnie uwidacznia się właśnie w przypadku Celtów.
Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej kwestie może, a nawet powinno zrodzić się pytanie: Dlaczego właśnie dzik w kulturze starożytnych Celtów?
Pierwszym, zasadniczym powodem jest niezwykła wręcz odmienność proweniencji wierzeń oraz koncepcji związanych z dzikiem właśnie w odniesieniu do Celtów. Pamiętając, że Celtowie są Indoeuropejczykami oraz, że z innymi ludami Indoeuropejskimi sąsiadowali, należałoby się spodziewać bardzo silnych podobieństw w odniesieniu do nich wszystkich.
1 G. Drioux, Cultes indignes des Lingones. Essai sur les traditions religieuses d ’une gallo-romaine avant le triomphe du christianisme, Paris - Langres 1934, p. 15-17 por. G.
Dottin, La langue gauloise, Paris 1920, p. 273.
2 Celtowie wyspiarscy używali formy Nom. M uce; Gen. Mucce\ na terenach Galii forma pochodziła od słowa Nom. M och a w Bretanii od m o c ’h. W Irlandi do dnia dzisiejszego zachowało się w języku irlandzkim staroceltyckie określenie dzika muc. Stąd znany z inskrypcji „Moccus” zob.: P. Y. Lambert, La Langue gauloise, Paris 2003 por X.
Delmarre, Dictionaire de la landue gauloise, Paris 2003. Dla Celtów wyspiarskich zob.: E.
Quinn, The Dictionary o f the Irish Language, Dublin 1983.
3 Zob.: CIL XIII 5676 “/// h(onorem) d{omus) d(ivinae). Deo Mercur{io) Mocco. L.
M ascl(us) M asculus et Sedulia Blendula mater ex v o td \
Ws t ę p . 13
Prowadząc badania nad zagadnieniami związanymi z dzikiem, udało mi się potwierdzić tezę o zachodzącym podobieństwie, dla większości ludów indoeuropejskich, z wyjątkiem Celtów. W ich przypadku zaobserwowałam znaczące różnice i odmienności, leżące u samych podstaw ich systemu wierzeń.
Drugą kwestią, budzącą moje zaciekawienie, jest niezwykle szeroka symbolika i kompetencje dzika, nie tylko w odniesieniu do plemion celtyckich, ale również w przypadku pozostałych ludów indoeuropejskich. Jednak, w przypadku przebadanego materiału celtyckiego, ponownie uwidoczniły się zdecydowane różnice w porównaniu do pozostałych ludów, objętych analizą.
Tak silne odmienności pojawiające się w odniesieniu do dzika spowodowały, że to na niego padł wybór. Zastanawiające było, dlaczego właśnie to zwierzę, wierzenia, mity i kulty z nim związane nie wykazują analogii z pozostałymi ludami indoeuropejskimi.
Po trzecie, mimo tak zaskakujących odmienności, nie pojawiających się w odniesieniu do innych zwierząt uznawanych za święte i doznających czci u wszystkich wspominanych ludów, zagadnienie to nie doczekało się do tej pory badań oraz opracowania.
Należy pamiętać, że żaden lud nie kształtuje się w próżni, a w odniesieniu do Indoeuropejczyków widoczne są cechy, wskazujące na wspólny pień, z którego się wywodzą. W związku z tym, konieczne staje się przebadanie niezwykle ciekawej kwestii, jak ą są ewidentne odmienności dostrzegalne w przypadku plemion celtyckich.
Wierzenia celtyckie, co staje się widoczne już w początkowej fazie badań, są mocniej niż w przypadku wierzeń pozostałych Indoeuropejczyków, osadzone wokół kultów związanych z cyklem rocznym.
Dodatkowo, wiara w przenikanie się naszego świata i zaświatów oraz metamorfozy, powodują wzrost znaczenia symboliki związanej ze zwierzętami, które mogły swobodnie przechodzić pomiędzy światami.
Ws t ę p . 14
Jednocześnie wspomniane zwierzęta są doskonałym przykładem, na podstawie którego możemy się zastanawiać, do którego kręgu kultowego, lunarnego czy solamego, tak naprawdę dążą wierzenia celtyckie. Jest to możliwe dzięki temu, że w wierzeniach ludów indoeuropejskich dzik przyjmuje cechy zarówno solarne jak i lunarne. Zależy to przede wszystkim od przewagi jednych lub drugich kultów u konkretnych ludów. Znamienne jest, że kulty chtoniczno- luname m ają znacznie starszą proweniencję niż solarne i są związane z pierwotnymi kultami płodności, osnutymi wokół bogiń matek. Dodatkowo, pojawienie się i rozwój kultów oraz bóstw solarnych, jest powiązane z zachodzącymi w okresie ich rozprzestrzeniania się znacznymi przemianami społecznymi, wśród ludów je przyjmujących.
Celem niniejszej rozprawy jest próba przedstawienia miejsca i roli, jak ą odgrywał dzik w szeroko rozumianej kulturze celtyckiej. Zwierzę to mimo niezwykłej pozycji, zajmowanej w życiu codziennym oraz olbrzymiego znaczenia, jako symbolu w ich wierzeniach i obrzędach, do tej pory nie doczekało się szczegółowego, monograficznego opracowania pozwalającego na pełne przeanalizowanie i omówienie wspomnianych kwestii. Jeśli przebadamy problematykę związaną z dzikiem dla różnych grup celtyckich, występujących na odmiennych geograficznie terenach, które sąsiadują i jednocześnie podlegają wpływom wielu sąsiednich ludów, zaobserwujemy jak jedno zwierzę potrafi symbolizować bardzo odmienne wartości.
W związku z tym postanowiłam podjąć się zbadania i przedstawienia problematyki związanej z dzikiem, jego symboliką i rolą w życiu plemion celtyckich. Moim głównym celem było wykazanie różnic, pojawiających się w obrębie trzech grup celtyckich, oraz zwrócenie szczególnej uwagi na odrębności, czyniące wierzenia Celtów wyjątkowymi na tle pozostałych Indoeuropej czyków.
Różnorodność źródeł, stanowiących materiał badawczy, na który składają się: przekazy autorów antycznych, numizmaty, epigrafika i zabytki
Ws t ę p . 15
archeologiczne związane z dzikiem, a także szeroka reprezentacja terenów z których pochodzą, pozwala na sformułowanie wielu ciekawych tez oraz wykazanie podobieństw i różnic rysujących się nie tylko między Celtami a ludami ościennymi, ale także pomiędzy trzema grupami celtyckimi: zachodnią, wschodnią i północną.
