Urszula Szuścik
Kształtowanie percepcji wzrokowej
jako stymulator działań plastycznych
dzieci
Chowanna 1, 26-31
Wydawnictwo
R.XXXVII T. 1 „Chow anna” Uniwersytetu
Śląskiego
Katowice 1995
(XLVIII) (4) s. 26—31
Kształtowanie percepcji wzrokowej
jako stymulator działań plastycznych dzieci
W istniejącej literaturze psychologicznej i pedagogicznej dotyczącej rozw oju tw órczości plastycznej dzieci brak jedn oznacznych odpow iedzi dotyczących czynników tego rozwoju. Prace psychologiczne S. B a 1 e y a, T. W i t w i c k i e g o (1948) i S . S z u m a n a (1927a, b, c) prezentują w iedzę na tem at rozw oju sp o strzegania dzieci, ich w rażliw ości na barwy, kształty, w ielkości i proporcje, nie w skazując jed n a k na zw iązek z p rze d staw ieniem plastycznym spostrzeganych przedm iotów . W pracach p edago gicznych z zakresu tw órczości plastycznej dzieci także znajdujem y tylko ogólnikow e rozw ażania na ten tem at, brak bow iem m etod pozw alających badać zw iązek w idzenia z działaniem plastycznym . To jedna z przyczyn podjęcia tego tem atu badań. D ruga w ynika z dośw iadczeń pedagogicznych w pracy z dziećm i. Szukałam czynników rozw oju tw órczości plastycznej dzieci, a tym sam ym i ich rozw oju ogólnego. W w yniku obserw acji i an a lizy tw órczości plastycznej dzieci w m łodszym w ieku szkolnym oraz p rz e p ro w ad zo n y ch badań pilotażo w y ch sform ułow ałam przypuszczenie, że czynnikiem rozw oju działań plastycznych dzieci je s t um iejętne k ształ tow anie ich p ercepcji w zrokow ej.
Istotne dla zrozum ienia podjętego zagadnienia było uw zględnienie w ie dzy zaw artej w w ybranych psychologicznych teoriach spostrzegania:
1. I. K o n o r s k i e g o (1966, za: 1978) koncepcja jed n o stek gno- sty czn y ch , która łączy fizjolo g ię p rocesu w idzenia z treściam i p sy ch olo gicznym i percepcji w zrokow ej.
Kształtowanie percepcji wzrokowej.., 2 7 2. J. B r u n e r a (1957, za: 1978) teoria o kształtow aniu się stru ktu r poznaw czych.
3. L. S. W y g o t s k i e g o (1930, za: 1978) koncepcja pow staw a nia w yższych funkcji psychicznych, w tym w yższych form spostrzegania.
K oncepcje te tw orzą podstaw ę teoretyczną w yjaśniającą zw iązki m ię dzy sp ostrzeg aniem a tw ó rczo ścią plastyczn ą. Z w rócono w nich rów nież uw agę na w artość percepcji w zrokow ej, zależnej od jak o ści stym ulacji. Pozw oliło mi to uznać spostrzeg an ie za sw oisty proces uczenia się, p rz e biegający w ciągu życia człow ieka.
Przyjęłam , że kształtow an ie p ercepcji w zrokow ej w zak resie plastyki na jako ściach w izualnych je st procesem , w którego toku następuje: w y ró ż nianie, poznaw an ie, nazyw anie zjaw isk i przedm iotów znajdujących się w polu spostrzeżeniow ym oraz prezentacją ich w pracach plastycznych. Z ałożyłam , że istnieje zw iązek m iędzy liczbą i jak o śc ią w prow adzonych bodźców w izualnych, a w artością sp ostrzegania i poziom em plastycznym prac dziecięcych. Sform ułow ałam następującą hipotezę badaw czą: K sz tał tow anie p ercepcji w zrokow ej przez jak o ści w izualne rozw ija tw órczość plastyczną dzieci w w ieku w czesnoszkolnym oraz przyczynia się do ro z woju działań plastycznych ja k o czynności sam odzielnych i św iadom ych.
W celu udow odnienia postaw ionej hipotezy przeprow adziłam ek sp ery m ent naturalny pedagogiczny bez pom iaru po czątk o w eg o 1. B adania ro z poczęłam z grupą dzieci sied m io letn ich , które były objęte program em eksperym entalnym , aż do klasy III szkoły podstaw ow ej. E ksperym ent p ro w adzono w w ybranej szkole w K atow icach i C ieszynie. G rupy do badań dobrałam losow o.
