Lesław Michajłowicz
Rewaloryzacja kamienic
czynszowych z początku XX w. na
przykładzie ulicy Piastowskiej we
Wrocławiu
Ochrona Zabytków 35/3-4 (138-139), 193-201
1982
K O M U N I K A T Y , D Y S K U S J E
LESŁAW MICHAJŁOWICZ
R E W A LO R Y ZA C JA KAM IENIC CZYNSZOW YCH Z POCZĄTKU X X W. N A P R Z Y K Ł A D Z IE ULICY PIASTOW SKIEJ WE W ROCŁAW IU
P ro blem atyka rew aloryzacji, pom im o że znajduje już coraz szersze zrozum ienie w społeczeństwie, w przew a żającej większości w ypadków ogranicza się do h isto rycznych ośrodków starom iejskich, głów nie zasobów o szczególnie dużej w artości historycznej. N adrzędnym celem podjętych p rac jest ocalenie zabytkow ej arc h ite k tury, będącej w ażnym czynnikiem w doro b k u naszej ku ltu ry narodow ej, a kom pleksow e działanie pozw ala na przyjęcie odpow iedniej strategii poczynań konserw a torskich, m odernizacyjnych i adaptacyjnych. Um ożliw ia
to również opracow anie m odelow ych pro jek tó w o now o czesnej koncepcji architektoniczno-konserw atorskiej, p o
partych rzetelnym i bad an iam i naukow ym i.
Podobnego, kom pleksow ego p o tra k to w a n ia w ym aga problem konserw acji, m odernizacji i a d a p ta c ji dziew ięt nastow iecznych zasobów m ieszkaniow ych, k tó re stan o wią duży procent tk an k i urbanistycznej naszych m iast. O koło 35% budow nictw a m ieszkaniow ego m iast to k a m ienice czynszowe z końca ubiegłego stulecia. F a k t ten pow oduje konieczność podjęcia na szeroką skalę działań
1. Wrocław, fragment ul. Piastowskiej m iędzy ulicami Grunwaldzką i Sienkiewicza — plan sytuacyjny; zespół urbanistyczny o du
żych wartościach architektonicznych tworzący stylistycznie zwartą całość (rys. autor na podstawie dokum entów Państwow ego Archi wum Budowlanego we Wrocławiu)
I. Wrocław, part of Piastowska street between G runwaldzka and Sienkiewicza street; location plan; a town com plex with high architectural values representing a com pact entity
m odernizacyjnych, gdyż zużycie techniczne i m oralne kam ienic czynszow ych ogranicza do su b stan d ard u ich w artości u żytkow e.1
P ro b lem aty k a rehabilitacji starej substancji m
ieszkanio-1 Według szacunków S. Chojeckiego — w Polsce do moderni zacji kwalifikuje się ok. 1,1 min mieszkań.
wej zajm uje wiele miejsca w pracach kilku ośrodków naukow ych w kraju. M iędzy innymi w W arszawie, K ra kowie, G dańsku, Ł odzi i W rocław iu opracow uje się m odelowe projekty rew aloryzacji dziew iętnastow iecz nych dzielnic m ieszkaniow ych. P roblem jest od w ielu lat szeroko kom entow any w licznych publikacjach czaso pism, takich jak: „A rc h ite k tu ra ” , „O chrona Z ab y tk ó w ” , „M iasto” , „Przegląd B udow lany” , „Sprawy M
ieszkanio-2. Wrocław, ul. Piastowska, pierzeja wschodnia (fot. J. Kościuk)
2. Wrocław, Piastowska street, east ern frontage
3. Wrocław, ul. Piastowska, pierzeja zachodnia (fot. autor)
3. Wrocław, Piastowska street, west ern frontage
4. Wrocław, ul. Piastowska, kamienica nr 23, arch. Alfred Kolbe (fot. autor)
4. Wrocław, Piastowska street, tenement house no 23
we” , „Inw estycje i B udow nictw o” i inne.2 R ew aloryza cja jest tak że tem atem częstych ogólnopolskich konfe rencji S A R P -u, T U P -u, SHS-u itp.