Chronologicznie praca będzie obejmowała okres od VI wieku p.n.e., kiedy to plemiona celtyckie zaczynają być uchwytne w przekazach autorów antycznych, a w ich pracach po raz pierwszy pojawia się nazwa określająca interesujący nas lud jako K shoi, do IV wieku n.e. dla plemion kontynentalnych oraz V wieku n.e. dla Wysp Brytyjskich, czyli do momentu gdy zamieszkujące tam plemiona celtyckie zaczęły przyjmować chrześcijaństwo4.
Wyznaczenie cezury dolnej na czwartym wieku dla Europy kontynentalnej związana jest z silnym wpływem Imperium Rzymskiego na Celtów zamieszkujących te tereny. Oddziaływanie to nasiliło się szczególnie po pokonaniu przez Rzym Celtów w Italii Północnej, a później podboju Galii przez Gajusza Juliusza Cezara i przekształceniu jej w prowincję rzymską. W związku z tym wspomniany okres jest czasem, gdy plemiona celtyckie zamieszkujące te tereny uległy wpływom rzymskim co zaowocowało wytworzeniem kultury gallorzymskiej. We wspomnianym okresie kultura celtycka nie podlegała już bardziej dynamicznym przemianom, a dodatkowo nie powstawały jej samodzielne elementy mogące uchodzić za celtyckie. Tak więc można stwierdzić, że nie wnosiła nic nowego w kwestii dzika i jego miejsca i roli w kulturze Celtów.
4 Więcej na temat przyjmowania chrześcijaństwa w poszczególnych częściach Wysp Brytyjskich zob.: N. K. Chadwick, Studies in the Early British Church, London 1958; M.
Rayan, The Early M edieval Celts, [in:] The Celts, ed: S. Moscati, New York 1999 por. Ch.
Bamford, Ecology and Holiness: The Heritage o f Celtic Christianity. Epiphany, “JF F , no.
3, 1983, p. 66-78.
Ws t ę p . 16
Znacznie późniejsza data końcowa zaproponowana dla Brytanii jest związana z dużą odrębnością tych terenów oraz mniejszymi wpływami Rzymu.
Wprawdzie nie można nie wspomnieć o wyprawach podejmowanych przez Cezara a potem Klaudiusza i kolejnych władców rzymskich, jednak wpływy Imperium nigdy nie były tam tak silne jak na kontynencie. Dodatkowo, bardzo prężnie i bez większych przeszkód, rozwijała się kultura celtycka w Irlandii co zaowocowało wytworzeniem niepowtarzalnych w swym charakterze źródeł, wnoszących wiele cennych informacji dotyczących dzika, przede wszystkim w odniesieniu do sfery wierzeń. Szczególnie ważne jest tu spisanie znacznie starszych przekazów ustnych, dzięki czemu mamy możliwość zapoznania się z mitologią oraz literacką tradycją Celtów, która dla kontynentu w dużej mierze została utracona, bądź jej elementy poznajemy za pośrednictwem autorów greckich i rzymskich. Od razu na tym etapie należy zwrócić uwagę, że wspomniane mity powodują pewne zachwianie chronologicznej struktury pracy, jako że zostały one spisane stosunkowo późno. Jednakże - z czym zgadzają się badacze tej problematyki - są one zapisem znacznie starszej tradycji ustnej, stanowiącej odzwierciedlenie życia społeczeństwa celtyckiego i jego wierzeń z okresu początków naszej ery, w związku z czym należy
zasygnalizować ich istnienie.
Terytorialnie zakres pracy obejmuje: Europę kontynentalną, gdzie znajdowała się kolebka Celtów i skąd rozpoczęli wędrówki, zajmując kolejne ziemie: Wyspy Brytyjskie, czyli Brytanię, Walię i Irlandię, których populacja celtycka tworzy odrębną grupę określaną jako północną, oraz Azję M niejszą w której najważniejsza jest Galacja, zasiedlona przez kolonistów celtyckich już w początku III wieku p.n.e. Nie można również zapomnieć krótkiego wprawdzie ale znaczącego pobytu Celtów w Tracji oraz grup celtyckich, które zajęły tereny na wschód od Karpat, czyli ziemie Ukrainy i Mołdawii skąd pochodzi wiele znaczących znalezisk dotyczących dzika.
Praca została podzielona na dwie odrębne części.
Ws t ę p . 17
Pierwsza z nich stanowi właściwą pracę, poświęconą dzikowi w kulturze starożytnych Celtów. Problematyka ta została przeze mnie przedstawiona w ramach siedmiu rozdziałów.
Część drugą stanowi katalog, w którym został zawarty opis wszystkich rodzajów zabytków celtyckich związanych z dzikiem, powstałych w okresie od VI wieku p.n.e. do IV wieku dla Celtów kontynentalnych, oraz V wieku dla grupy północnej zamieszkującej Wyspy Brytyjskie.
Zaczyna się ona od kompletnego katalogu monet, na których został przedstawiony wizerunek dzika. Jako pierwsze zostały przedstawione w porządku alfabetycznym emisje plemion wyspiarskich. Osobno, także z zachowaniem porządku alfabetycznego, omówiłam numizmaty plemion kontynentalnych. Kolejnym elementem katalogu jest wykaz, wraz z omówieniem oraz podaniem literatury przedmiotu, brązowych figurek dzików.
Następnie kolejno: posągów kamiennych, kotłów na których pojawiają się wizerunki dzika, naczyń glinianych, fragmentów uzbrojenia, fibul, płaskorzeźb i reliefów oraz wykazu miejsc, w których odnaleziono pochówki dzików, bądź szczątki tych zwierząt w grobach ludzkich. Pozostałą część katalogu stanowią tablice, zawierające zdjęcia wykorzystywanych w niniejszej pracy monet, oraz materiał ilustracyjny przedstawiający zabytki związane z dzikiem.
Każdy rozdział porusza odrębne zagadnienia problemowe, istotne dla zrozumienia i przedstawienia symboliki oraz roli dzika w kulturze Celtów. W ramach rozdziałów został zastosowany układ problemowy z dodatkowym podziałem na podrozdziały. Zdecydowałam się na taki układ w celu zwiększenia przejrzystości poruszanych kwestii, które ze względu na obszerność i różnorodność materiału badawczego nie nadają się do przedstawienia w formie chronologicznej.
Rozważania zacznę od przedstawionej w rozdziale pierwszym charakterystyki bazy źródłowej. Wprowadziłam w nim podział na cztery podrozdziały, z czego każdy poświęcony jest innemu rodzajowi źródeł,
Ws t ę p . 18
wykorzystanych w dalszej części pracy. Omówienie bazy źródłowej jest konieczne ze względu na jej specyfikę i różnorodność, a w związku z czym wynikające z tego trudności badawcze, które należy sprecyzować oraz określić już na wstępie badań.