Program eksperym en tu obejm ow ał 45 ćw iczeń plastycznych. Składał się z 3 części po 15 ćw iczeń w każdej z nich w po szczególnych klasach (I, II i III). Poszczególne części zaw ierały po 5 ćw iczeń z zakresu: barw y, linii i bryły. Te w ybrane jak o ści w izualne tw orzą dziecięce „ab ecad ło” p la styczne. Ć w iczenie 5 (zob. fot. 1—4) w każdej części eksperym entu było zadaniem kontrolnym dla w szystkich grup (eksperym entalnej i kontrolnej). Zajęcia w grupie eksperym entalnej przeprowadziłam sam odzielnie, jak o na uczyciel uczący plastyki. W grupie kontrolnej ćw iczenia spraw dzające (nr 5) zrealizow ał nauczyciel uczący tego przedm iotu, który pozostałe zajęcia p la styczne prow adził zgodnie z o b o w ią z u ją c y m p ro g ra m em n a u c z a n ia p la styki w klasach młodszych. Stopień trudności zadań p la sty c z n y c h ró sł, p o 1 W prow adzenie ćwiczeń plastycznych, będących pomiarem początkowym , zakłóciłoby swobodną i rozwojowo uw arunkow aną twórczość plastyczną dzieci oraz ukierunkow ałoby ją na te jakości plastyczne, które były zaw arte w program ie eksperym entu. Tego chciałam uniknąć.
2 8 ARTYKUŁY
cząw szy od części pierw szej, w której dzieci poznały podstaw ow e jak ości w izualne oraz sw obodnie interpretow ały je plastycznie. C elem ćw iczeń by ło kształtow anie i rozw ijanie św iadom ego sp o strzegania oraz dośw iadcze nia plastyczneg o w zakresie: barw y (percepcja w zrokow a jak o ści chrom a tycznych o różnych jasn o ściach barw y), linii (spostrzeganie linii o różnych kształtach, długo ściach, szerok o ściach , kierunkach) i bryły (w idzenie brył o różnych kształtach, grubościach, w ielkościach).
W drugiej części eksperym entu w ystąpił p roblem plastyczny kontrastu w poznanych jakościach wizualnych:
— dla barw y — percepcja w zrokow a układów złożonych z kontrastow ych zestaw ień chrom atycznych;
— dla linii — spo strzeganie kom pozycji linii kontrastow ych; — dla bryły — w idzenie kom pozycji brył kontrastow ych;
T rzecia część eksperym entu prezentow ała dzieciom jakości w izualne w zw iązkach relatyw nych:
— dla barw y — percepcja w zrokow a jak o ści chrom atycznych w różnych otoczen iach barw nych;
— dla linii — spostrzeg anie linii w różnych otoczeniach linii; — dla bryły — w idzenie brył w różnych układach brył2.
W ek p ery m en cie w ystąpiła form a w ielokodow ych przekazów. Za J. B runerem w yróżniłam następujące kody:
— kody ikoniczne — doświadczenia z układam i jakości wizualnych zarówno w naturze, jak i dostarczanie dzieciom pewnych wzorów percepcyjnych; — kody sym boliczne — kategorie opisow e, w erbalne, dotyczące ro zró ż
nień w zakresie jak o ści w izualnych;
— kody enaktyw ne — założone czynności m anipulacyjne, zw iązane z m a low aniem , rysow aniem i rzeźbieniem .
Działania plastyczne dzieci polegały na swobodnej interpretacji plastycz nej spo strzeg an ych jak o ści w izualnych w przygotow anych przeze m nie w zorach percepcyjnych.
W grupie eksperym entalnej po zakończonym cyklu ćw iczeń dla danej jak o ści w izualnej prezentow ałam dzieciom w ybrane przykłady dzieł sztuki w form ie przeźroczy. Z w racałam ich uw agę na to, ja k artysta plastyk p rzed sta w ił p ro b le m p lasty c zn y , który sp o strz eg a ły w e w zorach p e rc e p c y j nych i p rz e d sta w iły p lasty c zn ie . S tw o rzy ło to o k azję do konfro n tacji ich d o św iad czeń w z ro k o w o -p la sty c z n y c h z „ w id z en ie m ” i dośw iadczeniem artystów .
: Zw rócono uw agę na zjaw iska kontrastu i złudzeń w zrokow ych, których w ystąpienia można było oczekiwać w tej części badań eksperym entalnych, a mianowicie kontrast nie- rów noczesny, kontrast w spółczesny i złudzenia wzrokowe.
Fot. 1. E ksperym ent I, grupa ek sperym entalna. Ć w iczenie 5: „Św iat p aty czaków ” .
Fot. 3. E k sp e ry m e n t I, g ru p a ko n tro ln a. Ć w iczen ie 5: „ Z am ek ” .
