Powierski, Jan
Najdawniejsze nazwy etniczne z
terenu Prus i niektórych obszarów
sąsiednich
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 161-183
1965
JA N PO W IER SK I
N A JD A W N IE JSZE N A Z W Y ETN ICZN E Z TERENU PRUS I N IE K T Ó R YC H O B S Z A R Ó W SĄSIED N ICH
O bszar d z isiejsze g o w o je w ó d ztw a o lsz ty ń sk ie g o oraz o b w o d u k a lin in g ra d zk ieg o R o sy jsk ie j F S R R b y ł w ś r e d n io w ie cz u z a m ie sz k a n y przez P ru só w , ale n a z w a P ru só w p o ja w ia się po raz p ie rw sz y w IX w ie k u u tzw . G eografa B a w a rsk ieg o h N a to m ia st d a n e a rch eo lo g ic z n e p o św ia d cza ją c ią g ło ść za lu d n ien ia , co n a jm n ie j od p o czą tk ó w ep o k i żelaza, a z a p e w n e i z n a c zn ie w c z e ś n ie j 2. O d d a len ie od ó w c z e s n y c h o śro d k ó w c y w iliz a c ji b y ło p r z y cz y n ą b ra k u d o k ła d n ie jsz y ch p rzek a zó w ź ró d ło w y ch o ty c h te re n a ch . D o w ia d o m o ści p isa r z y a n ty c z n y c h d o c ier a ły ty lk o m g lis te in fo rm a cje, o g ra n icza ją ce się w zasa d zie do p od ania su ch y ch n azw . W źród łach s ta r o ży tn y ch n a jp ełn ie jsz ą lis tę n a zw e tn ic z n y c h z p o łu d n io w y c h w y b r z e ż y B a łty k u p rzek a zu je w sw o im d z iele g e o g ra ficz n y m P to le m e u sz z A le k sa n d r ii (II w .n .e .) 3. W d o ty c h c z a so w e j lite ra tu rz e p rzed m io tu m ożn a w y r ó żn ić d w a g łó w n e k ieru n k i. P r z e d sta w ic ie le jed n eg o z n ich , o sta tn io p rzed e w s z y s tk im K a zim ier z T y m i e n i e c k i , p rzy jm u ją d an e P to le m eu sz a jako w ia r o g o d n e 4, p od czas g d y in n i b ad acze odrzu cają w ię k sz o ść n a z w z lis t y p le m ie n n e j P to le m e u sz a 5. P o n iew a ż o sta tn io H en ry k Ł o w m i a ń s k i w sw o jej p r a c y o d z ie jach S ło w ia n w I ty sią c le c iu , d o k o n a w szy g r u n to w n e j a n a liz y ty c h n azw , w ię k sz o ść ich uznał za fik c y jn e lu b n ie a k t u a ln e 6, a jed n o
1 T e k st G eografa B aw arsk ieg o p rzy tacza S. Z a k r z e w s k i , O pis grodów
i te r y to ry ó w z północnej stro n y D unaju czyli tzw . G eograf B a w a rski, Lw ów
1917, ss. 4—5 i fotokopia.
2 P or. C. E n g e l , W. L a B a u m e , K u ltu r e n u n d V ö lk e r der F rü h ze it im P reussenlande, E rlä u teru n g e n z u m A tla s d er O st- u n d W estp reu ssisch en Landesgeschichte, T. 1, K önigsberg 1937; H. A. M o o r a, W o p ro sy etnogienieza narodow P r ib a ltik i'p o d a n n im archieologii, K ra tk ije soobszczienija In s titu ta
E tnografii, t. 12, M oskw a 1950, ss. 29 пп.; Ĺ. K i l i a n , H a ffk ü s te n k u ltu r u n d
U rsprung der B alten, Bonn 1955.
3 C laudii P to lem a ei G eographiae libri octo, graece et la tin e ad codicum
m a n u sc rip to ru m , ed. F. W. W i 1 b e r g, E ssen d iae 1839—1845. N owsze w y d an ia
całego P tolem eusza były d la m nie niedostępne, ko rzy stałem n a to m ia st z p rz e d ru k u w y d a n ia C. M i i l l e r a i C. F i s c h e r a , Cl. P tolem aei Geographia, P arisiis 1901, w p racy L. N i e d e r 1 e, S lo v a n sk é sta ro žitn o sti, d. 1, sv. 2, P ra h a 1904, gdzie um ieszczono fra g m e n t dotyczący S a rm a c ji (liber I II cap. 5). P or. też tłu m aczen ie teg o fra g m e n tu w języ k u polskim M. P 1 e z i a, G reckie i ła ciń
sk ie źródła do n a jsta rszy c h d zie jó w S ło w ia n , cz. 1, P o zn ań 1952, ss. 36—46.
4 Np. L. N i e d e r l e , op. cit.,, ss. 342—434, K. T y m i e n i e c k i , Z iem ie p o l
sk ie w starożytności. L u d y i k u ltu r y n a jd a w n iejsze, P oznań 1951, ss. 593—631.
5 S k ra jn e sta n o w isk o z a ją ł L. B a g r o w , Tlie O rigin o f Ptotem-y’s G eogra
phia, G eo g rafiska A n n aler, Stockholm 1945, ss. 318—387, k tó ry u w aża ł dzieło
P to lem eu sza za późniejszy falsy fik at.
6 P or. H. Ł o w m i a ń s k i , P oczątki P olski, W arsz aw a 1963, t. 1, ss. 166— 180, t. 2, ss. 18—50, tam że om ów ienie dotychczasow ej lite ra tu ry . P o r. tegoż:
Z agadnienie sło w ia ń skich i b a łty jsk ic h n a zw p le m ie n n y c h w S a rm a c ji E u ro p e js k ie j P tolem eusza, A cta B a ltico -S lav ica, t. I. B iały sto k 1964, ss. 37—47.
cześn ie o ż y w ie n ie w y m ia n y h a n d lo w ej m ięd zy p o łu d n io w y m i w y brzeżam i B a łty k u i cesa rstw o m rzy m sk im w z w ią zk u z p o p y tem na b u rszty n sa m b ijsk i, d a to w a n e na I— II w .n .e .7, w sk a z u je na z w ię k szon e m o ż liw o ści d ocierania w ia d o m o ści o lu d a ch n a d b a łty ck ich do b asen u śró d ziem n o m o rsk ieg o , w y d a je się celo w ą próba p o n o w n ej w e ry fik a cji n a zw n a d b a łty ck ich .
P to le m e u sz w śró d n a jw ię k s zy c h lu d ó w z a m ieszk u ją cy ch S arm ację eu rop ejsk ą, k tóra jeg o zd a n iem rozciąga się od W isły po D on , w y m ie nia na p ie r w sz y m m ie js c u W ened ów , m ieszk a ją cy c h w z d łu ż całej Z atoki W e n e d y jsk ie j. N a p o łu d n ie od n ich m ie li m ieszk a ć n a d 'W isłą G y to n o w ie, a d alej je szc z e c a ły sz ereg in n y ch lu d ó w . P o w y lic z e n iu ich P to le m eu sz pisze: „B ardziej ku w sch o d o w i od w y m ie n io n y c h sied zą p on iżej W en ed ó w G a lin d o w ie, S u d in o w ie i S ta w a n o w ie aż do A lan ów ; n iż ej od n ich Ig u llio n o w ie , n a stęp n ie K o isto b o k o w ie i T ra n sm o n ta n o w ie aż do Gór P eu k iń sk ich . N a to m ia st w y b rzeże O ceanu, ciągn ące się poza Zatoką W en ed y jsk ą , z a jm u ją W e lto w ie , pon ad n im i O ssio w ie, n a stęp n ie K arb on ow ie, m iesz k a ją cy na n a jd a l sze j p ó łn o cy , b ard ziej na w sch ó d od n ich K a re o to w ie i S a lo w ie; p on iżej n ic h G elo n o w ie, H ip p o p o d o w ie i M elen ch la jn o w ie, a jeszcze n iżej A g a ty r so w ie , n a stęp n ie A o rso w ie i P a g ir y to w ie; n iżej od n ich S a w a ro w ie i B o ru sk o w ie aż do Gór R ip ejsk ich ...” . D a lej P to le m eu sz w y lic z a p lem io n a ze ste p ó w n ad czarn om orsk ich 8.
S p ośród w y m ie n io n y c h tu n a zw p e łn a zgod a w lite ra tu rz e p a n u je ty lk o o d n o śn ie id e n ty fik a c ji G a lin d ó w i S u d in ó w ze śr e d n io w ie cz n y m i G alin d am i i S u d a w a m i (J a ćw in g a m i w e d łu g źró d eł p o lsk ich i ru sk ich ), m ieszk a ją cy m i na te r e n ie d z isiejszeg o P o jez ie r za M azu r sk ieg o , a w ię c w p o łu d n io w e j części o b ecn eg o w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ieg o i w p ó łn o cn ej części — b ia ło sto ck ieg o , z k tó r y m i a r ch eo lo g o w ie łączą g ru p y zach odn iom azursk ą i w sch o d n io m a zu rsk ą k u ltu ry w sch o d n io p ru sk iej z o k r e su r zy m sk ieg o 9. Id en ty fik a cja w s z y s tk ic h p o zo sta ły ch n a zw je st n ad al sp orna, n a le ż y je w ię c po ko lei rozp atrzyć.