Z opracow ań tych (np. w W arszaw ie — ul. T argow a) w ynikają program y d ziałan ia przew idujące:
— odtw orzenie pełnych w artości funkcjonalnych, p ro gram ow ych i architektonicznych;
— odtw orzenie zasad planu i wielkości m ieszkań z w prow adzeniem zm ian w ynikających ze współczesnego użytkow ania i w yposażenia technicznego;
— zastosow anie w szystkich istniejących m ateriałów i detali z przyw róceniem np. zachow anych wzorów stanu pierw otnego;
— w prow adzenie zm ian program ow ych w parterze i pię trze, z obow iązkiem zachow ania w artości zabytkow ych obiektu i jego w yposażenia;
— w prow adzenie na najwyższych kondygnacjach p ra cowni z m ieszkaniam i dla środow iska twórczego.8
2 J. Vogtman, St. Chojccki, St. Sękowski, A. Grudziński, Z Wolak, I. Rozenberg, E. Salwerowicz, B. Bańkowski, M. Łu kowski, B. Chmiel, J. Korniłowicz, S. Chojnacki, M. Różycki, B. Jurkowska, J. Kubiak — to tylko niektóre nazwiska autorów wypowiadających się na temat rewaloryzacji, modernizacji i adaptacji starych zasobów mieszkaniowych.
3 Program modernizacji ul. Targowej przytaczam według B. C h y l i ń s k i , Problem y przebudow y i modernizacji cen
trum Pragi. Przebudow a ul. Targowej, „Przegląd Budowlany”,
nr 1, 1978.
5. Wrocław, ul. Piastowska, kamienica nr 21 (fot. autor)
5. Wrocław, Piastowska street, tenement house no 21
M ogą one mieć zastosow anie niem al we wszystkich m iastach i zespołach, a ich realizacja uzależniona jest głów nie od lokalnych możliwości i poglądów .
W e W rocław iu, m im o ogrom nych zniszczeń wojennych, których pastw ą padły przede w szystkim obszary zab u dow y z X IX i początku X X w. w południow ej i z a chodniej części m iasta, zachow ały się jeszcze znaczne p artie budow nictw a z tego okresu. Spośród pięciu w iel kich przedm ieść, pow stałych poza obrębem ośrodka historycznego i rozbudow anych w X IX i X X w., tj. odrzańskiego, piaskow ego, m ikołajskiego, oławskiego i św idnickiego w raz z K rzykam i, p o zo stała tylko z a budow a tw orząca mniejsze zespoły i g rupy budynków : O łbin, rejon placu G runw aldzkiego o ra z zespół u rb an i styczny zaw arty m iędzy ulicam i T ra u g u tta , Kościuszki i Puław skiego, jak również mniejsze, o calałe fragm enty zabudow y czynszowej w dzielnicach południow ych. Z espół urbanistyczny rejonu ulicy T ra u g u tta pow stał głów nie w drugiej połow ie X IX w. Jest dzielnicą o fu n kcji m ieszkaniow o-usługow ej, o dużej gęstości zab u d o wy, z niemal całkow itym brakiem terenów zielonych. T en stan rzeczy w połączeniu ze średnioniskim sta n d a r dem wyposażenia technicznego m ieszkań spraw ia, że rozwój tego rejonu m iasta możliwy jest tylko przez r a d y k aln ą m odernizację w skali urbanisty czn o -arch itek to nicznej.
O łbin i rejon placu G runw aldzkiego należące do z a chodniej części dzielnicy śródm ieście, położone są na praw ym brzegu rzeki O dry i obejm ują tereny m ieszka
niowe o dużej intensywności zabudow y w kierunku w schód-zachód. O becne zagospodarow anie O łbina wy kazuje przewagę funkcji m ieszkaniowej nad mieszkanio- w o-produkcyjną. Bezpośrednie sąsiedztwo Starego M ia sta narzuca tu rozwój funkcji o znaczeniu dzielnicowym i ogólnom iejskim . Z kolei w rejonie placu G runw aldz kiego usytuow ana jest zabudow a m ieszkaniow a oraz dynam icznie rozw ijający się ośrodek akadem icki. M a tutaj siedziby większość w rocław skich uczelni: Politech nika, A k ad em ia M edyczna, A kadem ia R olnicza, U n i wersytet. W ystępuje również m ieszkalnictw o zbiorow e tow arzyszące nauce i usługi.