W pierwszym podrozdziale omówiłam szeroko rozumiane źródła narracyjne, ułożone w porządku chronologicznym. Są to przekazy pisane autorów greckich i rzymskich, odnoszące się do plemion celtyckich, ich życia czy wierzeń.
Trzeba pamiętać, że część z nich jest obarczona dużym ładunkiem emocjonalnym, wynikającym z niechęci niektórych autorów antycznych wobec Celtów.
Drugim, omawianym przeze mnie rodzajem źródeł jest epigrafika. W pewnym sensie stanowi ona jedynie materiał uzupełniający, jako że większość inskrypcji pochodzi z okresu gallorzymskiego. W trzecim podrozdziale omówiłam niezwykle bogate, jeśli chodzi o wzornictwo i symbolikę związaną z dzikiem, emisje monet. Posiadamy dużą reprezentację numizmatów z wizerunkami dzików zarówno dla plemion kontynentalnych jak i wyspiarskich. Ostatni rodzaj źródeł, omówiony w rozdziale pierwszym, stanowią znaleziska archeologiczne wszelkiego rodzaju figurek dzików, naczynia i broń z ich podobiznami. Do tej grupy zaliczają się także liczne pochówki tych zwierząt oraz przykłady grobów ludzkich, w których znajdujemy szczątki dzików.
Odmienny charakter wspomnianych powyżej źródeł, powoduje różnego rodzaju trudności interpretacyjne. Wpływa to niejednokrotnie na dokładność w określaniu specyfiki pewnych zachowań, szczególnie jeśli mamy do czynienia z sferą wierzeń oraz kultem w którym znaczną rolę odgrywa dzik.
Wykorzystanie różnorodnych źródeł i materiałów badawczych jest jednak istotne, ze względu na możliwość weryfikacji jednych przy pomocy drugich.
Dzięki temu możemy bowiem potwierdzić lub wykluczyć pewne hipotezy.
Ws t ę p . 19
Rozdział drugi przeznaczyłam na przedstawienie stanu badań, związanego z tymi aspektami życia Celtów w których dzik był w jakikolwiek sposób obecny. Należy tu zauważyć, że do tej pory dzik nie doczekał się opracowania, jako odrębny przedmiot badań. Analizując i omawiając problematykę z nim związaną w dużej mierze będę się opierała na osiągnięciach historiografii europejskiej, dotyczącej kultury i wierzeń celtyckich.
Związane to jest z niezwykle prężnym rozwojem badań nad zagadnieniami celtyckimi, dotyczącymi grupy zachodniej i północnej w państwach europejskich. Dodatkowo z tych właśnie terenów pochodzi najliczniejsza grupa zabytków, związanych z interesującym nas tematem. Nie można także nie docenić prac historyków i archeologów polskich oraz czeskich, których publikacje stanowią olbrzymi wkład w badania nad grupą wschodnio-celtycką.
Ze względu na olbrzymie terytoria zajmowane przez plemiona celtyckie, rozdział trzeci postanowiłam poświęcić kwestii rozmieszczenia poszczególnych plemion. Jest to niezwykle istotne ze względu na wspominany już podział, dla którego głównym wyznacznikiem jest położenie geograficzne.
Pragnę od razu zaznaczyć, że celem tego rozdziału nie jest przeprowadzanie badań nad zagadnieniem rozwoju kultury lateńskiej czy też migracji Celtów, a jedynie krótka charakterystyka zajmowanych przez nich terenów w celu
łatwiejszego zrozumienia kwestii przedstawianych w kolejnych rozdziałach.
Wydzielając w nim dwa podrozdziały: jeden dla terenów europejskich, a drugi dla pozaeuropejskich, kierowałam się koniecznością zapewnienia jak największej przejrzystości. Jako podstawy dla rozważań podjętych w tym rozdziale, postanowiłam wykorzystać obecny stan badań oraz przekazy autorów antycznych, którzy pozostawili dużo materiałów poświęconych Celtom i terenom przez nich zajmowanym. Pozostałe rodzaje źródeł postanowiłam wykorzystywać jedynie w celu sprawdzenia i korelacji wiadomości zawartych w tekstach.
Ws t ę p . 20
Ponadto ze względu dużą ilość terytoriów, które Celtowie zasiedlili, w części poświęconej terenom europejskim wprowadziłam dodatkowy podział, systematyzujący migrację Celtów. Jako pierwsze omówiłam tereny dzisiejszych południowych Niemiec oraz Szwajcarii, gdzie znajdowała się kolebka kultury lateńskiej i skąd Celtowie, identyfikowani z tą kulturą, rozprzestrzeniali się stopniowo na pozostałe ziemie. Ze względu na fakt, iż najwcześniejsza faza osadnictwa celtyckiego obejmowała także tereny dzisiejszej Burgundii oraz Franche-Comte, następną w kolejności omawiania jest Galia z terenów, której plemiona celtyckie napłynęły na półwysep
Iberyjski.
W tym samym okresie, co migracja z południowych Niemiec w kierunku Galii, ma miejsce wędrówka Celtów ku wschodowi. Jednak ze względu na wspomniane powyżej osadnictwo w Galii oraz fakt, że ludność z tych terenów migrowała dalej na ziemie dzisiejszej Hiszpanii i Portugalii, postanowiłam Europę Wschodnią omówić dopiero po Hiszpanii.
Następne w kolejności zasiedlania są Wyspy Brytyjskie, w odniesieniu do których spotykamy się z kilkoma falami osadników. Ostatnia fala osadnictwa, w skład której wchodziły plemiona belgijskie, miała miejsce niedługo przed I wiekiem p.n.e., i została nawet wspomniana w pamiętnikach Cezara.
Później uwzględniłam Italię na terenach której z potwierdzonym archeologicznie osadnictwem celtyckim spotykamy się w IV wieku p.n.e., ale już nieco wcześniej następowała powolna infiltracja tych terenów.
Następne w kolejności są tereny półwyspu Bałkańskiego, Węgry i Siedmiogród oraz tereny Tracji i Dacji, gdzie osiadła część Celtów biorących udział w najazdach na Grecję.
W odniesieniu do terenów pozaeuropejskich pozostaje omówienie osadnictwa Celtów w Galacji. Poświęcenie im osobnego podrozdziału wynika nie tylko z odrębności spowodowanej położeniem geograficznym, ale przede
Ws t ę p . 21
wszystkim z faktu, że ich zwyczaje związane z dzikiem w znacznym stopniu odbiegają od tych, znanych nam na przykładzie plemion osiadłych w Europie.