1. W ENEDOW IE
P o d o b n y m i n azw am i b y li o k re śla n i przez sw o ic h są sia d ó w w c ze sn o śred n io w ieczn i S ło w ia n ie: W e n d e n — przez G erm an ów i V e n a j a p rzež F in ó w 10. P is z ą c y w p o ło w ie V I w ie k u J ord an es p od aw ał, że jed n o lici n ie g d y ś W e n e to w ie rozp ad li się n ied a w n o na tr z y jed n o języ czn e od łam y: A n tó w na w s ch ó d od D n iestru , S k la - w e n ó w — m ięd zy D n ie str em , D u n a je m i W isłą, oraz W en etó w
7 Por. W. Ł ę g a, H andel m ię d z y p a ń stw e m r z y m s k im a P o m o rzem n a d
w iśla ń sk im od l w.p.n.e. do V I w.n.e., P rz eg ląd A rcheologiczny, t. 10, r. 29—30
za 1954-6 r., P oznań 1958, s. 10; J. W i e 1 o w i e j s к i, P rze m ia n y gospodarcze
i społeczne u ludności p o łu d n io w ej P olski w okresie p ó źn o la te ń sk im i r z y m sk im , M a teriały S taro ży tn e, t. 6, W arszaw a 1960, s. 236.
8 P t o l e m e u s z , lib. III, cap. 5, w. 7—10.
9 P or. C. E n g e 1, W. L a B a u m e, op. cit., s. 151 ; H. A. M o o r ai, O d rie w -
n ie j tierrito rii rassielienija b a ltijsk ic h plem ien, S o w ietsk a ja A rcheologia, 1952,
n r 2·, s. 26 i ryc. 5 n a s. 25; H. Ł o w m i a ń s k i , P o czą tki P olski, t. 2, ss. 43—44; tenże, Z agadnienie sło w ia ń skich i ba lty jsk ic h n a zw p lem ien n ych , s. 44.
19 O id e n ty fik a c ji n azw y W enetów ze S łow ianam i por. głów nie: M. R u d n i c k i , D enom inacja etreiczTin W eneti; G erm anie i Sło w ia n ie, S lavia O cciden talis, t. 9, 1930, ss. 358—402; T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , O p ie rw o tn y c h W ene-
dach, K sięga p am iątk o w a K. N itscha „In te r a rm a ”, K ra k ó w 1946, ss. 21—50;
K. T y m i e n i e c k i , Z iem ie p o lsk ie w starożytności, ss. 140—142.
w W ęższym zn a czen iu , z a p e w n e S ło w ia n p ó łn o c n o -z a c h o d n ic h l l . W cześn iej W e n e tó w na zn aczn ej p rzestr zen i E u ro p y śro d k o w o w sch o d n ie j w y m ie n ia ją : m ap a dróg r zy m sk ich tz w . T a b u l a P e u li n - g e ria n a (ok. II— IV w ie k u n .e.) w d w u m iejsca c h — nad B a łty k iem na p ółn oc od K arp at (V en ad isarm atae) i p rzy u jś ciu D u n a ju (V enedi); T a cy t (98 r.n .e.), w y zn a cza im sie d z ib y m ię d z y G erm a n a m i a S a rm a tam i, P eu c y n a m i (w p o b liżu K a rp a t W sch od n ich ) a F in a m i oraz P lin iu s z (77 r.n .e.), stw ie rd za ją c y , że za m ieszk u ją w raz z k ilk u in n y m i p lem io n a m i n ie z n a n y b liżej kraj E n in gię, r o zc ią g a ją c y się po r zę k ę W isłę 12. N a zw a W e n e tó w w ty c h źród łach od n osi się w ię c z a p e w n e do o g ó łu S ło w ia n 13.
In aczej jedn ak n a le ż y in te rp re to w a ć w sp o m n ia n y przek az P to le m eu sz a . J e g o W e n ed o w ie , ch ociaż z a lic z e n i do n a jlic z n ie jszy c h lu d ó w S a rm a cji, zajm u ją — jak to s łu s z n ie za u w a ż y ł Ł o w m ia ń sk i — sto su n k o w o n ie w ie lk i obszar m ięd zy M orzem B a łty c k im (Zatoka W en ed y jsk a ) a sied zib a m i G otów i G a lin d ó w 14. Ci o sta tn i za jm o w a li te re n zach od n iej częśc i d z isie js zy c h M azur; n a to m ia st G otów , u m ieszcza n y ch p rzez T a c y ta m ię d z y L u g ia m i, lo k o w a n y m i g d zieś na Ślą sk u , Ł u ży ca ch lu b w W ielk o p o lsce, a R u giam i i L em o w ia m i, m ieszk a ją cy m i na w y b rz eż a c h b a łty ck ich , n a le ż y szu k ać g d zieś w p a sie M azo w sze— K u ja w y i W ielk o p o lsk a w z g lę d n ie p o łu d n io w a część P om orza — B ra n d en b u rg ia 15. W y n ik a ją c y stą d n ie w ie lk i z a sięg W en ed ó w na p o łu d n ie p o tw ierd z a też z god na z w s p ó łr z ę d n y m i g e o g r a fic zn y m i P to le m eu sz a id e n ty fik a c ja Gór W e n e d y jsk ic h z p a sm em w z n ie sie ń P o jez ie r za 16. P to le m e u sz o w sk a lo k a liza cja W en ed ó w na w y b rz eż u b a łty c k im zn a jd u je p o tw ie r d z en ie w e w z m ia n k a c h źród ło
11 I o r d a n e s , De origine actib u są u e G otorum — J o r d a n , O p ro isc h o i-
d ienii A die ja n i jach G ietow . G etica, M oskw a I960, cap. 119, s. 150 i cap. 34—35,
s. 136. W pierw szym w y p ad k u Jo rd a n e s w y m ien ia jak o elem en ty składow e W enetów : S klaw enów , A ntów i W enetów sensu stricto, w d ru g im zam iast tych o sta tn ich w y m ien ia W idiw ariów , k tó rzy w edług in n ej w zm ian k i Jo rd an esa, cap. 96, s. 146, za ję li po G ep id ach w yspę w iślaną. Z ap ew n e W idiw ariow ie są u Jo rd a n e sa synonim em W enetów w w ęższym znaczeniu, por. w itej sp ra w ie tak że G. L a b u d a , F ra g m e n ty dziejó w S ło w ia ń s zc zy zn y Z a chodniej, t. 1, P oznań 1960, ss. 36—38, 96— 109. L o k alizacją trzech odłam ów S łow ian na p o d staw ie przek azu Jo rd a n e sa z a jm u je się też H. Ł o w m i a ń s k i , P o czą tki Polski, t. 2, ss. 16— 18.
12 T abula P eutingeriana, por. zdjęcie w p ra c y H. Ł o w m i a ń s k i e g o,
P o czą tki P olski, 1 .1, ss. 176— 177, por. ibidem , ss. 180—181; C ornelius T a c i t u s . De origine et situ G erm anorum , cap. 45—46; por. K. T y m i e n i e c k i , Z iem ie polskie w starożytności, ss. 572—592; P l i n i u s , H istoria na tu ra lis, lib. IV,
cap. 96; por. H. Ł o w m i a ń s к i, op. cit., t. 1, s. 159.
13 T ak ie zd an ie w y raża К. T y m i e n i e c k i , op. cit., passim .
14 Św iadczy o ty m lo k alizacja G ytonów i G alindów poniżej tzn. n a południe od W enedów ( P t o l e m e u s z , lib. III, cap. 5, w. 8—9; por. H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. 1, ss. 170—172).
15 C ornelius T a c i t u s , op. cit., cap. 44. L o k alizacji L ugiów dok o n u je K. T y m i e n i e c k i w licznych sw oich p racach , por. n ied aw n o w : W sp ra w ie
p o czą tkó w organizacji p o lity c zn y c h na zie m ia ch polskich. K sięga p am iątk o w a
150-lecda A G A D -u w W arszawie,, W arszaw a 1958, ss. 479—510.
16 H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., ss. 171— 172, p o ró w n ał w sp ó łrz ę d n e g eo g ra ficzne źródeł W isły, ujścia W isły i G ór W enedyjskich i doszedł do w niosku, że te o sta tn ie leżą na północ od źródeł W isły, dużo bliżej jej ujść. Do podobnego w n io sk u p ro w ad zi też p o ró w n an ie w spółrzędnych geograficznych K alisza i G ór W enedyjskich. K alisz m iał leżeć n a szerokości geogr, 52° 50' (por. P t o l e m e u s z , lib. II, cap. 11, w . 13), a G óry W enedyjskie na szerokości 55° (Ibidem , lib. III, cap. 5, w .5), a w ięc dużo d alej n a północ od K alisza.
w y c h z o k resu w c ze śn iejsz e g o . P och od ząca z la t 62— 61 p .n .e. w ia dom ość K o rn eliu sza N ep osa o rzek o m y ch Indach, p r zy g n a n y c h p rzez b u rzę m orsk ą z e w sch o d u na w y b rz eż a M orza P ó łn o cn eg o , zap e w n e od n osi się w isto c ie do W en ed ó w — (W )in d ów 17. P o d o b n ie m ożn a p rzyp u szczać, że n a d b a łty ck ich W e n e tó w d o ty c z y w zm ia n k a p isarzy g reck ich (m. in . H ezjod a z V III w ie k u p.n .e., H erodota z V w iek u , S k y la k sa z IV w ie k u ) o E n eta ch m ieszk a ją cy c h n a d d a lek im p ó łn o c n y m m orzem w p o b liżu złóż b u r szty n u u u jścia rzek i E rid anos, b łę d n ie p óźn iej łą czo n ej z R od an em lu b P a d em , ze w z g lę d u na p r zeb ieg a ją cy ich b rzegam i h a n d el b u rsz ty n o w y , a b y ć m oże id e n ty c zn ej z R ad un ią c z y p o b lisk ą W i s ł ą 18. Z arzu ty p rzeciw tak iej id e n ty fik a c ji E n e tó w i E rid an osu op iera ją się na stw ie rd ze n iu braku m o żliw o ści p rzed o sta n ia się in fo rm a cji w tej ep oce o tak o d le g ły c h teren a ch do b a sen u śró d ziem n o m o rsk ieg o 10. Istn ieją jed n a k dane, p o tw ierd za ją ce k o n ta k ty h a n d lo w e m ię d z y b a sen em śró d ziem n o m o rsk im a b a sen em b a łty c k im ju ż w ty m ok resie.
