Stefan Wójcik
Konserwacja malowidła "Chrystus w
Tłoczni Mistycznej" w zakrystii
kościoła NMPanny w Stargardzie
Szczecińskim
Ochrona Zabytków 36/3-4 (142-143), 260-264
1983
workers from the Toruń U niversity of Nicolaus Coper nicus. A fter rem oving the rem aining parts of w hite- -washes from the painting w ith scalpes and bread crumb, p laster loosened from th e base was cemented w ith a 15—25®/o w ater em ulsion of vinyl poly acetate (Talens, Holand) w ith the addition of w hiting as an extender. A serious problem represented yellow stains appeaning on the surface of the painting caused by a m igration of ferric salts during smoothing down the blisters. It was possible to remove the staining partially by putting w et compresses from wood-wool. A ttem pts to im pregnate blisters from inside w ith solutions of
Paraloid in toluen and of PMB in acetone ended in failure. The missing parts in the painting were done w ith hatching (trateggio). Preserved parts of polychro- my m ade it possible to reconstruct th e form and co lours of basic elements. W ater-colour paints made by Talens and Winsor Newton w ere used for retouching. A prelim inary stylistic analysis suggests the effect of Czech painting, pronounced in p articular in the figure of St Jacob. A full hictoric and iconographie interpre tation will be possible only after the uncovery of all
polychromy.
STEFAN W ÖJCIK
KONSERWACJA MALOWIDŁA „CHRYSTUS W TŁOCZNI MISTYCZNEJ” W ZAKRYSTII
KOŚCIOŁA NMPANNY W STARGARDZIE SZCZECIŃSKIM
„Kościół N M P anny w Stargardzie należy do n a j zn a ko m itszyc h dzieł średniow iecznej a rc h ite k tu ry nie ty lk o P om orza Zachodniego, ale w ogóle pół nocnych terenów E uropy Ś ro d ko w ej” *. P oczątki b u dowy kościoła sięgają praw dopodobnie końca X III w., a jej zakończenie n astąp iło w 1499 r.: budow ę za k ry stii ukończono w 1404 r.
M alowidło „C hrystus w tłoczni m isty czn ej”, zn a jd u jące się w górnej części zachodniej ściany zak rystii, jak su g eru je K. K a li ta 2, m ogło pow stać po 1400 r.
M alowidło to, o w ym iarach 200X250 cm, od góry za kończone ostrym łukiem , przedstaw ia C hrystusa w tłoczni m istycznej i klęczącą po p ra w ej stro n ie M a donnę. Na sym bolicznie u k azanej tłoczni w p ostaci p ra s y do w yciskania w inogron stoi p ra w ie n ag i C h ry stu s, w sp ierający się n a k rz y żu i o b ejm u jący go lew ą ręką, w któ rej trzym a rózgę, przy czym dolna część krzyża stano w i jed n ą ze śru b prasy . Na dole z n a jd u je się naczynie, do którego spływ a w ycisk an y sok. Z p ra w ej stro n y klęczy M atka
Bos-1 K. K a l i t a , Kościół pw. NPMarii w Stargardzie Szcze
cińskim, Szczecin 1978 r., maszynopis w posiadaniu Wo
jewódzkiego K onserw atora Zabytków w Szczecinie, a cytat pochodzi ze wstępu. Jest to obszerne opracowa nie oparte na dotyczącej tem atu literaturze i dostęp nych źródłach archiw alnych. W szystkie dane historycz ne zaczerpnięto z tego opracowania.
2 M. K a l i t a , op. cit., s. 50. Żaden z autorów zajm u jących się wcześniej w ystrojem w nętrza kościoła NM Pan ny w Stargardzie Szczecińskim nie wspomina o m alo widle w zakrystii, co mogłoby sugerować, że malowi dło aż do gruntownego rem ontu w latach 1905—1911, kiiedy je konserwowano, mogło być zamalowane lub n a w et zatynkowane.
1. Kościół NMPanny w Stargar dzie Szczecińskim — „Chrystus w tłoczni m istycznej”, fotografia sprzed 1945 r.
1. S t Mary’s Church in Stargard Szczeciński, ”Christ in a Mys tical Press”, photograph from
2.3.4. Kościół NMPanny w Stargardzie Szczecińskim — „Chrystus w tłoczni m istycznej”, stan przed konserwa
cją
2.3.4. S t Mary’s Church in Stargard Szczeciński, ”Christ in a Mystical Press”, condition prior to conservation
ка, a w okół n ie j trz y b iałe w stęgi z n iecz y teln y mi, gotyckim i napisam i, praw dopodobn ie w e rsety z
Pism a S w iętegb.
Cała scena um ieszczona je st n a n eu tra ln y m tle ko lo ru czerw ieni, z pasem zielonej tra w y u dołu, p r a sa i k rz y ż są w k o lo rac h jasn y ch ugrów , postać C hry stu sa jasna, szara, płaszcz M adonny o b arw ach
z ie le n i3. !