Z grupow anie obiektów z okresu drugiej połowy X IX i początku X X w., o złym stanie technicznym , wystę puje na terenie między ulicam i: Sienkiewicza, W ieczorka i osią G runw aldzką, z tego około 25% uznano za nie opłacalne do re m o n tu 4; głów nie zabudow ę oficynową przew idziano do całkow itej likw idacji. P ozostała część wym aga rew aloryzacji w celu stw orzenia popraw nych w arunków m ieszkaniow ych oraz uzyskania terenów dla potrzeb rekreacji i zieleni. Z ab u d o w a m iędzy ulicam i Sienkiewicza, W ieczorka i osią G runw aldzką pow stała głównie w okresie kapitalistycznego rozw oju m iasta
4 R. Ż a b i ń s k i , Wybrane problem y przekształceń i m oder
nizacji istniejącego zainwestowania miast i osiedli. Raport Insty tutu Architektury i Urbanistyki Politechniki Wrocławskiej,
1978.
6. Wrocław, ul. Piastowska, kamienica nr 28 (fot. autor) 6. Wrocław, Piastowska street, tenement house no 28
7. Wrocław, ul. Piastowska, fragment elewacji kamienicy nr 26
(fot. autor)
7. Wrocław, Piastowska street, detail of the elevation of the
tenement house no 26
w latach 1880— 1905. Z tego względu om aw iany obszar w przew ażającej części zajm ow ała jednorodna zab u d o wa czynszowa o stosunkow o niskim standardzie. D o piero d ziałan ia w ojenne (w 1945 r. w ielkie w yburzenia zw iązane z budow ą lotniska polowego na osi: M ost G runw aldzki — M ost Szczytnicki) oraz pow ojenne prze obrażenia architektoniczno-urbanistyczne nadały zupeł nie inny w yraz tej okolicy.
W wym ienionym rejonie znajduje się ulica Piastow ska, będąca obecnie najcenniejszym i najbardziej k om plet nym zespołem arch itek tu ry z początku X X w. we W roc ław iu; została też ona o b jęta decyzją konserw atorską jak o strefa ochronna. W ytyczona w 1901 r., łączyła obecny plac G runw aldzki z ulicą Sienkiewicza. S k ład ała się z dw óch niew spółosiow ych odcinków : od placu do ulicy G runw aldzkiej oraz dalej do ulicy Sienkiewicza. Dalsze dw a odcinki prow adzące do ulicy N ow ow iej skiej i G dańskiej pow stały już w latach dw udziestych
X X w. _
O bszar, do którego należy ulica Piastow ska, obejm ow ał gęstą sieć szczelnie zabudow anych obrzeżnie ulic. W la tach, kiedy pow staw ała (1901— 1908), jedynie tereny przyległe od północnego w schodu były jeszcze niezurba- nizowane.
N ajcenniejszy pod względem architektonicznym fra g m ent ulicy, składa się z dw udziestu jeden kam ienic
8. Wrocław, ul. Piastowska, fragment elewacji kamienicy nr 34 (fot. autor)
8. Wrocław, Piastowska street, detail of the elevation of the tenement house no 34
w pierzejach w schodniej i zachodniej oraz m ałego, p ro stokątnego skw eru, w cinającego się w elewację zachod nią. M im o zróżnicow ania form alnego fasad poszczegól nych budynków , tw orzą one zw artą stylistycznie całość. Jest to zapew ne w ynikiem stosunkow o krótkiego czasu pow stania om aw ianego odcinka ulicy; obie pierzeje b u dynków w zniesiono w latach 1901— 1904.
E lem enty dekoracyjne zastosow ane w elew acjach w ska zują najczęściej n a rem iniscencje różnych stylów h isto rycznych, ja k rów nież są przejaw em now ych tendencji plastycznych zbliżonych form alnie do secesji. W ystępują tu wśród charakterystycznych d la tego okresu roślinnych m otywów dekoracyjnych rów nież gzymsy, nadproża i inne d etale o sparafrazow anych form ach historycznych. Elew ację kam ienic dzieli najczęściej rytm ośm iu okien. Z d a rza się też, że począwszy od drugiej kondygnacji w ystępują na skraju lub w środku ściany frontow ej ry za lity, a w nich nieco większe otw ory okienne. D etal arch i tektoniczny jest najczęściej jednakow o atrakcyjny na całej fasadzie. E lem enty o zbliżonym stopniu d ekoracyj ności w ystępują ta k w niższych, jak i w wyższych k o n dygnacjach.