Konieczność wprowadzenia tego rozdziału wynika w dużym stopniu z odmienności wierzeń celtyckich związanych z dzikiem. Przeanalizowanie zajmowanych przez nich terenów oraz zwrócenie uwagi na ludy z którymi sąsiadowali, pozwoli jednoznacznie stwierdzić czy to Celtowie i ich podejście do dzika jest tak wyjątkowe na tle innych ludów, czy też być może te odrębności wynikają z wpływów ludów nieindoeuropejskich, które mogły na nich oddziaływać?
Rozdział czwarty poświęciłam niezwykle istotnej kwestii, ja k ą jest symbolika dzika w wierzeniach ludów indoeuropejskich. Szczególny nacisk położyłam na przeanalizowanie wspomnianej problematyki dla ludów pozostających w najbliższym sąsiedztwie Celtów.
Poruszenie problematyki związanej z dzikiem pojawiającej się u mieszkańców doliny Indusu, Germanów, Greków, Traków czy Rzymian jest o tyle ważne, że plemiona celtyckie stykając się z częścią tych ludów poznawały ich zwyczaje dotyczące tego zwierzęcia. Dodatkowo nie należy zapominać, że wszystkie te ludy posiadają wspólne korzenie, co ma wpływ na liczne podobieństwa, łatwo dające się wychwycić dla większości z nich. Ze względu na wspomnianą kwestię wspólne pozostają także pewne archetypy. Nawet, jeżeli pozornie pewne mity wydają się zupełnie odmienne, to przy wnikliwej analizie można się doszukać motywu wspólnego dla ludów indoeuropejskich.
W związku z czym uważam, że aby zrozumieć i wyjaśnić genezę odmienności wierzeń celtyckich, konieczne jest dokładne poznanie pozostałych systemów religijnych, charakterystycznych dla ludów tej grupy.
Ze względu na omówioną w rozdziale czwartym symbolikę dzika w wierzeniach Indoeuropejczyków, konieczne jest poświęcenie rozdziału piątego Celtom. Znając już korzenie wierzeń związanych z dzikiem oraz elementy charakterystyczne dla wszystkich tych ludów, istotne jest przedstawienie i
Ws t ę p . 22
przeanalizowanie symboliki dzika u plemion celtyckich, oraz poszukanie źródeł ich odmienności.
Należy prześledzić wpływ, jaki na plemiona celtyckie mogło mieć wspólne pochodzenie oraz bezpośrednie sąsiedztwo wspomnianych ludów. Analizując materiał badawczy, dotyczący poszczególnych grup, należy zastanowić się czy pewne elementy, nie mające reprezentacji wśród nich wszystkich, nie są wynikiem wpływu sąsiadów. Kwestie te pozostają bardzo istotne ze względu na fakt unikalności i niepowtarzalności pewnych elementów, które w odniesieniu do dzika możemy zaobserwować tylko wśród Celtów.
Ze względu na niezwykłą dynamikę oraz następującą na przestrzeni wieków ewolucję wierzeń związanych z dzikiem, rozdział szósty postanowiłam poświęcić na przedstawienie tego zwierzęcia jako obiektu kultu, przy jednoczesnym omówieniu zmian zachodzących w jego wizerunku oraz funkcjach. Konieczne było także przedstawienie miejsc oraz sposobów oddawania dzikowi czci przez plemiona celtyckie. W rozdziale wyróżniłam trzy podrozdziały, odpowiadające poszczególnym fazom ewolucji wierzeń.
W pierwszym z nich omówiłam najwcześniejszy etap wierzeń związanych z dzikiem, czczonym jako uosobienie sił przyrody. Jest to faza charakterystyczna dla wszystkich trzech grup celtyckich. Drugi podrozdział przeznaczyłam na omówienie kolejnego etapu, jakim jest następująca stopniowo antropomorfizacja pierwotnego „boga-dzika” W tym okresie, oprócz nowej postaci, otrzymał on także szereg nowych kompetencji i funkcji.
Trzeci podrozdział poświęciłam na omówienie ostatniej, najpóźniejszej fazy wierzeń. Wtedy, pod wpływem kultów i mitologii rzymskiej, nastąpiło wykształcenie się zupełnie nowej kultury określanej jako gallorzymska na kontynencie i brytorzymska na Wyspach. Łączyła ona w sobie elementy dawnej kultury celtyckiej z rzymskimi.
Omówienie ewolucji wizerunku oraz funkcji „boga-dzika” jest konieczne ze względu na fakt, że w ramach grup celtyckich występowały znaczące różnice
Ws t ę p . 23
widoczne m.in. w odniesieniu do dzika i form kultu z nim związanych.
Znamienne jest, że nie u wszystkich grup Celtów wierzenia te przeszły pełną ewolucję, prowadzącą do wytworzenia kultury i wierzeń gallorzymskich.
Pewne odmienności możemy także zaobserwować w sposobie oddawania czci oraz miejscach w których sprawowano kult dzika.
Rozdział siódmy chcę poświęcić kwestii pochówków dzików oraz ich roli i znaczeniu dla Celtów. Wspomniany zwyczaj jest niezwykle popularny u Celtów wszystkich trzech grup, a także pozostałych Indoeuropejczyków.
Jednak istnieją znaczne różnice w charakterze poszczególnych pochówków.
Spotykamy się zarówno z samodzielnymi pochówkami dzików jak i z grobami zwierzęco-ludzkimi. W związku z tym należało by się zastanowić z czego wynikała tradycja grzebania tych właśnie zwierząt. Problematyczna pozostaje także kwestia czy wspomniane różnice, w rodzajach oraz miejscach pogrzebów, wynikają z odmiennych tradycji leżących u podstaw tych zwyczajów, czy też po prostu z czasem nastąpiła ewolucja wierzeń i zmiany wynikają właśnie z niej.
Dodatkowo postanowiłam uzupełnić niniejszą pracę o Aneks. Został on przeznaczony na omówienie kultu dzika i jego ewentualnych przejawów na ziemiach polskich, które stanowiły teren peryferyjnego osadnictwa celtyckiego. Ważnym elementem tego tekstu będzie próba wychwycenia, czy na pewno wszystkie elementy wierzeń i tradycji związanych z dzikiem, które możemy wychwycić dla ziem polskich są pochodzenia celtyckiego, czy też jak proponują niektórzy badacze, część z nich stanowi późniejszy wytwór.
Część drugą stanowi Katalog, w którym zebrałam informacje na temat różnego rodzaju zabytków celtyckich i znalezisk związanych z dzikiem.
Omówione w katalogu przedmioty stanowią materiał źródłowy, będący jedną z podstaw dla badania problematyki przedstawionej w niniejszej dysertacji.
Dodatkowo przy zabytkach znajdują się numery, odpowiadające miejscu zamieszczenia ich zdjęć bądź szkiców na końcu katalogu. Katalog został także
Ws t ę p . 24
uzupełniony o zbiór map, na których zostały zaznaczone miejsca pochodzenia oraz rozmieszczenie poszczególnych znalezisk i zabytków.