G łó w n y m m a g n e se m p rzy cią g a ją cy m k u p có w śród ziem n om or sk ich na p o łu d n io w e w y b rz eż a B a łty k u b ył, jak w iad om o, b u rszty n , k tó reg o n a jw a ż n ie jsz e złoża zn a jd u ją się, a jak św ia d czą lic z n e zn a lezisk a b u rs z ty n u na sta n o w isk a ch k u ltu r n e o lity c zn y c h , zn ajd o w a ły się od d aw na na p o łu d n io w o -w sc h o d n ich w y b rz eż a c h B a łty k u od P om orza G d ań skiego po Ł o tw ę, przed e w s z y s tk im jed n a k na S a m b ii20. J u ż od III ty sią c le c ia b u rs z ty n b a łty ck i p rzen ik a ł do b a se n u eg e jsk ieg o i do k r a jó w A z ji P rz ed n iej, p ie rw o tn ie na p e w n o ty lk o szlak am i lą d o w y m i drogą w y m ia n y od p le m ie n ia do p le m ie n ia 21. J ed n a k od s c h y łk u ep oki brązu i w e w c z e sn e j ep oce żelaza
17 W iadom ość N eposa przechow ała się w re la c ji P om p o n iu sa M e l i , Choro
graphia, lib. III, cap. 5 i P l i n i u s a, N aturalis historia, lib. II, cap. 170 (por.
K. T y m i e n i e c k i , Z iem ie polskie, s. 553, 565). P rzypuszczenie H. Ł o w - m i a ń s k i e g o . P oczątki P olski, t. 1, ss. 136— 138, że chodzi tu o W enetów b re to ń sk ich w y d aje się nieuzasadnione, sk o ro M ela i P lin iu s p rzy taczają p rz e k a z N eposa za dow ód połączenia w odnego z In d iam i na północ od E uropy. Z d aje się w ięc, że w ta k im razie ow i „In d o w ie” m usieli je d n a k przybyć od w schodu do k ra ju B ataw ów .
18 H erodoti h isto ria ru m lib ri 9, .ed. H. R. D i e t s c h , H. K a l l e n b e r g , L ipsiae 1926, lib. I l l, cap. 115, ss. 292—293. W szystkie odnośne źró d ła zbiera L. N i e d e г 1 e, S ta ro żytn o śc i sło w ia ń skie, p rzek ład K. C h a m c a , t. 1, z. 1, W arszaw a 1907, ss. 219—220; por. K. T y m i e n i e c k i , Z iem ie p olskie, ss. 455— 456; B. B i l i ń s k i , Drogi św iata starożytnego k u za c h o d n im zie m io m p o lsk im
i p ro b le m O dry u P tolem eusza, Eos, r. 41 za 1. 1940—1946, W rocław 1947, s. 159,
p rzy p . 3.
18 P or. H. Ł o w m i a ń s k i , P o c zą tk i P olski, t. 1, ss. 125— 126.
20 P o r. W. A n t o n i e w i c z , P ochodzenie i g a tu n k i b u rszty n u w Europie, W iadom ości archeologiczne, t. 8, 1923, ss. 113 i n , ; W. L a B a u m e , B ernstein, E b e rt R e alle x ik o n d e r V orgeschichte, t. 1, s. 434 i n.; J. Ż u r e k , Osada z m ło d
s z e j ep o ki k a m ie n n e j w R zu cew ie, pow . w e jh e ro w sk i i k u ltu ra rzu cew ska , F o n
tes A rchaeologici P osnanienses, vol. 4, 1953, P o zn ań 1954, s. 23; E. S t u r m s ,
Der B e rn ste in sc h m u c k d er ö stlich en A m p h o re n k u ltu r, D ocum enta A rchaeo- logica W o lfg a n g La B a u m e dedicata, 8 I I 1955, R heinische F orschungen
z u r V orgeschichte, Bd. 5, Bonn 1956, ss. 13—20; J. W o j t a s i k , B u rsz ty n
w pradziejach, Szczecin, 1958, z. 7—8, ss. 79—92; A. A y r ä p ä ä, N eue Beiträge zu r V e rb re itu n g des' B ern stein s in K a m m k e ra m isc h e n G ebiet, Ś w iato w it, t. 23,
1960, ss. 235—247.
21 P or. J. K o s t r z e w s k i , Od m e zo litu do o kresu w ę d ró w e k lu d ó w , E ncy k lopedia P o lsk a PA U , t. 4, cz. 1, dz. V, K ra k ó w 1939, ss.' 204— 205; tenże, K u l
tu r a łu ży c k a n a P om orzu, P oznań 1958, s. 169; L. J. Ł u k a , Im p o rty ita lskie i w schodnioalpejskie oraz ich naśla d o w n ictw a na obszarze k u ltu r y łu ży ckiej,
S lav ia A n tiq u a, t. 6 za 1957 r., W arszaw a 1959, ss. 88—92.
(a w ię c od m n ie j w ię c e j ÍX w ie k u p .n .e. p o czą w szy ) istn ie ją śla d y k o n ta k tó w w y m ie n n y c h z p o łu d n iem drogą m orsk ą — je st to w y s t ę p o w a n ie im p o r tó w śró d ziem n o m o rsk ich (m u szle kau ri, paciork i szk la n e ) w p a sie n ad m o rsk im P om orza G dań sk iego, p rzy je d n o c z es n y m ich brak u na te re n a ch p o ło żo n y ch d a lej na p o łu d n ie 22. B y ć m oże, śró d ziem n o m o rsk im i k o n tra h en ta m i lu d n o ści n a d b a łty ck iej b y li E tru sk o w ie — m o że o ty m św ia d cz y ć z a p o ż y cz en ie p rzez lu d n o ść pom orsk ą z w y c z a ju ch o w a n ia p roch ów z m a rły ch w p o p ieln ica c h d o m k o w y ch i tw a r zo w y ch 23, p r aw d op od ob n e w y s tę p o w a n ie n a po łu d n io w y c h w y b rz eż a c h B a łty k u k ilk u n a zw o e ty m o lo g ii e tru sk iej (A rkon a, R o zew ie, V e rissa — W ierzy ca , T ru so i T r se w — T c z e w ) 24 oraz o b ecn o ść b u rszty n u , p rzy p u szcza ln ie b a łty ck ieg o , w w y k o p a li sk ach z E t r u r ii25. T ak że leg e n d a rn a n a z w a E rid an osu posiad a n a g ło s e — w y s tę p u ją c y r ó w n ie ż w n a z w ie E tr u sk ó w 26. T ak w ię c is tn ie n ie k o n ta k tó w śr ó d z iem n o m o rsk o -b a łty ck ich w y d a je s ię u za sa d n io n e. Za p o śre d n ic tw e m E tru sk ó w d a n e o W en eta ch i E rid an osie m o g ły d o trzeć do p isa r z y greck ich .
P o za ty m i w c z e sn y m i w z m ia n k a m i g r ec k im i p to le m ejsk a lo k a li zacja W e n e tó w zn a jd u je p o tw ie r d z en ie w w y s tę p o w a n iu na te re n ie Ł o tw y , L itw y , P ru s i P om orza d ość lic z n y c h n a z w u ro b io n y ch od teg o sa m eg o r d zen ia v en : v a n co i n a zw a W e n e tó w 27. A n a lo g ic zn e n a z w y w y s tę p u ją te ż n a sz e rsz y m obszarze E u ro p y zach od n iej od w y b r z e ż y atlantj^ckich po B a łk a n y 28. W to p o n im ice w ód p ó łn o cn y ch
22 P or. A. Ł u k a , N ow e m a teria ły do poznania k u ltu r y p o m o rsk ie j na Po
m orzu, P rz eg ląd Archeologiczny., t. 13, r. 35 za r. 1960, W arsz aw a 1961, s. 183;
L. J. Ł u k a , O skarbach k u ltu r y p o m o rsk ie j na P om orzu G d a ń sk im (w yb ra n e
zagadnienia), M u n era A rchaeologica Iosepho K o strzew sk i quin q u eg esim u m
an n u m o p tim aru m a rtiu m stu d iis d ed itu m p ro gen tis ab am icis, collegis, disci pulis oblata, Poznań 1963, ss. 231—251.
23 Por. J. A n t o n i e w i c z , G eneza i chronologia p o m o rskich u r n d o m k o
w y ch , P rz eg ląd A rcheologiczny, t. 7, 1946, ss. 93—98; A. Ł u k a , N a p o czą tku ep o ki żelaza, Z przeszłości Pom orza W schodniego, W rocław 1964, s. 44;
L. J. Ł u k ai U w agi o n ie k tó ry c h k o n ta k ta c h P om orza W schodniego z b asenem M orza Śródziem nego w e w c zesn ej epoce żelaza, A rcheologia P o lsk i, t. 8, z. 2, 1963, s. 277; W. L a B a u m e , G e sta ltu n g u n d B e d e u tu n g der G esich tsd a rrste l-
lu n g bei den h a lstä tlich en G esich tsu rn en des nord isch en K reises, K ö ln er J a h r
buch, Bd. 2, 1956, ss. 102—132 і rec. L. J. Ł u k a , w „R oczniku G d ań sk im ”, t. 17—18, 1960, ss. 339—341.