P artery budynków przy ulicy Piastow skiej, n a ogół p o zbaw ione d etalu, praw ie w połow ie zajęte są przez h a n del i usługi. N ie n ad a je to jed n ak ulicy ch a rak te ru handlow ego. Pom ieszczenia sklepow e są niezbyt duże, w itryny m ało atrakcyjne. M ieściły się tu m ałe sklepiki
dla niebogatej społeczności zam ieszkującej tę dzielnicę W rocław ia.
Cechą, k tó rą zauw aża się nie od razu, jest różna liczba kondygnacji w obu pierzejach ulicy. Pierzeja w schodnia m a wysoki p a rte r i trzy kondygnacje m ieszkalne, z a chodnia zaś niski p arter i cztery kondygnacje m ieszkal ne. Pom im o tej zasadniczej różnicy obie strony sp ra w iają w rażenie rów nych wysokością.
W ielkość działek kształtow ała się głównie w granicach 18X55 m. D ziałki zabudow yw ano staw iając na nich dwa budynki: budynek główny — trzytraktow y (V order haus) oraz budynek oficynowy (H interhaus) — dw utrak- towy, nie będący bocznym skrzydłem budynku głów ne go, lecz w olno stojący, usytuow any w drugim końcu działki, m ający sam odzielne m ałe (6X 18) podw órko. N iektóre budynki po stronie zachodniej m iały boczne o ficy n y 5. D ziałk a kam ienic była oddzielona od sąsied nich wysokim m urem .
5 Łącznie w pierzei zachodniej oficyny miało pięć kamienic. Budynek frontowy ze względu na niezbyt dużą szerokość dział ki (ok. 15 m) miał tylko jedną, jednotraktową oficynę, która nie łączyła się z nim funkcjonalnie. Była osobnym obiektem, mieszczącym w parterze pralnię lub np. warsztat rzemieślniczy, a w kondygnacjach wyższych mieszkania o bardzo niskim stan dardzie.
9. Wrocław, ul. Piastowska, kamienica nr 30; jedna z trzech
kamienic, którym po zniszczeniach wojennych w trakcie remon tów nie przywrócono pierwotnych elewacji (fot, autor)
9. Wrocław, Piastowska street, tenement house no 30; one of the houses that did not regain its original elevation during after-war repair
10. Wrocław, ul. Piastowska, kamienica nr 27; w trakcie m o dernizacji nadbudowano piętro, burząc harmonię całej pierzei (fot. autor)
10. Wrocław, Piastowska street, tenement house no 27; a floor added during m odernization works ruined the harmony o f the whole frontage
W budynku głów nym — trzytraktow ym (trakty ок. 5,5 — 4 ,2 — 5,5 m ), o planie 16— 17X 16— 19 m — na każdej k o ndygnacji znajdow ały się dw a trzypokojow e m ieszkania z kuchnią, pokojem służbow ym , łazienką z wc i m ały m niedośw ietlonym pom ieszczeniem p rzej ściowym. T ra k t frontow y zaw iera dw a duże pokoje, a tra k t środkow y przedpokój, pom ieszczenia sanitarne i niedośw ietlone pom ieszczenie tzw. „C abinet” . P okoik służbowy i pom ieszczenia san itarn e dośw ietlone są św ietlikiem biegnącym przez wszystkie kondygnacje nad parterem . Św ietlik ten, popularnie zw any „studnią” , usy tuow any jest zazw yczaj centralnie lub po bokach w tr a k cie środkow ym . K la tk a schodow a, najczęściej dw ubiego- wa, żeliwna, z detalem roślinnym , znajduje się w trak cie środkow ym z dośw ietleniem przez świetlik lub w trakcie zew nętrznym dośw ietlona od strony podw órza.
B ram a wejściowa um ieszczona jest w elewacji centralnie lub z boku w połączeniu z b ram ą przejazdow ą.