Na początku, skatalogowałam monety celtyckie, na których został przedstawiony dzik. W celu zapewnienia większej przejrzystości zostały one podzielone na dwie grupy: pierwszą stanowią monety wybijane przez plemiona wyspiarskie. Zostały ułożone w kolejności alfabetycznej. Jako kryterium przyjęłam nazwę plemienia emitującego dany numizmat. W skład drugiej grupy wchodzą monety wybijane przez plemiona kontynentalne.
Zaliczają się do nich plemiona grup: zachodniej i wschodniej. Każda z przedstawionych monet posiada numer określający jej miejsce w katalogu oraz określenie czasu wybicia, wagi, materiału z którego wykonano daną emisję, wymiarów, opisu awersu i rewersu oraz nazwy i numeru pod jakim były publikowane w wydawnictwach katalogowych. Takie wyodrębnienie monet z wizerunkiem dzika w osobnym katalogu jest konieczne ze względu na olbrzymią ilość rodzajów i typów monet emitowanych przez plemiona celtyckie. Ujęcie ich w osobnym spisie pozwala na systematyzację oraz ułatwia ich porównanie czy analizę. Dodatkowo, aby ułatwić systematyzację materiału badawczego, plemiona emitujące monety z dzikiem zostały ujęte i przedstawione na dwóch mapach. Pierwsza z nich zawiera plemiona wyspiarskie wybijające monety z sylwetką dzika, na drugiej umieściłam nazwy plemion kontynentalnych posiadających takie numizmaty.
Kolejnym rodzajem zabytków przedstawionych w katalogu w porządku alfabetycznym, kryterium stanowią nazwy miejscowości w których je odnaleziono, są brązowe figurki dzików. Jest to liczna grupa znalezisk pochodzących z terenów całej Europy. Charakteryzują się one pewnymi cechami wspólnymi, wynikającymi z podobnego ich przeznaczenia.
Niewielkie różnice wynikają z odmienności regionalnych, bądź są zależne od okresu powstania. Wspomniane znaleziska zostały także naniesione na dwie
Ws t ę p . 25
mapy, co pozwoliło na dokładne przeanalizowanie terenów europejskich, na których figurki dzików odnajdywano.
Niezwykle bogatą liczebnie grupę, zawartą w katalogu, stanowią kamienne posągi dzików. Znane przede wszystkim z terenów Półwyspu Iberyjskiego. Także w tym przypadku zostały one uporządkowane alfabetycznie na podstawie nazw miejscowości w których zostały odnalezione.
Ze względu na dużą liczbę wspomnianych zabytków są one bardzo dokładnie udokumentowane na pięciu mapach. Zostały dla nich zastosowane odmienne kryteria, co pozwoliło określić charakter i rolę wspomnianych znalezisk w życiu Celtyberów.
Osobnego przedstawienia i omówienia w ramach Katalogu doczekały się, często mocno uszkodzone, znaleziska w postaci kotłów na których zostały przedstawione dziki, naczynia gliniane oraz fragmenty uzbrojenia. W ramach grupy znalezisk związanych z wojną można wyróżnić: miecze, tarcze i carnyxy.
Interesującą grupę zabytków, skatalogowaną w porządku alfabetycznym wg nazw miejscowości w których je odkryto, stanowią płaskorzeźby i reliefy przedstawiające zazwyczaj jakieś, konkretne sceny związane z dzikiem. W jej skład wchodzą także zabytki z okresu gallorzymskiego.
Ostatni rodzaj znalezisk związanych z dzikiem, stanowią szeroko rozumiane znaleziska grobowe. Zaliczyć do nich należy zarówno samodzielne pochówki dzików, jak i groby ludzkie w których odnaleziono szczątki tych zwierząt.
Pozostała część Katalogu zawiera materiał ilustracyjny ponumerowany od I do 106. W jego skład wchodzą zdjęcia, szkice figurek, rzeźb oraz płaskorzeźb poświęconych dzikowi, które zostały omówione w katalogu. Bez wspomnianych zdjęć i szkiców, omówienie oraz porównanie pewnych elementów, istotnych dla tematu niniejszej rozprawy nie byłoby możliwe.
Ws t ę p . 26
Wspomniane zabytki posiadają numerację, która odpowiada tej przytaczanej w tekście co ma na celu ułatwienie korzystania z materiału ilustracyjnego.
W skład materiałów ilustracyjnych wchodzą także dwie Tablice, zawierające numizmaty z wizerunkami dzików. Tablica pierwsza zawiera monety z terenów Brytanii, druga emisje Celtów kontynentalnych.
Wspomniana część zawiera także zestaw map wykorzystywanych w pracy.
Mapy posiadają numerację, według której są przytaczane w części pierwszej.
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 27
Rozdział I
CHARAKTERYSTYKA BAZY ŹRÓDŁOWEJ.
Podjęty przeze mnie temat omówiony został na podstawie przekazów autorów antycznych, rodzimych przekazów celtyckich, wytworzonych przez grupę północnoceltycką, epigrafiki, mennictwa oraz znalezisk archeologicznych. Specyfika, a także duża różnorodność wymienionego materiału badawczego, powoduje konieczność przedstawienia jego charakterystyki. Jest to niezbędne ze względu na występujące w nim nieścisłości, które m ogą stanowić przeszkodę w definitywnym rozstrzygnięciu poszczególnych kwestii.
Szczególny problem stanowi brak rodzimych źródeł pisanych, poruszających szeroko rozumiane kwestie, dotyczące kultury czy wierzeń wytworzonych przez Celtów kontynentalnych. W związku z tym rodzi to konieczność oparcia się na przekazach greckich i rzymskich. Dodatkowo, nie można zapomnieć, że najstarsze z tych tekstów w większej części są zachowane fragmentarycznie, co utrudnia pracę badawczą.
Nieco inną sytuację, w kwestii źródeł narracyjnych, możemy zaobserwować dla Irlandii oraz Brytanii, gdzie doszło do wytworzenia rodzimej literatury celtyckiej. Jednak, ze względu na czas jej powstania oraz fakt, że została spisana przez mnichów, powinna być traktowana z dużą ostrożnością, jako dodatkowy, porównawczy materiał badawczy, w żadnym razie nie mogąc stanowić podstawy dla niniejszych badań. Wynika to przede wszystkim z chronologii wspomnianych prac oraz wpływu, jaki tradycja chrześcijańska wywarła na mity celtyckie. Jednak, ze względu na długi czas funkcjonowania wspomnianych mitów, aby zachować rzetelność badań należy wspomnieć o ich istnieniu.