24 P or. M. R u d n i c k i , O n a zw ie T cze w a i Tursach, S lav ia O ccidentalis, t. 9, P oznań 1930; J. P o k o r n y , S u b stra tth e o rie u n d U rh eim a t d er In d o
germ anen, M itteilungen d e r A nthropologischen G esellsch aft in W ien, t. 66,
ss. 75—80; T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , O p ochodzeniu i p ra o jc zyźn ie Słow ian, P oznań 1946, ss. 86—87 i 202—204.
25 P or. F. von B i s s i n g, S tu d ie n zu r a ttisch en K u ltu r Italiens, II. E tr u sk i
sche S ka ra b ä en u n d Skarabäoide aus B ern stein , S tu d ia E tru sch i, t. 5, F irenza
1931. s. 49 rrn., cyt. za N. N. Z a l e s k i m , E tru sk i w sie w iern o j Ita lii, L e n in g rad 1959, ss. 74—75.
2C N azw ę E tru sk ó w o m aw ia W. G i e o r g i j e w , Isslie d o w an ija po sra w n i-
tieln o -isto ricziesko m u ja zy k o zn a n iju . R o d stw ie n n y je o tnoszienija in d o je w ro - p ie isk ic h ja zy k o w , M oskw a 1958, s. 201.
27 P or. F. B u j a k , W en ed o w ie na w schodnich w y b rze ża ch B a łty k u . G dańsk 1948, ss. 9—11, 21—22, 29, 32—3*, 36; H. Ł o w m i a ń s к i, P o czą tki Polski, t. 1, ss. 59—61, przyp. 144 n a s. 61; M. R u d n i c k i , P rasłow iańszczyzna, Lechia,
P olska, t. 2, P oznań 1960, ss. 16—17.
28 Por. L. N i e d e r l e . S ta ro żytn o śc i sło w ia ń skie, ss. 227 i n.; P a u ly s R ea l-
encyclopädie der classischen A lte rth u m sw iss e n sc h a ft. N eue B earb eitu n g , hrsg.
G. W i s s o w a , t. 5, 1905. s. 2562; t. 15, 1955, ss. 667—898; t. 16, 1956, ss. 2206, 2210, 2387—2388, 2412—2413 i inne. Rdzeń v e n i pochodne znane są w licznych
ziem p o lsk ich i L itw y istn ie ją ta k że in n e an a lo g ie do to p o n im ik i za ch o d n io eu ro p ejsk iej, p r z y p isy w a n e j n ie zró żn ico w a n ej jeszcz e lu d n o ś c i zach od n iego o d la n iu In d o eu r o p ejczy k ó w (przodków p ó ź n ie j sz y c h C eltó w , W e n e tó w a d ria ty ck ich i Ita lik ó w 29. B y ć m o że w ię c, ja k ieś g r u p y te j lu d n o ści o sie d liły się tak że na teren a ch n a d b a łty c kich. B lis k ie k o n ta k ty lu d n o ści za ch o d n io in d o eu ro p ejsk iej z p rzod kam i lu d n o ści b a łty jsk ie j i sło w ia ń sk ie j w dob ie w s p ó ln o ty b a łto - sło w ia ń sk ie j, a ta k że i po rozp ad zie tej w s p ó ln o ty , są p otw ie rd zo n e przez szereg w s p ó ln y c h p rzem ia n ję z y k o w y c h 30. S z c ze g ó ln ie b lisk ie zw ią zk i ję z y k o w e łą c z y ły lu d n o ść p ra sło w ia ń sk ą z lu d n o ścią za ch o d n io in d o eu ro p ejsk ą , na tej p o d sta w ie T ad eu sz L e h r - S p ł a - w i ń s к i d o szed ł do w n io sk u , że ję zy k p ra sło w ia ń sk i w y o d rę b n ił się z w s p ó ln o ty b a łto sło w ia ń sk ie j w w y n ik u n a w a rstw ie n ia się lu d n ości za ch o d n io in d o eu ro p ejsk iej na zach od n ią część lu d n o ści b a łto sło w ia ń sk iej 31. P rz y jm u ją c n ajb ard ziej ob ecn ie r o zp o w sz ec h n io n y pogląd , że z lu d n o ścią p ra sło w ia ń sk ą m ożna zw iązać k u ltu r ę łu ż y ck ą i po k r e w n e k u ltu r y w m ięd zy r ze c zu W isły i śred n ieg o D n iep ru 32 d o ch o d zim y do w n io sk u , że e w e n tu a ln y c h śla d ó w n a p ły w u lu d n o ści za ch o d n io in d o eu ro p ejsk iej nad B a łty k n a le ża ło b y szu k ać w o k resie p o p rzed zającym p o w sta n ie te j k u ltu r y . S p ośród w sch o d n ic h grup k u ltu r y to p o ró w b o jo w y ch ze s c h y łk o w eg o o k resu n e o litu , z w ią za
językach indoeuropejskich, są w ięc zapew ne p rain d o eu ro p e jsk ie, choć w róż nych d ialek tach m ogły p rzv b ra é różne odm iany. Poglądy w sp raw ie nazw y W enetów o m aw iają: A. B r ü c k n e r , S ło w n ik etym o lo g iczn y ję zy k a -polskiego, W arszaw a 1957, s. 620; T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , O pochodzeniu, ss. 17—18, 100, 110, 147; H. Ł o w m i a ń s k i . P o czą tki P olski, t. 1, ss. 87—90; M. R u d n i c k i . P rasłow iańszczyzna, t. 1, P oznań 1959. ss. 97, 141.
29 P or. H. K r a h e , S prache u n d V o rze it, H eid elb erg 1954, ss. 108—114; tenże. B altico-Illirica, F e stsc h rift f ü r M ax V asm er zum 70 G e b u rtsta g am 28. F e b ru a r 1956, W iesbaden 1956, ss. 245—251; tenże, V orgeschichtliche S p ra c h -
hezieh u n g en vo n d en ba W sch en O stseeländern bis zu d en G ebieten u m den N ordteil der A dria, A b h an d lu n g en d er G eistes- und S ozialw issenschaftlichen
K lasse, Jhg. 1957, n r 3, ss. 1—21. Należy zaznaczyć, że К r a h e nie uw zględnia faktów7- słow iańskich i może w nich zn ajd ą się też odpow iednie analogie, por. E. F r a e n k e l , Z u d e n sla v isch en O rtsn a m en H olsteins insbesondere zu den
m it -n d - S u jfik s g eb ild eten . R evue des étu d es in doeuropeennes vol. 4, 1947,
ss. 271—282: W. N. T o p o r o w , N o w ie jszije ra b o ty w oblasti izuczienija balto-
sla w ia n skich ja zy k o w y c h otnoszienij, K ra tk ije S oobszczienija In stitu ta S law janow iedien.ija, t. 33—34; M oskw a 1958, s. 138; por. też J. N a l e p a , Z d y sk u sji o p rzyn a leżn o ści etn iczn ej k u ltu r y łu ży c k ie j, S lavia O ccidentalis, t. 22, P oznań 1962, ss. 32—33: T. M i l e w s k i , N a zw y z obszaru P o lski p o d e j
rzane o pochodzenie w e n e ty jsk ie lu b illiry jšk ie , S lavia A n tiq u a, t. 11, W a r
szaw a 1964, ss. 37—82; H. Ł o w m i a ń s k i , P oczątki P olski, t. 1, ss. 50—53, 79—87.
30 Por. T. L e h r - S p ł a w i ń s k i . O pochodzeniu, passim : W. N. T o p o r o w , N o w iejszije raboty, ss. 134— 154: tenże, E tim o ło g iczieskije za m ie tk i
(sła w ja n o -ita lijsk ije paralleli), K ra tk ije Soobszczienija In stitu ta S ław jan o -
w ied ien iia, M oskw a 1958, ss. 74 i n.: W. C i m o c h o w s k i , A lbańsko-
yłourańskie sto su n k i je zy k o w e , S łow nik starożytności słow iańskich, t. 1, cz. 1,
W rocław 1961. ss. 16—19; W. M. I l l i c z - S w i t y c z , К isto łk o w a n iju a kcen -
tu a cio vn ych so o tw ie tstw ii w k e lto -ita lijs k o m i b a lto -sła w ja n sk o m , K ra tk ije
Soobszczienija In stitu ta S łnw janow iedienija. t. 35, M oskw a 1962, ss. 63—72; J. S a f a r e w i c z . P rzed h isto ryczn e z w ią zk i ję z y k o w e ita lsko -sło w ia ń skie, Rocznik S law istyczny, t. 23, cz. 1, 1964, ss. 19—21.