F o t. 4. E k s p e ry m e n t I, g ru p a e k sp e ry m e n ta ln a . Ć w ic z e n ie 5: „ Z a m e k ” .
Kształtowanie percepcji wzrokowej.., 2 9 A nalizę w yników badań przeprow adziłam techniką analizy w ytw orów działania: prace p lastyczne dzieci w ykonane w czasie eksperym entu — analiza ilościow a i jak ościo w a prac. Są one dokum entam i in ten cjo n aln ie tw orzonym i przez nie.
W skaźnikam i dla poszczególnych ćw iczeń były:
1. Dla ćw iczeń m alarskich: liczba barw (y) zróżnicow anych pod w zg lę dem w aloru, nasycenia i tonu.
2. Dla ćw iczeń rysunkow ych: liczba linii zróżnicow anych pod w zg lę dem rodzajów , długości, szerokości i kierunków linii.
3. Dla ćw iczeń rzeźbiarskich: liczba brył zróżnicow anych pod w zglę dem rodzajów , pow ierzchni, w ielkości, grubości i kierunków brył.
W eryfikacja staty styczn a w yników badań przeprow adzona na po d sta w ie n iep aram etryczn ego testu istotności różnic K ołm ogorow a-Sm irnow a dla dw óch prób niezależnych ze skalą po rządkow ą3 potw ierd ziła hipo tezę o zależności m iędzy kształtow aniem percepcji w zrokow ej dzieci a sty m u lacją ich działań plastycznych.
Z realizow any program badań naw iązyw ał do ogólnych założeń p ed ag o giki form y, lecz w konsekw encji dośw iadczeń plastycznych był realizacją założeń pedagogiki ekspresji. Program ten kształtow ał rów nież przeżycia estetyczne dzieci w czasie zajęć, które w pływ ały na ich odb iór sztuki. Z a stosow any w badaniach program m etodyczny je s t w opozycji w obec za ło żeń m etodycznych przedm iotu „p lasty k a” w klasach I — III szkoły p o d sta w ow ej, określających działania plastyczne dzieci w edług zasad realizm u. D ziałan ia plasty czne, jak ie podjęto w p rogram ie ek sperym entalnym , w y przedzają w łaściw y dzieciom okres realizm u opisow ego i przechodzą w fa zę rysunku opartego na w zorze percepcyjnym — w izualnym . Postaw ione dzieciom zadania plastyczne były problem am i p lastycznym i, które ro zw ią zyw ały one sam odzielnie przez kształtow anie ich percepcji w zrokow ej na jak o ściach w izualnych. Jakości w izualne zaw arte w e w zorach p ercepcyj- nych to zespoły bodźców w zrokow ych. W zory percepcyjne stanow iły zapis idei zajęć, nie prezentujący konkretnych przedm iotów znanych dzieciom . Były to kom pozycje abstrakcyjne, a tym sam ym otw arte, dające dzieciom m ożliw ość tw órczej ich percepcji i interp retacji plastycznej.
E ksperym ent dow iódł, że dzieci w ykorzystały dośw iadczenia p e rc e p cyjne w działaniach plastycznych, a tym sam ym stw orzyły przem yślane, interesujące i d ojrzałe p lastycznie kom pozycje. W arto dodać, że prace p la styczne uczniów z grupy eksperym entalnej są nietypow e dla dzieci w tym o kresie rozw ojow ym . W ykazali oni bardzo dużą w rażliw ość na jak o ści w i zualne i odpow iadające im w artości plastyczne.
3 0 ARTYKUŁY
W w yniku o bserw acji dużego zaangażow ania em ocjonalnego i u m ysło wego dzieci w czasie zajęć, nasunął się w niosek, że taki rodzaj stym ulacji aktyw ności tw órczej w pływ a na ich zdolność koncentracji uw agi, na ich spraw ności um ysłow e i m anualne.
W yniki uzyskane przez grupy ekspery m entalne pozw alają sądzić, że triada: spostrzeganie — widzenie — percepcja wzrokowa to proces stop niow ego uczenia się. K ształtow anie percepcji w zrokow ej ja k o stym ulator działań plasty czny ch, które były przedm iotem przeprow adzonego ekspery m entu pedagogicznego, je s t m etodą kształcenia um iejętności spostrzegania analityczn ego jak ości w izualnych.
R ezultatem tak stym ulow anych d ziałań plastycznych dzieci w grupie eksperym entalnej była tw órczość. E ksperym ent stanow i podstaw ę do w n io sku, że istn ieją n iew y k orzy stan e m ożliw ości tw órcze dzieci, toteż w arto stym ulow ać ich tw órczość plastyczną w toku zajęć dydaktycznych.