Nie można także zapomnieć o trudnościach pojawiających się w trakcie analizy źródeł archeologicznych. Wynika to częściowo z faktu, że części
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 28
znalezisk nie da się w sposób pewny i jednoznaczny powiązać z konkretną grupą etniczną. W znaczny sposób utrudnia to proces badawczy, szczególnie w przypadku najwcześniejszych chronologicznie znalezisk, których nie można zweryfikować za pomocą innych rodzajów źródeł.
Należy także zaznaczyć charakter wykorzystywanych w pracy źródeł epigraficznych, które powstały przede wszystkim w okresie gallorzymskim.
Ze względu na okres ich powstania w znacznym stopniu odzwierciedlają one wpływy rzymskie, szczególnie wyraźnie zaznaczające się w sferze wierzeń.
Zatem przekazy inskrypcyjne należy traktować z dużą ostrożnością, biorąc pod uwagę zmiany, jakie mogły zajść pod wpływem wierzeń rzymskich. Jednak ze względu na ich popularność wśród ludności celtyckiej, inskrypcje mogą stanowić cenne źródło, pozwalające odnaleźć ślady czy pozostałości pierwotnych wierzeń celtyckich. Jest to niezwykle istotne dla wykazania, jak kształtował się kult związany z dzikiem od najwcześniejszych okresów, oraz w jaki sposób ewoluował pod wpływem różnorodnych czynników wewnętrznych
i zewnętrznych.
Dużym problemem jest fragmentaryczność poszczególnych źródeł. Z tego powodu w poszczególnych przypadkach, dla stosunkowo długich okresów czasu, nie posiadamy reprezentacji w żadnym z czterech wykorzystywanych w tych badaniach rodzajów źródeł. Stanowi to znaczny problem, szczególnie w przypadku, gdy naszym zasadniczym celem jest wychwycenie zmian zachodzących w postrzeganiu czy przedstawianiu dzika w kulturze starożytnych Celtów. W związku z tym, niektóre kwestie związane z dzikiem należy traktować jako hipotetyczne, pamiętając o niewystarczającym oparciu w źródłach.
Przedstawiając w niniejszej pracy wyniki swoich badań, dotyczących dzika w kulturze celtyckiej, będę wykorzystywała jedynie oryginalne teksty greckie i łacińskie. Konieczność ta wynika przede wszystkim z chęci uniknięcia różnic interpretacyjnych czy pewnych niezgodności tłumaczenia z
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 29
przekazem autora oryginału. Wspomniane różnice, m ogą wynikać z pewnych założeń autora przekładu, jednak nie powinne wpływać na analizę materiałów zebranych w celach badawczych.
ŹRÓDŁA NARRACYJNE.
Najistotniejszymi źródłami literackimi dla omawianego przeze mnie tematu są szeroko rozumiane przekazy greckich i rzymskich autorów antycznych. Mam tu ma myśli prace geografów, które są istotne ze względu na konieczność dokładnego określenia terenów zajmowanych przez Celtów.
Dzięki określeniu ram geograficznych, łatwiej i z większym prawdopodobieństwem, można przyporządkować poszczególne zabytki oraz znaleziska archeologiczne temu właśnie ludowi. Równie istotne dla niniejszej dysertacji będą prace historyków antycznych, poruszających kwestie polityczne oraz nawiązujących do kultury, wierzeń i zwyczajów celtyckich.
Jest to nieodzowne, jeżeli chcemy mieć pewność, że zebrana została całość materiału niezbędnego dla przedstawienia roli oraz pozycji zajmowane przez dzika w kulturze celtyckiej. Od razu, na tym etapie pracy, należy wspomnieć, że ludy które obecnie uznajemy za Celtów kontynentalnych w źródłach antycznych występują pod wieloma różnymi nazwami. Tak więc, pojawiające się w poszczególnych pracach określenia: Galii, Galatae, Celtae czy K shoi, będą się odnosiły do tych samych ludów.
Jedną z najwcześniejszych, bo datowaną na koniec VI wieku p.n.e., jest praca Hekatajosa z Miletu p.t.: „T/ję n ep io ó o ę"5. Dzięki wspomnianemu przekazowi wiemy, że Celtowie byli obecni w południowej Galii w tym właśnie okresie. Autor wspomina m.in. miasto Napficoy, określając je jako
5 De Hecatei M ilesi fragm enta, rec. B. Schulze, Leipzig 1884, fr. 54 por. G. Nenci, Hecatei Milesii fragmenta, „ClasPhiP, vol. 52, nr 4, 1957, pp. 264-265.
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 30
celtyckie. Pisze także, że żyli oni w sąsiedztwie Łigurii i Massilii, co pozwala na dokładniejsze określenie zajmowanego przez nich obszaru.
Źródłem podającym szersze informacje o Celtach jest, datowany na V wiek p.n.e., tekst Herodota z Halikamasu p.t.: „IoTOpiai’" . Wspomniana praca jest jedną z tych, w których możemy znaleźć najwcześniejszy opis zajmowanych przez nich terenów. Dodatkowo autor, w sposób stosunkowo dokładny, określa tereny występowania Celtów w Europie Środkowej, oraz na południowym zachodzie Półwyspu Iberyjskiego. Według niego zajmowali oni tereny za Słupami Heraklesa, ponadto wspomina, że źródła Istrn znajdują się n
na terenie zajmowanym przez Celtów.
Dla późniejszych okresów, począwszy od IV wieku p.n.e., posiadamy znacznie dokładniejsze informacje, pozwalające na określenie terenów zajmowanych przez plemiona celtyckie. Do poszerzenia wiedzy na ten temat przyczyniły się kolejne podróże m.in. Pyteasza, który dotarł do wybrzeży Brytanii, opłynął ją, a także określił położenie Irlandii. Informacje na wspomniany temat zawarł w, zachowanym jedynie we fragmentach, opisie
\ 5 ~ 8
podróży noszącym tytuł „Tlepi coKeavov" . Z zachowanych części, aż 30 fragmentów, odnosi się do wspomnianej przed chwilą Brytanii oraz Irlandii.
Odnoszą się one przede wszystkim do kwestii związanych z ich lokalizacją geograficzną, kształtem i rozmiarem.
Jedną z najwcześniejszych, bo pochodzącym z II wieku p.n.e., prac historycznych jest tekst Polibiusza p.t.: Opisuje on tereny zajęte
6 Herodotos, Erklcert, ed: H. Stein, Berlin 1877.
7 N azw ą Ister określano Dunaj. Wzmiankę Herodota potwierdzają badania archeologiczne wskazujące na intensywny rozwój osadnictwa celtyckiego w górnym i dolnym biegu Dunaju, przypadającego na okres V wieku p.n.e.