31 P or. T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , O pochodzeniu i pra o jczyźn ie Słow ian, passim .
32 P or. J. K o s t r z e w s к i. Zagadnienia ciągłości zaludnienia zie m p o lskich
w p radziejach (od p o ło w y I i tysiąclecia p.n.e. do w czesnego średniow iecza,
Poznań 1961.
n y ch g e n e ty c z n ie ze sobą, k tó r e u w aża się za a r ch eo lo g ic z n y o d p o w ie d n ik w s p ó ln o ty b a łto s ło w ia ń s k ie j33, gru p a r zu cew sk a w y k a zu je siln e n a w ią za n ia z p o łu d n io w y m za ch o d em (z gru p ą sa s k o -tu r y ń - s k ą ) 34. P od ło ża ty c h n a w ią za ń , b y ć m oże, n a le ż y szuk ać w w y m ia n ie n a d b a łty ck ieg o b u rszty n u na im p o r ty m e ta lo w e — w 1 o k re sie ep oki b rązu w a żn ą r o lę w tej w y m ia n ie o d g r y w a ła k u ltu ra u n iety ck a , ro zw ija ją ca się w dorzeczu O dry i Ł ab y, k tóra w y w a r ła ta k że w p ły w na k szta łto w a n ie się sto su n k ó w k u ltu r o w y c h na teren a c h n a d b a ł ty c k ich 35. W 2 o k r e sie ep o k i brązu na teren a c h P om orza G d ań sk iego, L itw y , p o łu d n io w o -za ch o d n iej Ł o tw y , a p rzed e w s z y s tk im P ru s istn ia ła o ry g in a ln a k u ltu ra 36. L ud ność ty c h te re n ó w w n a stęp n y m o k resie u ż y w a ła k u rh a n ó w jako je d y n e j fo r m y p och ów k u , co łą cz y ło ją z zach o d n io in d o eu ro p ejsk im k r ę g ie m k u ltu r m o g ił w d o rzeczu górn ego D u n a ju i górn ej Ł a b y i z gru pą ślą sk ą k u ltu r y p rzed - łu ż y c k ie j 37. Z a sięg ó w czesn eg o w y s tę p o w a n ia k u rh a n ó w , jako je d y n ej fo r m y p och ów k u , w y k a z y w a ł w ię c u d erzającą zb ież n o ść z z a się g iem to p o n im ik i za ch o d n io in d o eu ro p ejsk iej. W sz y stk ie te d an e p o zw alają w ię c stw ie rd zić zn a c zn e p r a w d o p o d o b ień stw o te z y , że n a zw a W e n e tó w n a d b a łty ck ich zw ią za n a je s t z n a p ły w e m lu d n o ści zach o d n io in d o eu ro p ejsk iej lu b ja k ich ś b lisk o z nią sp o k r ew n io n y c h gru p e tn iczn y ch .
P rzerw a w z a sięg u n a z w z a ch o d n io in d o eu ro p ejsk ich na te r e n ie W ielk o p o lsk i, M azow sza oraz c zę ścio w o Ś lą sk a i M a łop olsk i z g a dza się w z a sa d zie z za sięg iem n a z w u ro b io n y ch od rd zen ia n e u r - i rdzen i p o ch o d n y ch , k tó re w y s tę p u ją od te re n u P ru s (jez. N arie, p ow . m orąsk i) i w sch o d n iej W ielk o p o lsk i (N er, d o p ły w P ro sn y ) po d orzecze D n ie str u i śred n ieg o D n ie p r u 38. W iąże się z n im i ta k że
33 Por. W. H e n s e 1, O ta k zw a n e j b a lto -sło w ia ń skiej archeologicznej w sp ó l
nocie k u ltu ro w e j, Z p o lskich stu d ió w sla w istyczn ych , W arsz aw a 1958, ss. 149—
158. Podobny pogląd p rz e d sta w ił H. A. M o o r a , O d rie w n ie j tierritorii. ss. 9—22, k tó ry je d n a k om ów ione g ru p y u w aża za w y tw ó r w y o d ręb n io n ej już ludności b a łty jsk ie j.
34 P or. J. Ż u r e k , Osada z m ło d szej ep o ki k a m ie n n e j w R zu cew ie, ss. 26 i n.; L. K i l i a n , B eispiele sch n u rkerm isch e r Ird en w a re aus Succase, D ocum enta A rchaeologica, ss. 13 i п.; tenże, H a ffk iiste v k u b tu r, passim ; N. N. С z e b o k s а - r o w , О d riew n ich c h o zia js tw ie n n o -k u ľtu rn y c h sw ja zia ch n a rodow P rib a łtiki, S o w ietsk a ja E tn o g ra fija , M oskw a 1960, n r 3, ss. 94 і п.
35 P or. J. F i l i p . P radzieje C zechosłow acji, P oznań 1951, ss. 213 i п.; M. G i m b u t a s, The B aits, L ondon 1963, ss. 54 i n.
3G Por. J. K u s t r z e w s k i, Od m ezo litu , s. 208 (m ap k a 7) i s. 217; L. W. W a n k i n a , N o w iejszije n a ch o d ki epochi bro n zy n a tie rrito rii Ł a tw ij-sk o j S S R , S o w ietij-sk a ja A rchieołogija, M oij-skw a 1960, n r 3, ss. 153—161; M. G i m
b u t a s , op. cit., ss. 54 і п., fig. 11 na s. 64.
37 P or. J. K o s t r z e w s k i . Od m e zo litu , ss. 218, 223 і 229; M. G i m b u t a s , op. cit., ss. 54 і п.: A. G a r d a w s k i , Plem iona k u ltu r y trzo in ieckiej w Polsce, M a te ria ły S tarożytne, t. 5. W arszaw a 1959, ss. 129— 132.
38 Z asięg nazw zachodnioindoeuropejskich, por. m a p k a w pracy T. M i l e w s k i e g o , N a zw y z ob szaru Polski. N azw y .,n eu ry jsk ie” są u ra b ia n e od p o w ią zanych ze sobą rdzeni n er-, n u r-, n y r -, n ia u r-, n eu r- (por. T. L e h r - S p ł a - w i ń s k i , O poc7iodze7îiu, ss. 13— 14; E. F r a e n k e l , L ita u isch es E ty m o lo g i
sches W örterb u ch , H eid elb erg -G ö ttin g en , b. r. w., s. 500). R ozm ieszczenie nazw
por. M. P l c z i a , N eurow ie w św ię tle historiografii sta ro żytn e j, P rz eg ląd Z a chodni, 1952. n r 5—6, ss. 246—269, m ap k a, o raz S ło w n ik G eograficzny K ró lestw a
Polskiego i in n ych k ra jó w słow iańskich, W arszaw a, t. 6, 1885, ss. 954—957;
t. 7, 1886. ss. 176—182: t. 8. 1887. ss. 763—781: t 15, cz. 2, 1902. ss. 386, 396. 493. Nazw y z podobnym rdzeniem n ar- w y stę p u ją w y łączn ie n a obszarach b a łty j- skich, por. ibidem , t. 6, ss. 906—922.
n azw a w y m ie n io n y c h przez H erod ota jako są sia d ó w S c y tó w N eu rów , lo k a liz o w a n y ch na te r e n ie na p ó łn o c od K arpat, a na zach ód od D n iep ru , łą czo n y ch zaś z P r a s ło w ia n a m i39. P o d o b n y z a sięg m ają tak że n a z w y w y r ó żn ia n e jako b a łto sło w ia ń sk ie , do k tó ry ch zresztą m ogą b y ć za liczo n e i n a z w y „ n e u r y jsk ie ” 39a. Z a sięg i te są zgod n e z za się g ie m k u ltu r y trzcin iec k iej i b lisk o z nią zw ią za n ej g ru p y w ie lk o p o lsk ie j k u ltu r y p r zed łu ży ck iej, u w a ża n y ch za a r ch eo lo g iczn y o d p o w ied n ik lu d n ości p r a s ło w ia ń s k ie j40. W ś w ie tle h ip o te z y T. L e h r a -S p ła w iń sk ie g o m o żn a b y raczej uzn ać je za a rch eo lo g icz n y o d p o w ied n ik p o d sta w o w eg o , a le n ie je d y n e g o , k o m p o n en tu P ra - sło w ia n , tzn . lu d n o ści b a łto sło w ia ń sk ie j, g d y d ru g im k om p o n en tem b y ła b y b lisk a jej je szc z e w te d y języ k o w o lu d n o ść zach od n ioin d o- e u ro p ejsk a („ W en eto w ie”). T ak ie ro zu m o w a n ie zn a jd u je p o tw ie r d zen ie w p ro cesa ch g o sp o d a rcz o -k u ltu ra ln y ch , z a ch o d zą cy ch na ziem iach p o lsk ich w n a stęp n y c h ok resach , zb liża się zaś do p rzed sta w io n ej, już p a n u ją cej w n aszej nau ce, k o n ce p cji o p ra sło w ia ń sk im ch arak terze k u ltu r y łu ż y c k ie j. Od tr ze cie g o o k resu ep o k i brązu p o czą w szy dok onała się in teg ra cja gosp od arcza i k u ltu ro w a , a m oże i etn iczn a, o b ecn y ch z iem p o lsk ich i n ie k tó r y ch te r e n ó w są sied n ich w ram ach k u ltu r y łu ż y c k ie j, w y k sz ta łc o n e j z k u ltu r y p rzed łu ży ck ie j i tr z c in ie c k ie j41. In teg ra cja ta o b jęła ta k że te re n P om orza a z n ie w ie lk im op ó źn ien iem , b y ć m o że w w y n ik u m ig ra c ji lu d n o ści „ łu ż y c k ie j”, ta k że obszar c a ły c h P ru s i w m n ie jsz y m n a s ile n iu L itw y i Ł o tw y (od 4 ok r esu ep ok i brązu) 42. O dręb ność te r e n ó w n a d b a łty c k ich za ch o w a ła się jednak , zw ła sz cza w e w sch o d n ie j ich części, gd zie
39 H e r o d o t, op. cit., lib. IV, cap. 17, 51, 100, 102, 105, 119, 125 n a ss. 327, 343, 366. 367, 368, 373—374, 377. Por. K. T y m i e n i e c k i , Z iem ie polskie, ss. 412 (przyp. 80), 385—423, 631; tenże, N e u ro w ie-W en eci (Słow ianie w id zia n i od
stro n y M orza Czarnego), P a m ię tn ik Słow iański, t. 5, 1955, ss. 20—69, M. Plezia,
op. cit., ss. 246—269.