U kład funkcjonalny budynków przy ulicy Piastow skiej stanow i jedno z ostatnich ogniw łańcucha rozw oju typo logicznego kam ienic czynszowych W rocław ia w okresie od drugiej ćwierci X IX w. do la t trzydziestych X X w. K onstrukcja kam ienic ulicy Piastow skiej, niewiele różni się od k onstrukcji kam ienic drugiej połow y X IX w. Ściany nośne, o grubości zróżnicow anej w zależności od kondygnacji (80 cm — piwnice, 64 cm — pierw sza i d ru ga kondygnacja, 51 cm — trzecia i 38 cm — czw arta kondygnacja) dzielą plan budynku na trzy trak ty , w spie rając stalow e lub drew niane dźw igary stropów . Stalowo- -żeliwna k o n stru k cja k latk i schodowej opiera się na p o przecznych ścianach nośnych w trak cie zew nętrznym od strony podw órza lub rzadziej w trakcie środkow ym . Zniszczenia w ojenne, sięgające we W rocław iu 7 0% , d o tknęły rów nież w znacznym stopniu ulicę Piastow ską. Jej południow y odcinek przestał istnieć. W części m ię dzy ulicam i G runw aldzką i Sienkiewicza były rów nież ubytki. Pow ojenne pośpieszne rem onty, nastaw ione głów nie na przyw rócenie w artości użytkow ych, a nie estetycznych, pozostaw iły po sobie ślady „ciężkiej ręki” . Pośpiech i szczególne w arunki pow ojennej odbudow y nie pozwoliły n a odtw orzenie detalu w kam ienicach nr 30 i 37. Późniejsze rem onty budynków , p rzep ro w a dzane doraźnie i bez poszanow ania detalu, spraw iły, że w wielu m iejscach budow le ogołocono z oryginalnej sto larki, a dekoracyjne żeliw no-stalow e biegi schodów z a stąpiono bezw artościow ym i, zaś liczne ozdoby stiukow e skuto lub w najlepszym razie zam alow ano olejną farbą.
Prace rem ontow e popraw iły stan techniczny budynków , zm ieniając ich u kład funkcjonalny w m inim alnym stop niu. W ram ach m odernizacji dokonano sanacji bocznych oficyn i m urów dzielących poszczególne parcele. Po stronie wschodniej uzyskano dzięki tem u przestronne podw órze i długi oficynowy budynek, rów noległy do pierzei frontow ej.
Z działań budow lanych przy ulicy Piastow skiej należy jeszcze przytoczyć chybioną m odernizację kam ienicy nr 27. W w ypadku tym nie tylko „oczyszczono” elew a cję i w nętrza z detalu architektonicznego, ale rów nież nadbudow ano piętro, burząc harm onię całej pierzei. Stan techniczny większości budynków przy ulicy P ia stowskiej jest dobry. M im o to stan d ard istniejących tam m ieszkań nie odpow iada współczesnym potrzebom . Z naczny procent zabudow y W rocław ia z końca X IX w., o podobnym układzie funkcjonalno-konstrukcyjnym jak kam ienice n a Piastow skiej, w ym aga szybkiej rew alory zacji z pow odu substandardu funkcjonalnego oraz złego stanu technicznego budynków . O koło 76% obiektów m ieszkalnych rejonu placu G runw aldzkiego jest w śred nim stanie technicznym , 20% w dobrym i 4 % w złym 6.
0 R. Ż a b i ń s k i , op. cit.
11. P rzykłady planów wrocławskich kamienic czynszowych z lat 1839— 1930 (rzuty pięter): A —■ ul. Kilińskiego nr 32, 1839 r.,
В — ul. O tw arta 4, 1864 г., С — ul. М . Curie-Skłodowskiej nr 35, 1887 r., D — ul. H. Sienkiewicza nr 78, 1894 r., E — ul. Piastowska nr 34, 1904 r., F — ul. Widawska nr 9, 1930 r.
11. Examples o f the plans of W roclaw’s tenement houses from 1839— 1940: A — 32, Kilińskiego street, В — 4, Otwarta street, С — 35, M . Curie Skłodowskiej street, 1887, D — 78, Sienkiewicza street, 1894, E — 34, Piastowska street, 1904, F — 9, W idawska street
D □ ß
w
— t u:
п «£}* £1ZŁ
t ! " HП
1----(
— J__
:
! г
-Rew aloryzacja nie m oże być przeprow adzana w tym rejonie doraźnie i w skali poszczególnych obiektów . Konieczne jest trak to w an ie problem u kom pleksow o na bazie rzetelnych badań obejm ujących całokształt z ja wisk. Decyzje o przebudow ie winny mieć swe odniesie nie w s t r a t e g i i p r z e b u d o w y 7, określającej zm iany przestrzenne w skali całego m iasta.