M alow idło uległo częściow em u zniszczeniu tu ż przed przystąpieniem do prac konserw atorskich. O braz m iał pionow e sp ęk an ia n a sk u te k pęk nięcia ścia ny. Z p ra w e j stro n y w idoczny b y ł szero ki pas u b y t ków ty n k u , k tó ry uzupełniono za p raw ą w a p ie n n o -piaskow ą praw dopodobnie podczas p rac p ro w a dzonych w la ta c h 1905—1911. U bytek te n zniszczył częściowo głow ę i dłonie M adonny. Z tego też o k re su pochodzą praw dopodob nie dw a k o w a lsk ie gwoździe w bite pośrodku u dołu dla p rz y tw ie rd ze n ia odspojonego ty n k u . N astęp n e duże u b y tk i ty n k u stw ierdzono u dołu po lew ej stro n ie, spow odo w ane drzw iam i w nęki, k tó ra w ty m m iejscu w ch o dzi nieco n a m alow idło. Cała pow ierzchnia m alo w idła b y ła bardzo m ocno p rz e ta rta i p o d ra p a n a , z niew y raźn y m , a w w iększości n ie istn iejący m r y sunkiem , fa rb a w dużym sto p n iu sproszkow ana, ale z do brze zachow anym i, dość in ten sy w n y m i k o lo ra m i. T y n k b y ł n ieznacznie tylko rozłożony, p opę kan y, ale bardzo tw a rd y , odspojony n iem al n a c a
8 Badania niektórych barwników wykazały obecność czerwieni żelazowej, żółtego ugru, zieleni miedziowej.
łej pow ierzchni, trzy m a ją cy się podłoża jed y n ie w nieliczn ych p u n k tach .
P rze d rozpoczęciem p ra c k o n serw ato rsk ich , po d czas oczyszczania ścian i że b e r sk lep ien n y c h w za k ry s tii przez osobę do tego n ie p rzy go tow an ą, z n i szczono nieśw iad o m ie p ra w ie całą lew ą połow ę m a low idła, a w ięc p ostać C h ry stu sa z krzy żem i częś ciowo prasę. Z n iszc ze n iu całego m alo w id ła za p o b ie gła przy pad kow o m o ja in te rw e n c ja . W arstw a m a lo w id ła zrzu con a zo stała z w ysokości k ilk u m e tró w n a podłogę (dolna k ra w ęd ź m alo w id ła z n a jd u je się n a w ysokości p o n ad 2 m , n ajw y ższy p u n k t po nad 4 m), za m ien iając się w g ru z złożony z k ilk u t y sięcy k aw ałk ó w ty n k u , z k tó ry c h n ajw ięk sz e nie przekraczały 1 dcm 2 pow ierzchni, najm niejsze m ia ły pow ierzchnię około 0,5 cm2. Okolicznościam i ła godzącym i s tr a ty były': sio sunk ow o n iezb y t duża
5. Kościół NMPanny w Stargardzie Szczecińskim — czą
steczki zniszczonego malowidła
5. S t Mary’s Church in Stargard Szczeciński, parts of damaged painting
wysokość, d re w n ian a podłoga o ra z p od w ażanie ty n ków dłutem , a n ie sk u w an ie m łotkiem .4
M alow idło o spoiw ie białkow ym , w ykonane n a po białce w apienn ej i za p raw ie w ap ienno-piasko w ej różnej grubości (od k ilk u m m do 1,5 cm), m a g ład ką, ale n ierów ną pow ierzchnię. B ardzo ró żn a g ru bość ty n k u w ynika przede w szystkim z n ieró w n o ś ci m u ru , k tó re w y rów nyw ano zapraw ą. P rze d zni szczeniem części m alow idła p ro g ram p ra c k o n se r w a to rsk ic h p rzew idyw ał przede w szystkim p rz y tw ierd z en ie do podłoża odspojonego ty n k u , a n a stęp n ie u trw a le n ie sp u d ro w an ej fanby, oczyszcze nie pow ierzchni, u zupełnienie uby tk ó w i p u n k to w anie. P o zniszczeniu zastan aw ian o się, czy część m alow idła, która spadła, jest do uratow ania? W p ierw szym m om encie postanow iono przede w szy stk im zebrać i zabezpieczyć w szystkie, n aw et n a j drobn iejsze o dprysk i ty n k u , a dopiero potem szu kać m ożliw ości ułożenia ich i p rz y tw ie rd ze n ia na p ierw o tn y m m iejscu.