39a p o r. T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , O pochodzeniu, s. 53 nn. i m apa. Sam ą n azw ę N eu ró w n a jła tw ie j za V. K i p a r s k i m , Die O stseefin n en im B a lth ik u m , B altische L ände, t. 1, 1939, ss. 51 i n. uznać za bałtosłow dańską. Być może u trz y m ała się ona dłużej przy p rzodkach S łow ian w schodnich, skoro n ajd aw n iejsze ru sk ie źródło PovS'.esť w rie m ie n n y c h liet, w yd. D. S. L i c h a с z e w , M oskw a 1950, cz. 1, s. 11, używ a je j n a oznaczenie S łow ian (Warci, jeże s u ť Słow ienie). N azw a ta m ogła pom ieszać się a u to ro m P o w iesti z n azw ą N oricum (por. k o m en ta rz wydawcy,, ibidem , cz. 2, s. 213) i stą d m ogła pow stać ich k oncepcja o n a d - du n ajsk ie j ojczyźnie Słow ian.
40 P or. A. G a r d a w s k i , op. cit., ss. 134— 141, 169.
41 P o r. J. K o s t r z e w s k i , Od m ezo litu , ss. 217—218; A. G a r d a w s k i , op. cit., s. 169; H. W i к 1 a k, C m e n ta rzy sko w S to b n icy, pow . P io trk ó w T r y b u
n a lsk i, na tle g ru p y k o n sta n ty n o w sk ie j, P ra c e i M a teriały M uzeum A rcheolo
gicznego i E tnograficznego w Łodzi, S eria A rcheologiczna, n r 11, 1964, ss. 57—63. 42 P or. J. K o s t r z e w s k i , S to su n k i k u ltu r y łu ż y c k ie j z k u ltu rą b a łtycką
a zagadnienie w sp ó ln o ty ję z y k o w e j b a łto -sło w ią ń skiej, S lav ia A n tiq u a, t. 5,
W arszaw a 1954, ss. 1—75; J. D ą b r o w s k i , C m e n ta rzy sk o z Szy d ło w a , pow .
M ław a na tle k u ltu r y łu ży c k ie j na M azow szu p ó łn o cn ym , M a teriały S ta ro
żytne, t. 5, W arszaw a 1959, ss. 251 i n .; tenże, Z agadnienie g en ezy p o ch ó w kó w
ciałopalnych na W a rm ii i M azurach, K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1964,
n r 1, ss. 3—20; J. V. D a j g а, К w oprosu o litie jn y c h fo rm a ch i litie jn o m diele
na tierrito rii Ł a tw ii (do X I I I w.) S o w ietsk a ja A rchieołogija, M oskw a 1960. n r3 ,
s. 91 ; J. D ą b r o w s k i , Som e p roblem s o f L u sa tio n C ulture in n o rth e a st
Poland, A rcheologia Polona, t. 2, W arszaw a 1959, ss. 165— 172; J. A n t o n i e
w i c z , Z p ro b le m a ty k i badań osadnictw a w czesnożelaznego na w schodnich
M azurach, Rocznik B iałostocki, t. II. 1961, ss. 35 i n.; tenże, P robierni/ i po tr z e b y badań archeologicznych na północno-w schodnich ziem iach P olski, A cta
B altico-S lavica, t. 1, B iały sto k 1964.
w e w c ze sn e j ep o ce ż ela za e le m e n ty łu ż y c k ie z o sta ły zm a jo ry zo w a n e p rzez tr a d y c je m ie j s c o w e 4:t. N a to m ia st grupa p om orsk a k u ltu r y łu ż y ck ie j, m im o p e w n ej od rę b n o ści k u ltu r o w e j zw ią za ła się siln ie j z ob szarem łu ż y ck im , a w o k r e sie h a lsz ta c k im i w c ze sn o la te ń s k im ep o k i żelaza sta ła się c en tru m ro zw o jo w y m n o w y c h form k u ltu ro w y c h , k tóre ro z p rz estrz e n iły się w w ię k sz e j czę ści ob sza ru k u ltu r y łu ż y c k ie j. P o za z a sięg iem te j tz w . e k sp a n sji k u ltu r y p o m o rsk iej zn a la zły s ię ty lk o p e r y fe r y jn e g r u p y ,.łu ż y c k ie ” , k tó re z o sta ły o b ję te p rzez e k sp a n sję są sied n ich k u l t u r 44. N a le ż y tu je szc z e dodać, że k u ltu ra p o m o rsk a b y ła p u n k tem w y jś c io w y m d la r o zw o ju k u ltu r y g ro b ó w ja m o w y ch w d orzeczu O d ry i W isły oraz k u ltu r y za ru b in iec - k iej w d o rzeczu śred n ieg o D n ie p r u (z P ry p ecią ), ro zw ija ją c y ch się w o sta tn ic h w ie k a c h p .n .e. i w p ie r w sz y ch w ie k a c h n .e .45. K u ltu r y te ze w z g lęd u na c ią g ło ść r o zw o jo w ą aż do k u ltu r y w c ze sn o sło w ia ń s k iej w e w c z e sn y m ś r e d n io w ie cz u są u zn a w a n e w n aszej n a u ce za w y tw ó r P r a s ło w ia n 4δ. N a w a żn ą r o lę P om orza w u k sz ta łto w a n iu się P ra - sło w ia ń s z c z y z n y w s k a z u je ta k że n ajb ard ziej k o n se k w e n tn e p rzep ro w a d ze n ie c h a r a k te ry sty c z n e j dla ję zy k a p ra sło w ia ń sk ieg o cec h y ję z y k o w e j —· p a la ta iiz a c ji47.
W sz y stk ie te p r z em ia n y tłu m a c zą e w o lu c ję zn a czen ia i za sięg u n a z w y W en etó w . P ie r w o tn ie ta zach o d n io in d o eu ro p ejsk a n azw a u tr w a liła się jako o k r e ślen ie m iesz k a ń c ó w p o łu d n io w y c h w y b rz eż y B a łty k u , g łó w n ie P o m o rza G d a ń sk ieg o i P ru s. Ich ch a ra k teru e tn ic z n eg o b liże j u sta lić n ie m ożna na o b e c n y m e ta p ie badań, z d a je się jed n ak , że s ta n o w ili on i jed en z k o m p o n e n tó w , b io rą cy ch u d zia ł w e tn o g e n e zie lu d n o śc i p r a sło w ia ń sk ie j i z a ch o d n io b a łty jsk ie j, k tó r y za w ier a ł jak ąś d o m ie sz k ę e le m e n tó w za ch o d n io in d o eu ro p ejsk ich . P o k r ew ie ń s tw o ję zy k o w e P r a sło w ia n z lu d n o ścią z a ch cd n io b a łty jsk ą (p ru sk o -ja ćw iesk a ) z n a czn ie w ię k sz e niż z lu d n o ścią w sch o d n io - b a łty jsk ą (le tto -lite w s k ą ) je st stw ie r d zo n e p rzez j ę z y k o z n a w c ó w 48. Z a p ew n e w w y n ik u p r zem ia n k u ltu r o w o -e tn ic z n y c h w e w c z e sn e j ep oce ż ela za n azw a W e n e tó w p rzesta ła ozn aczać m ieszk a ń c ó w P ru s, ro zszerzy ła się n a to m ia st na o g ó ł lu d n o ści p r a sło w ia ń sk ie j, jak m ożna sąd zić z d a n y ch źró d ło w y ch z o k resu r zy m sk ie g o (poza k o r z y s ta ją c y m w ty m w y p a d k u z d a w n ie js z y c h źró d eł P to le m eu sz em ).
43 P or. J. K o s t r z e w s k i , S to su n k i k u ltu r y łu ży c k ie j z k u ltu rą ba łtycką , ss. 56—57.
44 P or. J.. K o s t r z e w s k i , K u ltu ra łu ży cka na P om orzu, ss. 214 i n.; 244— 245; ten że, Od m ezo litu , ss, 282—283, 294—295 i m ap k i n a ss. 255 i 289; tenże,
Zagadnienie ciągłości zalu d n ien ia , s. 48: J. R o s e n - P r z e w o r s k a , Z ab y tk i c eltyckie n a ziem iach p olskich, Ś w iato w it, t. 19, 1948, ss. 179—322, por. też
przvD. 43 n in iejszej pracy.
45 P or. J. W. K u c h a r e n k o , К w oprosu o proischożdienii za ru b in ie c k o j
k u ľ tu r y , S o w ietsk a ia A rcheologija, 1960, n r 1, ss. 289—300; J. K o s t r z e w s k i , Zagadnienie ciągłości zaludnienia, ss. 119—120, 45—91.
40 P or. J. K o s t r z e w s k i . op. cit., ss. 45—91.
47 P o r. K. N i t s c h , D ia le k ty ję z y k a polskiego, W rociaw 1957, ss. 107— 108; H. K o n e c z n a , K o n fere n cja P o m o rsk a (1954). P ra c e Językoznaw cze, W ar szaw a 1956, s. 210; F. K o p e č n ý , К otázce kla sifik a c e slo v a n sk ý c h ja zy k u , Rlavia, r. 19. P ra h a 1949—1950, s. 7: M. R u d n i c k i , P ra slo w ia ń szczyzn a ,
Lechia, Polska, t. 1, ss. 247—248; t. 2, s. 102; A. F u r d a 1, R ozpad ję z y k a p ra słow iańskiego w św ietle ro zw o ju głosowego, W rociaw 1961, ss. 46 i n.; tenże,
O p rzyczyn a ch zm ia n g łosow ych w ję z y k u p o lsk im , W rocław 1964, ss. 15—2o[ 25 i n.