N a kształt przeobrażeń rew aloryzacyjnych w skali m ia sta, dzielnicy, blo k u śródm iejskiego, ulicy w pływ a wiele czynników. N iek tó re z nich ściśle w iążą się z u rbanisty ką, inżynierią m iejską, ekonom ią i socjologią. W ypad kow a tych w szystkich zależności decyduje w ostatecz nym ro zrach u n k u o przekształceniach pojedynczego budynku. W tym ostatnim etapie dyspozycji m oderniza cyjnych nie m ożna pom inąć d o k o n an ia analizy w artości historyczno-architektonicznych konkretnego obiektu. P rzeprow adzając ta k ą analizę d la ulicy Piastow skiej, a także ogólnie dla dziew iętnastow iecznej zabudow y W rocław ia, dojdziem y do wniosku, że jej cennym i i g o d nym i zachow ania elem entam i są czynniki zw iązane głów nie z fo rm ą architektoniczną, natom iast czynniki funkcjonalne decydują o konieczności m odernizacji. Szczególnie uszanow ane pow inny być elew acja frontow a w raz z frontow ym trak tem w nętrz i k la tk a schodow a w raz z całym w ystrojem architektonicznym . Pozostałe trak ty (w w ypadku budynków trzytraktow ych) m ogą być poddane bardziej gruntow nym przekształceniom . N iezbędnych p rzeobrażeń m odernizacyjnych w ym agają niektóre elem enty konstrukcyjne, stropy, system ogrze w ania, instalacje.
Przy zastosow aniu tradycyjnych m etod rem ontow o- -m odernizacyjnych w celu przyw rócenia pierw otnych w artości technicznych i estetycznych oraz polepszenia w artości funkcjonalnych niem ożliwe jest uzyskanie peł nego obow iązującego standardu. D latego w ydaje się k o nieczne w prow adzenie nowych, śm iałych sposobów prze obrażeń konstrukcyjno-budow lanych, przeprow adza nych również w pewnej m ierze w sposób uprzem ysło wiony. T a k i w łaśnie try b postępow ania w ydaje się słusz ny w w ypadku ulicy Piastow skiej.
W dotychczasow ej p raktyce m odernizacji kam ienic uli cy Piastow skiej, a także i innych, prace ograniczały się do wym iany instalacji w odno-kanalizacyjnej, gazowej i elektrycznej, w ym iany stropów oraz dzielenia dużych pom ieszczeń o znacznej wysokości n a mniejsze. W yso kość kondygnacji w b u d ynkach końca X IX i początku X X w. we W rocław iu wynosi najczęściej od 3,7 do 4,0 m. Zm niejszając m ieszkania i dostosow ując je do obow ią zującego n orm atyw u pow ierzchniow ego, uzyskuje się niekorzystne pro p o rcje (wysokość, długość, szerokość) pomieszczeń. W om aw ianych budynkach zjaw isko p o działu w ystępuje rzadko, poniew aż znajdujące się tu m ieszkania — przeznaczone d la średnio zam ożnych w arstw społecznych m iały niew ielki m etraż. Przy m o dernizacji kam ienic ulicy Piastow skiej należy zachow ać wielkość m ieszkań. P o n a d to pow inno się przyw rócić w artości estetyczne b ram om przejazdow ym , korytarzom i k la tk o m schodow ym oraz chociaż częściowo odtw orzyć zniszczone elem enty ścian, ozdobne balustrady, stolarkę drzw iow ą i o k ienną wraz z okuciam i. Z e względu n a jednolitość stylow ą istnieje m ożliwość prefabrykacji o d tw arzanego d etalu architektonicznego w nętrz, bez szko dy d la praw dy historycznej budynków .