N ajw iększą trudność sp ra w ia ła m ała czytelność frag m en tó w , stąd p rzy sk ład an iu m ożna było k ie row ać się głów nie kolorem i k ształtem . N ie zdą żono też w ykonać d o k u m en tacji fotograficznej (m ia ła być pierw szym etapem p ra c konserw atorskich ), k tó ra u łatw iłab y odtw orzenie m alow idła; dyspono w ano jed y n ie dość słabo czytelną fotografią sprzed 1945 r.
Po podjęciu decyzji o próbie o d tw orzenia m alo w i dła, n a jp ie rw posegregow ano w szystkie fra g m e n ty
* J. Ma r , Konserwatorska przygoda, „Spotkania z za
bytkami”, itr 3, 1930, S. 59—60.
ty n k u k oloram i, a n astęp n ie rozw ażano różne w a ria n ty realizacji. Początkow o u k ład an o w iększe frag m en ty m alow idła n a p ły tach szk lan y ch licem do góry, zaklejan o pow ierzchnię p ap ierem i za k ład ano n a ścianę. Było to je d n a k nie do z re a li zow ania przed e w szystkim z uw ag i n a bardzo różną grubość ty n k u . N astępnie próbow ano u k ład ać fra g m e n ty m alow idła na p ły tach szk lan y ch licem do dołu, p rzy jednoczesnej o b serw acji uk ład an eg o fr a g m en tu przez szybę, a później zalew ać za p raw ą i w całości zakładać na ścianę. Jed n a k że n iew y raźn y ry su n e k m alow idła, a zw łaszcza bardzo dużą ilość m ałych cząsteczek ty n k u nie g w a ra n to w a ły p r a w idłow ego ułożenia. G dyby n a w e t dało się to w y konać, założone na ścianę m alow idło s tra c iło b y zu p ełn ie sw oją fa k tu rę , p o w ierzchn ia b y ła b y gładka jak p ły ta szklana, co b yłob y rażące zwłaszcza w ze staw ien iu z pozostałą, n ie zniszczoną częścią m a low idła.
P o w ielu p odejm ow anych p ró b ach i niepow odze n iach postanow iono składać cząsteczki m alow idła bezpośrednio na ścianie, w y k o rzystując u k ład cegieł, w y raźn ie w idoczne fu g i o ra z w szystkie c h a ra k te rystyczn e ślad y zachow ane n a cegłach, ja k w g łę b ien ia, w yb rzu szenia nierów ności, zaryso w ania itp. — ich n eg aty w y b y ły o dciśnięte na odw rociach kaw ałków ty n k u . Znacznym , a n iekiedy u ła tw ie niem o decydującym znaczeniu b y ła też duża róż nica w grubości ty n k u .
Po założeniu k ilk ud ziesięciu n ajw ięk sz y ch i n a j b ard ziej c h a rak tery sty c zn y ch dla m alo w id ła k a w a ł ków ty n k u w y ko rzy stan o fo to g ra fię sprzed 1945 r., w y św ietlając ją epidiaskopem na ścianie w skali 1:1 i nanosząc fa rb ą ry su n e k b ezpośrednio na
ce-в. Kościół NMPanny w Stargardzie Szczecińskim —
„Chrystus w tłoczni m istycznej”, naniesienie rysunku i początek prac przed odtworzeniem malowidła
6. S t Mary’s Church in Stargard Szczeciński, ”Christ in a Mystical Press”, puting the outline and early work prior to the reconstruction of the painting
7. 8. Kościół NMPanny w Stargardzie Szczecińskim —
„Chrystus w tłoczni m istyczn ej”, fragment, dalsze od twarzanie malowidła
7. 8. S t Mary’s Church in Stargard Szczeciński, ’’Christ in a Mystical Press”, detail, further reconstruction of
the painting
g lan ą ścianę. P o n iew aż zdjęcie było niezbyt czy teln e, a m alow idło już wówczas było p rz e ta rte i nie m iało w yraźnego ry su n k u (zwłaszcza głow a C h ry stusa) — nie we w szystkich frag m en tach d a ło się nanieść d ok ład n y rysunek. D latego też od tw arzan o m alow idło poczynając od n ajw iększy ch k aw ałk ó w ty n k u . W m iarę postępow ania prac do pasow yw ano m ałe cząsteczki, co było już zadaniem łatw iejszy m . T yn k p odklejan o polioctanem w in y lu
w em u lsji w odnej z d od atkiem drobno przesianego p iasku, zabezpieczając przed odpad nięciem zap raw ą w a pienn o-piasko w ą, aż do częściowego w ysch n ię cia. P rz y n a k le ja n iu sąsiedniego fra g m e n tu z a p ra w ę tę usuw ano . P oniew aż p rzy u p a d k u na ogół we w szystkich frag m en tach ty n k u n a stą p iły częściowe w y k ru sz en ia brzegów , p rz erw y w ypełniono z a p ra wą w a p ie n n o p ia s k o w ą .