48 V. K i p a r s k y . op. cit., ss. 48—50; J. O t r ę b s k i . S ła w ja n o -b a łtijsk o je
C zy ro zszerzen ie te j n a z w y zo sta ło d ok on an e p rzez G erm a n ó w — są sia d ó w P ra s ło w ia n — za p o śre d n ic tw e m k tó r y c h m o g li zapoznać siec z nią R zy m ia n ie, a k tó r z y n a z w ę p o g ra n ic zn y ch W e n e tó w m o g li rozciągn ąć na w s z y s tk ie b lisk ie im p lem io n a p ra sło w ia ń sk ie, c z y też p rzez sa m y c h P ra sło w ia n — stw ie r d zić n ie m ożna. J ed n a k na u ż y w a n ie tej n a zw y , p rzy n a jm n iej przez n ie k tó r e p lem io n a sło w ia ń sk ie w dorzeczu W isły , w sk a z u je n azw a ru sk ieg o p le m ie n ia z o k resu w czesn o śred n io w ieczn eg o , W ia ty czó w , o ile r ze cz y w iśc ie pochod zi ona od n a z w y W e n tó w (zdrobniała form a W en tice, W ętice), p on iew aż sied zib p ie rw o tn y c h teg o p lem ien ia n a le ż y szuk ać na M azow szu lub w jego b ezp o śred n im są s ie d z tw ie 49. W k a żd y m ra zie n azw a W en etó w jako o k r e ślen ie m ieszk a ń c ó w p o łu d n io w y c h w y b r z e ż y B a łty k u b y ła w czasach P to le m eu sz a n ie a k tu a ln a 49a. Z teg o też p u n k tu w id z e n ia n a le ż y r o zp a try w a ć p e w n e n ieja sn o ści w lo k a liza cji in n y c h n a z w e tn icz n y c h jeg o S a r m a c j i E u r o p e j s k i e j.
2. W ELTOW IE
P to le m eu sz u lo k o w a ł W e ltó w na w y b r z eż u o cea n u (B ałtyk u ) poza Z atoką W en ed y jsk ą . P o n iew a ż Zatoka W en ed y jsk a o zn acza tu z a p e w n e w y b rzeża b a łty c k ie z a m ie szk a n e p rzez W e n ed ó w , p rzek az ten
49 Nazw ę W iatyczów od W enetów w yw odzi m. in. M. R u d n i c k i , Praslo-
w ia ń szczyzn a , Lechia, P o lska , t. 1, s. 95; t. 2, ss. 144— 146 i 245. T ak ą etym ologię
potw ierdza nazw a p lem ien ia w schodniosłow iańskiego „ W an tit” ( = W iatycze) u ibn R usty z pocz. X w . i al-G ard izieg o z X I w ., por. L. H a u p t m a n n ,
D olazak H rvata, Z b o rn ik k r a lja T om islava, Z agreb 1925, ss. 114— 117; T. L e
w i c k i , Š w ia t sło w ia ń ski w oczach p isa rzy arabskich, S la v ia A n tiq u a, t. 2, 1949—1950, s. 348. P rzybycie W iatyczów i sąsiednich R adym iczów z zachodu je s t w yraźnie stw ierd zo n e przez P o w ie sť w riem ien n ych liet, cz. 1, s. 14: R a d y -
m iczi bo i W iaticzi ot L jachoui. D alej źródło to p odaje, że le g e n d a rn i eponim i
obu plem ion R adym i W ja tk o m ieszkali n a jp ie rw w L jasiech tzn. w Polsce. N ie m a p o d sta w do odrzucania p rzekazu P ow iesti, ja k to czyni część dotych czasow ej lite ra tu ry (por. k ró tk ie jej om ów ienie W. K o č k a , Zagadnienia
e tn o g en ezy ludów E uropy, W rocław 1958, ss. 159—161). O sta tn io archeologow ie
stw ierdzili, że cechą k u ltu ry obydw u plem ion je s t w sch o d n ia o rie n ta c ja po chów ków w k u rh a n a c h (por. F. G. S o ł o w j e w a , К w oprosu o w ostocznoj
o rie n tiro w kie pog rieb ien n ych w sła w ja n skich ku rganach X I — X I I I w ., S ow iet-
sk a ja A rchieołogija, M oskw a 1963, n r 2, ss. 95— 106). k tó rą spo ty k a sie też z rzad k a na M azow szu (por. W. W. S i e d o w , S lie d y w ostocznobaltijskogo
pogriebaVnogo obriada w ku rg a n a ch d rie w n iej R u si, ibidem , 1961, n r 2, ss. 105—
107), k tó ry je d n a k w sk a z u je n a odrębny in w e n ta rz grobów m azow ieckich i ruskich. S am a idea m ogła być je d n a k w cześniejsza i w yw odzić się z jed n eg o ogniska. P ró b y pow iązania sta n o w isk archeologicznych w iaty ck o -ra d y m ick ic h z m azow iecko-w ołyńskim i dokonał tak że J. S k r z y p e k , S tu d ia nad pograni
czem p o lsk o -ru sk im w rejonie W o łyn ia i G rodów C zerw ień sk ic h , W arszaw a
1962, ss. 159—162. T ak że sąsiedni K ry w icze przy b y li zdaniem archeologów z pogranicza b ałty jsk o -sło w iań sk ieg o n a P o d lasiu (por. W. W. S i e d o w , K r i-
w iczi, S o w ie tsk a ja Archeologia, 1960, n r 1. ss. 47—62). Z w iązki K ryw iczów
i Radym iczów z ludnością północnej P o lsk i w y k azu ją tak że d ap e antro p o lo giczne (por. W. K o č k a , op. cit., ss. 169— 172) i topon.om astyczne (por. S. R o s p o n d , Zagadnienie osadnictw a słow iańskiego w św ietle to p o n o m a sty ki, K w a r ta ln ik H istoryczny, t. 52, 1938, s. 362; W. A. N i k o n o w , G ieografija ru ssk ic h
su ffik so w , O nom astica, t. 5, 1955, ss. 334—341). N a jb ard ziej ścisłe analogie
nazew nicze w sk azu ja n a M azowsze i sąsiednie ziem ie n ad B ugiem i dolną W isłą ja k o na p ierw o tn e siedziby R adym iczów i W iatyczów (por. JE. B u j a k ,
S k a d p rz y b y li R a d ym icze i W ia tycze na Ruś?, Św iatow it, t. 20, 1948, ss. 59—114;
J. S k r z y p e k , op. cit., s. 151—164).
403 Na sprzeczność w przekazie P t o l e m e u s z a w odniesieniu do nazw y W enetów w sk azał H. Ł o w m i a ń s k i , P oczątki P olski, t. 1, ss. 169—174.
m ożna ro zu m ieć w te n sp osób , że je g o zd a n iem W e lto w ie m ieszk a li za W en ed am i. T aka in terp reta cja p rzek a zu P to le m e u sz a zo sta ła w y rażona ta k ż e na m apach , sp o rzą d zo n y ch w e d łu g te k stu je g o d zieła 50. W in n y ch źród łach a n ty c z n y c h n a zw a W e ltó w n ie w y s tę p u je , d la teg o też lo k a liza cja i id e n ty fik a c ja e tn iczn a te g o ludu. je s t w c ią ż jeszcze n iep ew n a . P o n iew a ż P to le m e u sz lo k u je W en ed ó w na w sch ó d od W isły , a W e ltó w dop iero na w sch ó d od W en ed ó w , n ie k tó r zy h isto r y c y u w a ża ją ich za lu d b a ł t y j s k i 51. W ięk szo ść h isto r y k ó w i ję zy k o z n a w có w , w sk a zu ją c na z w ią ze k n a z w y W e ltó w z n a zw ą w c ze sn o ś r e d n io w ie cz n y c h sło w ia ń s k ic h W iele tó w , m a ją cy c h sw o je sie d z ib y na P o ła b iu , u w aża ich za p o to m k ó w s ta r o ży tn y ch W e ltó w , m ies z k a ją cy ch d a w n iej b ard ziej na w sch ó d 52. Istn ia ła też k o n ce p cja u s iłu jąca pogod zić przek az P to le m eu sz a , b ran y d o sło w n ie, z tezą o sło w ia ń sk im ch a ra k terze W e ltó w , przez lo k a liz a cję W en ed ó w na te re n ie P ru s, a W e ltó w je szc z e d alej na w sch ó d na p o d sta w ie n a z w ,.w e n e c k ic h ” , u zn a n y ch b łę d n ie za n a z w y w y łą c z n ie s ło w ia ń s k ie 53. T ej o sta tn ie j te z ie p rzeczą z d e cy d o w a n ie dan e a rch eo lo g iczn e, k tóre dla o k resu r zy m sk ieg o w y z n a c za ją ostrą g ra n icę etn icz n ą m ię d z y o b sza rem w sch o d n io b a łty ck im , p r z y p u szc z a ln ie b a łty jsk im , a p r a sło w ia ń sk ą k u ltu r ą g r o b ó w ja m o w y c h na lin ii P a słęk i — górn ej Ł y n y 54. T rudn o zaś szu k a ć d w u lu d ó w sło w ia ń sk ic h , w ty m jed n eg o z n a j w ię k sz y c h lu d ó w S a r m a c j i na n ie w ie lk ie j p rzestrzen i m ię d z y dolną W isłą a P a słęk ą . J ed n a k i p ie rw sz ej k o n cen cji n ie m ożna p rzy zn a ć racji z e w z g lę d u n a n a rzu ca ją ce się p o d o b ie ń stw o n a z w y W e ltó w do n a z w y W iele tó w , ty m b ard ziej, że zd a n iem M ik ołaja R u d n i c k i e g o n ie m ie ck a n a z w a W ie le tó w m ogła p o w sta ć ty lk o z p ie rw sz e j fo r m y (W elto w ie! i to co n a jm n ie j w o k resie w c z e s n o r z y m s k im 55. W ta k im r a zie W e lto w ie p o w in n i m ieszk a ć g d z ieś na p ogran iczu g erm a ń sk im i to n ie z G otam i, a le z przod k am i lu d n o ści n ie m ie c k ie j — np. S w eb a m i. N a to m ia st p o w y że j dok onan a a n a liza p rzek azu P to le m eu sz a o W en eta ch w s k a z u je na m o ż liw o ść d ok on an ia przez n ieg o i in n y ch p o m y łek , na sk u te k k o r z y sta n ia z r ó żn y ch źród eł.