Z aproponow ane wyżej kom pleksow e d ziałania w sferze odnow y w artości historycznych i funkcjonalnych n a d a łyby ulicy Piastow skiej cechy wysokiego stan d a rd u m ie szkaniowego. W ydaje się, że podobny sposób postęp o
w ania m ożna zastosow ać do większości dziew iętnasto wiecznych zasobów m ieszkaniow ych W rocław ia. W ska zuje na to daleko idąca w spólnota cech konstrukcyjno- -funkcjonalnych kam ienic czynszowych ostatniego 30-le- cia ubiegłego wieku. „D otychczasowa p ra ktyka w yka
zuje, ze poza nielicznym i w yją tka m i nie m a właściwie koncepcji techniczno-organizacyjnej dostosow anej do specyfiki robót rem ontow o-m odernizacyjnych. W sto so w anych rozwiązaniach m ateriałow o-konstrukcyjnych d o m inują rozwiązania tradycyjne, p rzy niew ielkim w y k o rzystaniu m ożliw ości prefabrykacji i m echanizacji pro cesów budow lanych, a zw łaszcza robót w yko ń czen io w ych ”.8 K onieczne jest zrew idow anie poglądów n a te
m at zakresu i jakości działań m odernizacyjnych oraz kom pleksow y p rogram uw zględniający całokształt p ro blem ów, przedsięw zięcia w zakresie zm ian organizacyj nych, praw nych i m etodologicznych procesów rew alo ryzacji.
Służby m iejskie, św iadom e rangi problem u, d ą ż ą do stopniowej rehabilitacji dziew iętnastow iecznych zasobów m ieszkaniowych. Dzięki ich inicjatyw ie pow stają m ode lowe projekty rew aloryzacyjne, a B iura Planow ania Przestrzennego opracow ują w planach ogólnych m iast sposoby integracji starych zespołów urbanistycznych z now ą tk a n k ą m iejską. Niestety, w drożenia n aw et wy bitnych projektów n atra fią na duże trudności, głów nie natury ekonom icznej i organizacyjno-praw nej. D latego też niezwykle ciężkie do przeprow adzenia są przedsię wzięcia o ch arak terze strategicznym , dotyczące całego m iasta czy dużej dzielnicy. Z aś podstaw ow e jednostki wykonawcze, tak ie jak A D M , przy obecnej stru k tu rze adm inistracyjnej m ają m inim alne możliwości działania. Są one całkow icie uzależnione od planów p ro d u k cy j nych przedsiębiorstw rem ontow o-budow lanych. D uże przem iany zachodzące w ostatnim okresie na wszystkich szczeblach organizacyjnych pozw alają optym istyczniej spojrzeć na problem y rew aloryzacji starych zasobów m ieszkaniowych.
A by ta k m ogło być, potrzebne jest jed n ak tw órcze p o dejście do spraw rehabilitacji tk an k i urbanistycznej, by zintegrow ać ją z organizm em współczesnego m iasta, przy zachow aniu całej spuścizny historyczno-kulturalncj.
mgr inż. arch. Lesław M ichajłowicz Instytut H istorii Architektury, Sztuki i Techniki Politechnika W rocławska
7 Ibidem — ...Strategia przebudow y — zbiór decyzji przekształ
ceń niezbędnych do rozpoczęcia wykonania pełnego lub czę ściowego projektu przebudowy, różni się ona od projektu dużą elastycznością podejm owania decyzji...
8 S. S ę k o w s k i , Postulaty organizacji wykonawstwa remon-
THE RENEW AL OF TEN EM EN T HOUSES FROM THE EARLY 20TH CENTURY AS EXEM PLIFIED BY PIASTOWSKA STREET IN WROCŁAW
Although problems of the renewal enjoy an ever bigger appre ciation of the society, in most cases they are, as a rule, limited to historic old-town centres and mainly cover structures of high historic merit. The same holds true o f the problem of conservation, modernization and adaptation of housing re sources from the 19th century. The problems are dealt with by various research centres in, i.a., Warsaw, Cracow, Gdańsk, Łódź and Wroclaw. The most interesting and worth restoring part o f Wroclaw is the complex at Piastowska Street. Its most valuable part with high architectural values comprises 21 houses in eastern and western frontages as well as a small rectangular square jutting out onto the western elevation. Despite formal differences in the façades of individual build ings, on the whole they represent a stylistically uniform entity.
War destruction as well as post-war repair works have only slightly affected a technical condition and functional arrange ment of the buildings, while the standard of apartments that are found there does not satisfy to-day’s requirements.
A similar situation prevails in the entire region of Grun waldzki Square in Wroclaw. A ll lived-in apartments have to be renewed and their renewal must be based on thorough studies comprising all aspects of the whole complex pheno
menon. D ecisions on reconstruction should be related to a strategy of rebuilding which must determine spatial trans formation in the entire town; of course, historic and cultural values of individual structures must be taken into considera tion. When analyzing in such a way Piastowska street and the
19th century buildings in Wroclaw the conclusion may be reached that its most interesting and worth preserving elements are factors associated mainly with the architectural form. Functional factors, inconsistent with present requirements, decide of the necessity to modernize.