P ra w ą , n ie zniszczoną część m alo w id ła, ze znacz nie odspojonym i popękanym ty n k iem , p o d k le ja no rów nież polioctanem w in y lu w em u lsji w odnej. Całość — w ty m rów nież odtw orzoną część m alo w id ła — po oczyszczeniu u trw a lo n o 1—3°/o w od n ym ro'ztw orem m ieszan iny p olioctanu w in y lu z alkoholem poliw inylow ym i do datkiem 5-chlorofe- n o lan u sodowego, a n astęp n ie oczyszczono alk o h o lem ety lo w y m zab ru dzenia pow stałe od dym u i s a dzy, bow iem w p raw y m kącie za k ry stii fu n k c jo n o w ała przez długi czas tzw . koza — piecyk żelaz n y służący do og rzew ania za k ry stii. K ity założone podczas p op rzedniej ko n serw acji u su n ięto i założo no now e, w apienno-piaskow e. P u n k to w an o k re sk ą poziom ą b a rw n ik a m i suchym i z alkoholem p o liw i nylow ym . D uży pionow y u b y tek , k tó ry już podczas p o p rzed niej k o n serw acji n ie by ł p u n k to w an y , ze w zględu n a niemożność zrek on struo w an ia części tw a rz y i dłoni M adonny pozostaw iono bez p u n k to w ania.
P om im o dużych tru d n o ści w odtw o rzen iu zniszczo nego m alow id ła, ponad 90% frag m en tó w ty n k u u d a ło śię założyć dokładnie tam , skąd zostały o d e rw a ne. P o zostałe yjdlka procent, k tó ry ch już w żaden sposób n ie dało się um ieścić do kładnie na sw oim
9. Kościół NMPanny w Staraardzie Szczecińskim — „Chrystus w tłoczni m istycznej”, malowidło odtworzone w całości z uzupełnionymi ubytkam i tynku
9. St Mary’s Church in Stargard Szczeciński, "Christ in a M ystical Press”, painting reconstructed in full with missing plasters made up
10. Kościół NMPanny w S tar gardzie Szczecińskim — „Chrys tus w tłoczni m istycznej”, stan po zakończeniu konserwacji (w szystkie zdjęcia: M. Paździor)
10. S t Mary*s Church in Stargard Szczeciński, ”Christ in a M ys tical Press”, condition after con servation
m iejscu , założono w m iejscach najbardziej p raw do podobnych.
O becnie lew a , odtw orzona część m alow id ła sw oim w y g lą d em n ie różni się od części praw ej i po u p ły w ie ponad 10 lat od zakończenia k o n serw a cji n ie stw ierd zon o żadnych zm ian. Istn iejące p ęk n ięcia B Konserwację malowidła przeprowadził autor w 1071 r. wspólnie ze Zbigniewem Drywą.
ścian ok a za ły się u sta b ilizo w a n e, a m alow id ło za chow uje do ch w ili obecnej św ieżo ść kolorów , cze m u sprzyja zap ew n e m ałe, o d izolow an e p o m iesz czenie, bez w ięk szych w ahań tem p era tu ry i Wilgoci, jak rów nież przytłum ione św iatło dzienne.®
m g r S te fa n W ó jcik M u zeu m P om orza Ś rodkow ego w S łu p s k u
THE CONSERVATION OF THE PAINTING ’’CHRIST IN A MYSTICAL PRESS” IN THE VESTRY OF ST MARY’S CHURCH IN STARGARD SZCZECIŃSKI
A Gothic painting "Christ in a Mystical Press”, hang ing onthe west wall in the vestry of St Mary’s Church in Stargard Szczeciński, dates back to 1400. H ie paint ing on the west wall in the vestry of St M ary’s Church
depicts Christ embracing the Cross and standing on the press for grape squeezing as well as Our Lady kneeling on the righ side. In 1971 the left part of the painting was ruined unintentionally by taking the plaster off the base. There remained a few thousand pieces of plaster in different sizes ranging from 1 dem* to 0.5 cm*. After numerous attempts to rescue the painting, basing on a protograph from before 1945 the drawing (in 1:1 scale) was put on the wall by means of epidiascope and employing, in the absence of a clear drawing of
the painting as well as varying thickness of the plaster, characteristic traces on bricks, hollows and bulges, scratches and refits, the negatives of which were im
pressed in plaster; all ruined part of the painting was
put anew on the same place, gluing pieces of plaster
with a solution of vinyl polyacetate and fine sand. The whole of the paining was cleaned, while powdered paint was fixed with 2—3°/i water solution of vinyl polyace tate and polyvinyl alcohol with sodium-5-chloropheno- lan. Part of the painting sticking to the base, in which plaster got detached, was fixed with a water solution of vinyl polyacetate. Missing plasters were made up with lime- and sand mortar, and horizontally hatched