W sied zib a ch W e ltó w lu b w ich n a jb liż sz y m s ą s ie d z tw ie P to le m eu sz u m ie śc ił rzek i R u don i T u ru n ta s, za T u ru n ta sem C h esin os, a m ię d z y R u d o n em i W isłą (W istu la) — C h ron os 56. N a z w ę R u don u m ożn a zw ią za ć z E rid a n o sem , oraz z obecną R ad un ią, k tóra w ó w cza s
s" P o r. fo to g rafia rnapy S a rm a c ji E u ro p ejsk iej w ed łu g C l a u d i i P t o l e m a e i , G eographiae C odex U rbinas G raecus, 82 -p ars a lte ra (ed. J. F i s c h e r ) L u g d u n i B a ta v o ru m — L ip siae 1932, ta b u la IX, w p ra c y H. Ł o w m i a ń - s k i e g o , op. cit., t. 1, m iędzy ss. 168 i 169.
51 P or. K. M Ü 11 e n h o f , D eutsche A lte r tu m sk u n d e , Βή. 2, B e rlin 1887, s. 21; K. T y m i e n i e c k i , Z iem ie p o lsk ie , ss. 624—626.
52 P or. A. B r ü c k n e r , W zo ry etym o lo g ii i k r y ty k i źró d ło w ej, Slavia, t. 3, P ra h a 1924-5, ss. 195—196; T. M i l e w s k i , N a z w y z obszaru P olski, s. 52: Z. S u l o w s k i . M igracje S ła w ia n na zachód w I tysią cleciu n.e., Roczniki H istoryczne, t. 27, 1961, ss. 23—26; H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. 2, ss. 51—53.
53 P o r. F. B u j a k , W enedow ie na w sch o d n ich w y b rze ża ch B a łty k u , G dańsk 1948, ss. 14—37.
54 P o r C. E n g e 1, W. La B a u m e, op. cit., s. И 2 (T e x tk a rte 24) o raz o b ja ś n ienia na ss. 258—263 do A tla s -K a rte 8; J. K m i e с i ń s к i, Z agadnienie
tzw . k u ltu r y p o cko -g ep id zk ie j na P om orzu W sch o d n im w o kresie w czesn o rzy m s k im , Łódź 1962, ss. 43—49.
55 P or. M. R u d n i c k i , P raslow iańszczyzna, Lechia, P olska, t. 2, s. 217. 58 P or. P t o l e m e u s z , op. cit., lib. III, cap. 5, w . 1,
w p ad ała bezp o śred n io do m orza (do Z a le w u W iś la n e g o )57. P rz y u jściu R ad un i zn a jd o w a ł się w o k r e sie rzy m sk im o środ ek o sad n iczy, o d g r y w a ją c y w ażn ą r o lę w h a n d lu d a le k o s ię ż n y m 58. W y ja śn ia to nam m o ż liw o ść p r zen ik n ięcia n a z w y te j rzek i do d zieła P to le m eu sz a . N a to m ia st n a zw ę T u ru n ta su m ożn a zid e n ty fik o w a ć z n a zw ą D r w ę cy , p o n iew a ż tę o sta tn ią ję zy k o zn a w c y uw a ża ją za p rzek sz ta łco n ą p rzez S ło w ia n n a z w ę zach od n ioin d oeu rop ejsk ą, an a lo g iczn ą do ita lsk iej rzek i T ru en tu s 58a. B y ć m oże, n ie ch odzi tu o D r w ę cę , d u ży d o p ły w W isły , ale raczej o D rw ęcę, d o p ły w P a s ł ę k i 59. D a w n iej n a zw a ta mogła, ozn aczać całą P a słęk ę, p o n iew a ż n o w sz e n a z w y te j rzek i są n ajp raw d op od ob n iej p ó ź n ie j s z e 60. P rz y p u sz cz a ln ie n a z w y o b y d w u rzek P to le m eu sz p rzen ió sł w raz z n azw ą W e ltó w na w sch ó d w zw ią z ku z ty m , że p rzy u jściu W isły u m ie śc ił z g o d n ie z in n y m i źród łam i W en ed ów , zabrakło m u tu w ię c m iejsca d la n ie zn a n y c h z in n y ch źród eł W eltó w , o k tó ry ch m ó g ł u s ły s z e ć od jak iegoś ku p ca r z y m sk iego, zw ied za ją ceg o p o łu d n io w e w y b rzeża B a łty k u . W ieść o jed n y m z ta k ich k u p ców , k tó r y tam dotarł, zo sta ła p rzek azan a przez P lin iu sza 61. P on a d to w y d a je się , ż e P to le m eu sz b łę d n ie i sz tu czn ie a le zg o d n ie z p a n u ją cy m w ó w cz a s sch em a tem u m ie śc ił w sch o d n ią g ra n icę G erm an ii na W iśle. W ed łu g te g o sc h e m a tu W isła b y ła gra n icą n a jp ie r w S a rm a cji (od zach odu) i S c y tii (od w sch o d u ), p óźn iej zaś granicą m ię d z y G erm anią a S arm acją 62. N a u s ta le n ie się ta k ieg o sc h e m a tu w p ły n ą ł p r z y p u szc z a ln ie fak t, ż e W isła b y ła w ty m czasie jed y n ą rzek ą teg o reg io n u , znaną p isarzom a n ty c z n y m , z a p ew n e d zięk i po b lisk im złożom b u rszty n u . N a to m ia st O dra aż do cza só w P to le m eu sz a b y ła n ie znana, a tak że je j id e n ty fik a c ja z rzek am i p to le m ejsk im i W ia d w ą i S w eb o sp o ta m o s je s t n ie p e w n a 83. W obec te g o p rzeb ieg a ją cą w p o b liżu O dry, jak św ia d czą d an e a rch eo lo
57 P or. w yżej p rzy p is 18 nin iejszej pracy. P o n iew aż jeszcze w X III w. jak o szczątki daw nego zasięgu Z alew u W iślanego istn ia ły lag u n y sięgające pod G dańsk (por. H. B e r t r a m , Die p h isika lisch e G eschichte des W eichseldeltas, w D as W eichsel-N ogat-D elta, D anzig 1924, m apa), zapew ne w ięc tysiąc la t w cześniej Z alew obejm ow ał całe Ż u ła w y G dańskie w łącznie z obszarem obec nego u jśc ia R a d u n i do Wisły.
58 Por. m apa sk a rb ó w i m o n et rzym skich z I—II w .n.e. w p ra c y W. Ł ę g i ,
H andel m ie d z y p a ń stw e m r z y m s k im a P om orzem n a d w iśla ń sk im , ss. 52—53
oraz s. 66, ibidem ; K. P r z e w o ź n a , K szta łto w a n ie sie sk u p isk osadniczych
u ujścia W isły w okresach p ó źn o la teń skich i w p ły w ó w rzy m s k ic h , A rcheologia
Polski, t. 9. z. 2, 1963, ss. 294—300.
58a p o r. T. M i l e w s k i , N a z w y z obszaru P olski, ss. 65—66.
58 C odex d iplom aticus W arm iensis oder R eg esten zu r G eschichte E rm lands, hsg. C. P. W о e 1 k y, J. M. S a a g e, Bd. 1, M ainz 1860, n r 42 (1261 r.), 62, 77 ltd.
60 N azw a P asłę k i została przen iesio n a z nazw y m iejscow ej (w języ k u P r u sów : P a istla u k s = w ieś stę p n ik ó w — por. L. Z a b r o c k i , N azew nictw o, W ar m ia i M azury, Poznań 1953, ss. 273 d 277). N ato m iast p ru sk a nazw a P asłę k i —
Passerga wzgl. P asse ria je s t w tó rn a w sto su n k u do m niejszej Dzierzgoni, daw n.
Serge, por. G. G e r u 11 i s, Die a ltp reu ssísch en O rtsn am en , B e rlin 1922, s. 116. C1 P l i n i u s , N a tu ra lis historia, lib. X X X V II, 45.
62 Рог. К . T y m i e n i e c k i , Z ie m ie p olskie, ss. 561—573; H. Ł o w m i a ń s k i . P oczątki P olski, t. 1, s. 142 i n.
03 P o r. B. B i l i ń s k i , Drogi św ia ta starożytnego k u za chodnim zie m io m
p o lsk im i p ro b lem O dry u P tolem eusza, Eos, r. 41, za 1040—1946, W rocław 1947,
ss. 177—179. Jeżeli zaś O dra znana b y ła pod n azw ą G u talu sa (por. L. N i e- d e r l e . Sta ro żytn o śc i sło w ia ń skie, t. 1, z. 1, s. 199), to w ty m w y p ad k u m ieli byśm y dowód pom ylenia O dry z W isłą u Jo rd a n e sa (zw iązek nazw y G u talu s z G otam i) por. niżej przyp. 65 n in iejszej pracy, co potw ierd zało b y w yrażoną niżej tezę o pom yleniu W isły z g ran iczn ą O drą w źródłach antycznych.