8 Pytheas von M arsalie, ed: J. W. Mette, Berlin 1952; rekonstrukcję dzieła zaproponował D. Stitchentoth, Pytheas von Marseille, W eimar 1956; na temat chronologii podróży zob.: R. Knapkowski, Zagadnienia chronologii i zasięgu podróży odkrywczych Piteasa z Marsylii, Poznań 1958.
9 Polybii Historiae I-II, ed: Th. Buttner-Wobst, Lipsiae 1882-89; komentarz zob.: F.
W. Walbank, A H istorical Commentary on Polybius I-III, Oksford 1956-79; na temat
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 31
przez Celtów w Italii oraz ich działania w Hiszpanii. Jest to źródło o tyle cenne, że przekazywane w nim informacje znajdują odzwierciedlenie u wielu późniejszych autorów. Dodatkowo zyskały potwierdzenie w wyniku badań archeologicznych, prowadzonych na wspominanych przez autora obszarach.
Należy jednak zachować ostrożność w ich wykorzystywaniu, ze względu na okres czasu, który upłynął pomiędzy wydarzeniami a ich opisaniem przez Polibiusza.
Niezwykle cenne wiadomości, uzupełniające informacje znane z prac starszych autorów, odnoszące się do rozmieszczenia i zwyczajów plemion celtyckich w Galii oraz Brytanii podaje Gajusz Juliusz Cezar w datowanej na I wiek p.n.e. „Commentarii de bello Gallico10”. Jest to praca tym cenniejsza, że autor był naocznym świadkiem i uczestnikiem opisywanych wydarzeń. Jednak ze względu na fakt, iż jest on przede wszystkim wodzem i najeźdźcą, nie udało mu się, szczególnie w odniesieniu do opisywanych przez niego wierzeń celtyckich, zachować pełnego obiektywizmu. Szczególnie mocno, wspomniana kwestia, widoczna jest w fragmentach poświęconych kulturze, życiu codziennemu oraz wierzeniom. Cezarowi nie udało się uniknąć uproszczeń, a także nazywania bogów celtyckich imionami bóstw Rzymu, co niestety nie odzwierciedla faktycznego układu panteonu plemion celtyckich zamieszkujących Galię. Pomimo tego, jako jeden z pierwszych autorów, wspomina w odniesieniu do Celtów o reinkarnacji11, co jest niezwykle istotnym zagadnieniem w połączeniu z cechami przypisywanymi przez nich dzikowi .
Polibiusza i jego dzieła zob.: F. W. Walbank, Polibius, Berkeley-London 1972; C. Wooten, The Speeches in Polybius: An Insight into the Naturę o f Hellenistic Oratory, „A.JIr \ 95,
1974; K. Koerner, Polybios ais Kritiker fruherer Historiker, Jena 1957.
10 C. Iulii Caesaris, Commentarii de bello Gallico, erki. Fr. Kramer, W. Dittenberger, Berlin 1961; C. Iulii Caesaris, Commentarii rerum gestarum, ed: O. Seel, I. Bellum Gallicum, Lipsiae 1968 por. Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, przekł. i opr. E. Konik, Wrocław - Warszawa 1978; Gajusz Juliusz Cezar, W ojna Gallicka, [w:] Corpus Caesarianum, tłum. i opr. E. Konik, W. Nowosielska, W rocław 2003.
11 CAES.Gall., VI, 17.
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 32
Niezwykle ważnym źródłem jest także praca, piszącego w I wieku p.n.e., Diodora Sycylijskiego p.t.: „Bi^AiodfjKrj 10 Autor, poruszając liczne kwestie związane z Celtami, wspomina m.in. o tzw. kęsie bohatera, który jest ściśle związany z poruszaną w tej pracy kwestią dzika w kulturze celtyckiej.
Zwyczaj wykrawania najlepszej części dzika dla bohaterów, znajduje szerokie odzwierciedlenie w znacznie późniejszych pracach, innych autorów greckich oraz w rodzimych źródłach celtyckich. Wspomniane teksty celtyckie pochodzą przede wszystkim z terenów Brytanii oraz Irlandii, a przytoczona powyżej tradycja znajduje odzwierciedlenie w licznych znaleziskach archeologicznych.
Szeroka reprezentacja źródeł, w których pojawia się tzw. kęs bohatera, świadczy o jego znaczeniu w kulturze celtyckiej. Dodatkowo na dużą wagę zwyczaju wskazuje jego żywotność. Jest to widoczne na przykładzie mitologii celtyckiej, gdzie wspomniany motyw pojawia się niezwykle często, a przyznanie wspomnianej porcji dzika było wielkim zaszczytem i wyróżnieniem.
Z tekstu Diodora dowiadujemy się także o wykorzystywanych w czasie wojen celtyckich, trąbach bojowych . Są one istotne dla pracy ze względu na, 13 potwierdzone znaleziskami, istnienie instrumentów zakończonych łbami dzików. W jego pracy pojawia się fragment poświęcony, zauważonej już przez Cezara, wierze Celtów w wędrówkę dusz i możliwość ponownego ich wcielenia14.
Wspomniane powyżej prace idealnie uzupełnia tekst Strabona p.t.:
„recoypatpLKa15” . Autor podaje dokładne informacje na temat terenów
12 Diodori Bibliotheca Historica, ed: F. Vogel, K. T. Fisher, Stuttgart 1964-69; na temat Diodora i jego pracy zob.: R. Drews, Diodorus und his Sources, „A /P”, 83, 1962, p.
383-392.
13 DIOD.SYC., V, 30.
14 Ibidem., V, 28, 5.
15 Strabonis Geographica, rec., comm. crit. G. Kramer, vol. I-III, Berolini 1844- 1852; Strabo, Geographica, ed: A. Meineke, Lipsiae 1921 por. Strabon, Geographia, ed: H.
L. Jons, Oxford 1917-32; na temat Strabona i jego dzieła zob.: D. Dueck, Strabo o f Amasia.
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 33
zajmowanych przez Celtów. Poświęca tej kwestii całą księgę16 oraz liczne wzmianki w pozostałych częściach pracy. Zapisuje także wiele szczegółów dotyczących ich wierzeń, wojen w których brali udział oraz życia codziennego, m.in. wspomina o hodowanych przez nich dzikach.
Przybycie oraz rozmieszczenie plemion celtyckich opisuje także Tytus Łiwiusz, żyjący i tworzący na przełomie I w. p.n.e./I w. n.e. W swojej pracy p.t.: ,A b Urbe Condita ”, podaje informacje dotyczące ich przybycia oraz 1 7 ziem zajmowanych przez nich na terenie Półwyspu Apenińskiego. Wspomina także ich wędrówki na wschód Europy, co jest niezwykle istotne, jeśli chcemy dokładnie określić wszystkie, zajmowane przez Celtów tereny. Oceniając wiarygodność przekazu Łiwiusza, nie można zapomnieć że korzystał on z prac autorów piszących wcześniej m.in. Polibiusza. Dodatkowo opisuje wydarzenia bardzo odległe czasowo co sprzyja powstawaniu błędów ze względu na brak ich naocznych świadków czy uczestników. Z jedną z takich pomyłek możemy się spotkać w księdze piątej, gdzie autor błędnie datuje przybycie Celtów do Italii18.