Due to limited possibilities of the transformation of old constructional and functional systems, repair and moderniza tion works aimed to restore original technical and aesthetic values and to improve functional values make impossible the achievement in full of the necessary standard. Therefore it seems necessary to renounce traditional forms of repairing and to introduce new bold methods o f constructional and building transformations, carried out in a somewhat industria lized way.
Actions aimed at a full restoration of the 19th century housing resources should be concentrated on undertakings in the field of organizational, legal and methodological changes in renewal processes. ANDRZEJ WAWRZEŃCZAK SŁAWOMIR SKIBIŃSKI P R Z Y C Z Y N E K D O BADAŃ T E C H N O L O G II B U D O W L A N E J ŚW IĄ TY Ń W IE Ż O W Y C H C Z A M Ó W (W IE T N A M ) W stęp
N a podstaw ie um ow y podpisanej przez M inisterstw o K ultury i In fo rm acji S R W ietnam u i M inisterstw o K u l tu ry i Sztuki P R L od 1980 r. rozpoczęła działalność polsko-w ietnam ska m isja konserw atorska, której z a d a niem jest ochrona, zabezpieczenie i konserw acja zab y t kowych budow li, pozostaw ionych przez n aró d Czarnów na terenie obecnego środkow ego W ietnam u T R ealizację tych p rac pow ierzono specjalistom z P P Pracow nie K o n serw acji Z abytków .
W czasie kilkum iesięcznego p obytu w 1981 r. grupa polskich specjalistów , przy dalek o idącej w spółpracy strony w ietnam skiej, w ykonała wiele inw entaryzacji a r chitektonicznych w raz z p o m iaram i fotogram etryczny m i, b a d an ia technologiczne i ekspertyzy k onserw ator skie oraz projekty zabezpieczeń licznych budow li w ze spole św iątyń M i Son, N h a T ran g , Q ui N hon i okoli cach, P h a n -R a n g 2. W czasie pobytu w ykonano również
w zm ocnienie konstrukcyjne wieży P o K long G araj w P han-R ang, w ykorzystując do tego celu m etodę z p o w odzeniem zastosow aną w pracach ratow niczych przy rew aloryzacji L u b lin a 3. R ezultaty ty ch intensyw nych prac pozw olą n a opracow anie kom pleksow ego program u konserw acji wież Czarnów, stanow iących spuściznę św ia tow ego dziedzictw a kulturow ego.
Położenie geograficzne W ietnam u spraw iło, że sztuka tego k raju była w różnych okresach czasu pod w pły w am i ośrodków L aosu, K am bodży i Jaw y, przy czym w yraźnie uw idaczniają się w niej o d działyw ania ku ltu ry chińskiej i in d y jsk ie j4.
O koło połow y I w.n.e. zaczęło się tw orzyć państw o C zam pa, którego najw iększy rozkw it p rz y p a d ł na okres od V II do X w. O bszar jego obejm ow ał tereny dzisiej szego centralnego i południow ego W ietnam u.
W końcu IX w. w państw ie C zam p a rządzi dynastia zapoczątkow ana przez In d ra v a rm a n a II, ze stolicą
1 A. W a w r z e ń c z a k , W spółpraca polsko-wietnamska w za
kresie ochrony dóbr kultury, „Ochrona Zabytków”, XXXIV,
nr 1— 2, 1981, s. 109. t e n ż e , Siadami wież Czarnów, „Spotka nia z Zabytkami”, nr 6, 1981, s. 59— 61.
2 K. K w i a t k o w s k i , R aport o stanie zabytków z okresu
królestwa Czampa (maszynopis PKZ), Lublin 1981, s. 12— 13.
8 J. J a r z ę b o w s k i , Rewaloryzacja Starego M iasta w Lubli
nie, „Ochrona Zabytków”, XXXIV, nr 3— 4, 1981, s. 155.
4 M . P h . S t e r n , L'art du Champa (ancien Annam) et son
evolution, Touluse 1942; O. F i s c h e r , Die Kunst Indiens, Chinas und Japans, Berlin 1928, s. 40; J. P a t k ó , M. R é v, Sztuka Wietnamu, Budapeszt-Warszawa 1970, s. 43.