Przeprow adzone badania są dobrym punktem w yjścia do tw orzenia n o wej koncepcji p edagogicznej stym ulow ania d ziałań plastycznych dzieci. Stym ulacja ta „otw iera” dzieciom drogę eksperym entow ania w dziedzinie problem ów w izualnych i plastycznych, zapew niając im m ożliw ość do pra cow yw ania się w łasnej struktury poszczególnych jak o ści w izualnych. M oż na sądzić, że po zostanie ona nadal strukturą, odgryw ającą rolę m odela za w ierająceg o kody: ikoniczny, sym boliczny i enaktyw ny. D zieci będą je w zbogacały w toku now ych dośw iadczeń w zrokow ych. M ożna zatem stw ierd zić, że w ykształcone „w idzenie” jak o ści w izualnych dzieci będą przenosiły na przedm ioty znane im i poznaw ane na now o. B ędzie to je d nocześnie rozw ijać ich percepcję estetyczną. Poniew aż percepcja w zroko wa w tak znacznym stopniu w arunkuje ch arakter i jakość tw órczości p la stycznej dzieci, w arto byłoby zrew idow ać dotychczasow y system k ształce nia plastycznego. Pow inien on opierać się na m etodach uw zględniających psychologiczną w iedzę zw iązków m iędzy percepcją w zrokow ą w zorów w i zualnych, stanow iących sw oiste abecadło form y, a elem entam i tw órczości plastycznej.
B ib lio g ra fia
A r n h c i m R., 1978: Sztuka i percepcja wzrokowa. Psychologia twórczego oka. W arsza wa, WAiF.
B a 1 e y S., W i i w i c k i T., 1948: Barwa, kształt, wielkość w spostrzeżeniu dzieci. „Psychologia W ychowawcza”, nr 3/4.
B r u n e r J. S., 1978: Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznania. War szawa, PWN.
Kształtowanie percepcji wzrokowej.., 31 B r z e z i ń s k i J., 1975: M etody badań psychologicznych w zarysie. Poznań, U niw ersy
tet im. A. Mickiewicza.
G o m b r i c h E. H., 1981: Sztuka i złudzenie. W arszawa, PIW.
G r e g o r y R. L., 1971: Oko i mózg. Psychologia widzenia. Warszawa, PWN.
H e b b D. O., 1949: The Organisation o f Behavior. A N europhysiological Theory. New York, Willey.
H e b b D. O., 1969: Podręcznik psychologii. W arszawa, PWN. H o c h b e r g J., 1970: Percepcja. W arszawa, PWN.
I n g a r d e n R., 1966: Przeżycie — dzieło — wartość. Kraków, WL.
I n g a r d e n R., 1957, 1966, 1970: Studia z estetyki. T. 1—3. W arszawa, PWN. K o n o r s k i J., 1978: Zasady neurofizjologicznych m echanizm ów percepcji. „Studia Psy
chologiczne” nr 9.
L i n d s a y P. H., N o r m a n D. A., 1984: Procesy przetw arzania informacji u czło
wieka. W arszawa, PWN.
L o w e d f e 1 d V., B r i t t a i n W. L., 1977: Twórczość a rozw ój um ysłowy dziecka. Warszawa, PWN.
M ł o d k o w s k i J., 1992: Psychologiczne aspekty przetw arzania inform acji wizualnej. W: Inform acja obrazowa. Warszawa, WNT, s. 4 2 1 —469.
P i a g e t J., 1966: Studia z psychologii dziecka. Warszawa, PWN.
S t r z a ł c c k i A., 1969: Wybrane zagadnienia psychologii twórczości. Warszawa, PWN. S z u m a n S., 1927a: Badania nad rozwojem apercepcji i reprodukcji prostych kształtów
u dzieci. Poznań, Wyd. Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
S z u m a n S., 1927b: Obserwacje dotyczące tzw. synkretycznego spostrzegania u dziecka. „Polskie Archiwum Psychologii” T. 2, nr 1.
S z u m a n S., 1927c: Sztuka dziecka. Psychologia tw órczości rysunkow ej. W arszawa, K siążnica — Atlas.
S z u m a n S., 1985: Geneza przedm iotu. W: t e n ż e: Dzieła wybrane. T. 1. W arszawa, PWN, s. 20 —41.
W y b u r n G. M., P i c k f o r d R. W., 1970: Zmysły i odbiór wrażeń przez człowieka. Warszawa, PWN.
W y g o t s k i L. S., 1971: Wybrane prace psychologiczne. W arszawa, PWN. W y g o l s k i L. S., 1978: Narzędzie i znak w rozwoju dziecka. W arszawa, PWN. Z a c z y ń s k i Wł., 1976: Zasady badań eksperym entalnych. W arszawa, PWN.