Z tego samego okresu co tekst Łiwiusza pochodzi krótka praca historyczna Wellejusza Paterkulusa p.t.: ”Historia Romana” . Zawiera ona opis wydarzeń od panowania Romulusa do zburzenia Kartaginy w 146 roku p.n.e.
Przygotowując swoją pracę czerpał on z wielu wcześniejszych autorów19.
Jednak ze względu na fragmenty, w których wspomina Celtów i związane z
A Greek M an o f Letters in Augustan Rom e, London-New York 2000; J. Engels, Augusteische Oikumenegeographie und Universalhistorie im Werk Strabons o f Am asia,
Stuttgart 1999.
16 STRABO., IV.
17 Titus Livius, Ab Urbe Condita, ed: J. Heurgon, Paris 1963.
18 LIV., V, 34.
19 M. in. Katona Starszego, Origines (I, 7 polemizuje z nim w sprawie daty założenia Rzymu); Roczników Rzymskich Hortensjusza oraz z prac Neposa i Warrona, których daty założenia Rzymu przytaczał. Czerpał również z Historiae Philippicae Pompejusza Trogusa oraz Hyginusa, Salustiusza i Łiwiusza por. A. J. Woodman, Sallustian influence on Yalleius Patercucus, Hommages a M arcel renard I, Bruxelles 1968, p. 785-799.
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 34
nimi wydarzenia, źródło to wykorzystałam w trakcie pisania niniejszej dysertacji.
Interesującym, z mojego punktu widzenia, wydaje się także, datowany na 200 r. n.e. tekst Atenajosa noszący tytuł „AemyoaofpLaTcń 20
Wspomniany autor, podobnie jak Diodor Sycylijski, opisuje celtycki zwyczaj związany z ofiarowaniem największym bohaterom szynki dzika. Przyznanie takiego zaszczytu stanowiło uznanie i podkreślenie pozycji społecznej uhonorowanej w ten sposób osoby.
W przypadku Waleriusza Maksymusa i jego ogłoszonej w I wieku n.e.
pracy p.t.: „Aactorum et dictorum memorabilium libri nonem”, będą nas interesowały wzmianki odnoszące się do Celtów. Autor zapisując opowieści odnoszące się do Rzymian oraz ich sąsiadów, odnotował że plemiona celtyckie wierzą w wędrówkę dusz . Informacja, znana już z przekazów autorów 21
tworzących wcześniej niż Maksymus, jest ważna ze względu na wierzenia związane z dzikiem.
Wzmianki na temat Celtów, ich zwyczajów oraz wierzeń związanych z reinkarnacją, znajdziemy także u Pomponiusza Meli. Piszący w I wieku geograf rzymski w swojej pracy p.t.: „De Chorographia libri tres ” zawarł 2 2 informacje m.in. o druidach uczących młodzież celtycką na temat nieśmiertelności duszy, która po śmierci wojownika mogła dokonać ponownego wcielenia .23
Ważnym źródłem, pozwalającym zapoznać się nie tylko z terenami zajmowanymi przez Celtów, ale także dokładnie z nazwami poszczególnych plemion, jest praca Pliniusza Starszego p.t.: ,JSfaturalis Historiae ” . Podaje on 24
najszerszą reprezentację plemion celtyckich. Jednocześnie był pierwszym
20 Athenaeus, Dipnosophistae, ed: G. Kaibel, Stuttgart 1985.
21 VAL.MAX., II, 6, 10.
22 M ela Pomponius, D e Chorographia libri tres, ed: C. Frick, Sttutgart 1968.
23 MELA., III, 2.
24 C. Plini Secundi, Naturalis Historiae, ed: C. Mayhoff, Lipsiae 1897-1909.
C h a r a k t e r y s t y k a b a z y ź r ó d ł o w e j 35
pisarzem, który dokonał systematycznego opisania plemion zajmujących każdą z trzech, wymienionych przez Cezara części Galii. Wspomniane opracowanie jest tak istotne ze względu na precyzję autora oraz podawane przez niego wskazówki geograficzne, pozwalające na dokładniejsze określenie terytoriów zajmowanych przez poszczególne ludy. Dokładne rozmieszenie plemion w przestrzeni geograficznej jest nieodzowne, jeżeli chcemy podjąć próbę przyporządkowania poszczególnych zabytków, znanych dzięki pracom archeologicznym, konkretnym plemionom, należącym do trzech grup celtyckich: zachodniej, wschodniej bądź północnej. W przypadku dopasowania konkretnych znalezisk plemionom, które je wytworzyły, można podjąć próbę wychwycenia ewentualnych skupisk przedmiotów związanych z dzikiem, co mogłoby wskazywać na szczególny kult tego zwierzęcia na danym terenie.
Wśród źródeł pisanych pozytywnie wyróżnia się praca, tworzącego w I wieku, Łukana. Jako pierwszy podaje on imiona trzech, uznanych przez niego za najważniejszych, bóstw celtyckich. Spośród nich, szczególnie ważnymi są:
Esus i Teutates, bogowie wiązani z dzikiem, co w szerszy sposób zostanie przeze mnie przedstawione w dalszych rozdziałach.
Łukan pisząc ,J3ellum Civile” przede wszystkim korzystał z pracy Łiwiusza. Zwracana uwagę podobieństwo języka obu autorów . Pośrednio 25
jego źródłem był także Cezar, gdyż z jego pamiętników korzystał Łiwiusz. W związku z czym ciekawa staje się kwestia wymienionej przez niego trójcy celtyckiej, do której należał także Taranis. Niekoniecznie bogowie ci byli aż tak istotni w wierzeniach Celtów ale, przez wspomnianego autora, zostali
„ułożeni” na wzór trójcy rzymskiej. Dla tematu są oni istotni ze względu na ich powiązania z dzikiem. Bogowie ci nie pojawiają się pod swymi celtyckimi imionami u Cezara ani w żadnej wcześniejszej pracy. Możliwe, że imiona te pojawiły się w którejś z części dzieła Łiwiusza, która nie dotrwała do naszych
25 Zob.: V. Ussani, Sul valore storico delp o em a Lucano, Roma 1903, p. 17 por. E.
Malcovati, M Anno Lucano, Milano 1940, p. 36-8.
