Janusz Kuczyński
Nieznany ryty rysunek z XVI w. na
kościele w Szydłowcu
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 10, 301-309
1977
R o c z n i k M u z e u m N a r o d o w e g o w Kielca ch T o m X, K r a k ó w 1977
JA N U SZ K UCZYŃSK I
NIEZNANY RYTY RYSUNEK Z XVI W.
NA KOŚCIELE W SZYDŁOWCU
Tem atem przedstawianego kom unikatu jest ryty rysunek wyobrażający postać rycerza w zbroi, odkryty ostatnio na jednym z ciosów przypory prezbite rium kościoła parafialnego w Szydłow cu *.
Ryte podpisy, inskrypcje oraz konturowe przedstawienia architektoniczne w ystępujące na ciosach prezbiterium i południowej n aw y kościoła parafialnego w Szydłow cu b yły niejednokrotnie odnotow ane w lite ra tu rze2. W spomniane rysunki, prócz jednego, bardziej rozbudowanego, w ykonane są schem atycznie, często w ręcz pokracznie i świadczą w w iększości o dużej nieporadności ich autorów. Łącznie zarejestrowano 17 rysunków pochodzących z okresu m iędzy 1592 a 1674 r. Interpretacja autorstwa rysunków była przez dłuższy czas nie w yjaśniona, jednak w najnow szych pracach dotyczących dziejów Szydłowca przypisuje się je uczniom m iejscowej szkoły p a ra fia ln ej3 w zniesionej przed 1529 r. w obrębie cmentarza przykościelnego i istniejącej do początków XVIII w .4 "
Odkrycie om aw ianego rytu miało m iejsce w czerwcu 1973 r. podczas doko nywanego przeglądu ciosów kościoła parafialnego w Szydłowcu. Stwierdzono w ów czas nieoczekiw anie, że na jednym z nich w id n ieje dotychczas nie zauwa żony płytko ryty szkic konturow y w yobrażający górną część stojącej postaci
1 Autor pragnie w tym m iejscu złożyć podziękowanie mgr Ewie Sokołowskiej z działu naukow o-ośw iatow ego Muzeum Narodowego w Kielcach, która przy czyniła się do odkrycia om awianego w pracy rytu.
2 J. Bogdanowski R ysunki na murze, „Ziemia” 1957, nr 7, s. 11—12; Katalog za b y tk ó w sztuki w Polsce, tom III, z. 10, Pow iat radomski. Warszawa 1961, s. 43; K. Dumała P rzy czy n e k do dziejów kamieniarstw a w Szydłowcu, „Stu dia z D ziejów Rzemiosła i Przem ysłu”, t. IV, s. 57—58; T. Palacz, D. Paproc ka S zydło w iec, K ielce 1971, s. 26.
3 K. Dumała Przyczynek..., s. 57—58; T. Palacz, D. Paprocka, op. cit., s. 26. W pracy tej popełniono błąd, przypisując rysunki uczniom szkoły kam ie niarskiej, której ówczesne istnienie w Szydłowcu nie znajduje potwierdzenia w źródłach.
4 K. Dumała Z dziejów i obyczajów mieszczan Szydłow ca w X V I i XV II w., „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, t. II, Kraków 1964, s. 217.
302 Janusz K u czyń ski
Ryc. 1. Cios z ry tem M a rtin u sa G lad iato ra z 1592 r.
rycerza w zbroi. Technika rytu odbiega zasadniczo od rysunków architekto nicznych wykonanych szerokimi, głęboko rytymi liniami. Cios z rytem wyobra żającym rycerza znajduje się w narożu północnej (licząc od osi kościoła) przy porze prezbiterium, bezpośrednio nad rozszerzającym się ku dołowi cokołem. Cios ów, wykonany podobnie jak inne z szarego miejscowego piaskowca, po siada 83 cm długości oraz 52 cm wysokości. W jego prawym dolnym narożu znajduje się przedstawienie budowli, wyobrażające obiekt zwieńczony attyką zasygnalizowaną rzędem niezgrabnie i asymetrycznie wykonanych trójkątnych szczycików oraz przykryty wysokim dwuspadowym dachem. Na szczycie dachu widnieje wysoki maszt zakończony chorągiewką; podobne chorągiewki znajdują się również na narożnych szczycikach attyki. Prostokąt frontowej ściany bu dowli wypełnia umieszczona w trzech rzędach inskrypcja: MARTINVS GLA DIATOR A D 1592. Długość rytu wynosi 19,5 cm, wysokość 30,5 cm. Margine sowo należy dodać, że twórca rytu Martinus Gladiator (Marcin Miecznik), uczeń miejscowej szkoły parafialnej 5, został mylnie włączony przez Stanisława Łozę w poczet architektów i budowniczych działających w Polsce 6.
Wyobrażający rycerza ryt pokrywa się częściowo z górnymi fragmentami rytu wykonanego przez Gladiatora (Miecznika), ściśle — ze szczytem dachu
5 K. Dumała Przyczynek..., s. 57—58.
N i e z n a n y r y t y r y s u n .s k z X V I w . n a k o ś c i e l e w S z y d ł o w c u 303
304 Janusz K u c z y ń s k i
i w ieńczącym go w ysokim masztem zakończonym chorągiewką, przy czym rycerz został w znacznym stopniu zniszczony dziełem Gladiatora.
Om awiany ryt wyobraża potraktowaną konturowo, zwróconą w prawo górną część postaci stojącego rycerza, ubranego w zbroję i trzym ającego w zgiętej w łokciu prawej ręce pionowo usytuow aną kopię (chorągiew?). Na głow ie po staci znajduje się okrągła przyłbica, poniżej której m ieści się naszyjnik. Narę- czak posiada okrągłą górną tarczę. Tak nnręczak, jak i napierśnik zarysowane są bez szczegółów. Wreszcie złożony z folg fartuch jest ostatnią zachowaną od dołu częścią rytu. Daleko posunięte zniszczenie utrudnia rozpoznanie w ielu szczegółów rytu. Na przykład trudno stwierdzić, czy linie nad przyłbicą w yobra żają jej grzebień, czy też są proporczykiem trzymanej przez rycerza kopii. Nię istnieje część twarzowa przyłbicy. K olejną trudność nastręczają linie fartucha — czy sym bolizują one podział na taszki, czy też wyobrażają m oże rękojeść mie cza? W ysokość zachowanego fragm entu postaci (wraz z kopią) w ynosi 13 cm. Bez w ątpienia potraktowana szkiccw o postać rycerza została w ykonana cien ką, płytko rytą i w praw nie prowadzoną linią. Brak w idocznych poprawień ry sunku św iadczyć się zdaje o znacznej w praw ie w ykonaw cy.
Przy opisie rycerza nie można pom inąć w ystępow ania za jego postacią, mniej więcej na w ysokości pasa i w odległości 3 cm od niego, w yrytych analo gicznym i liniam i dw ucentym etrow ej w ysokości stykających się ze sobą liter AB.
Powierzchnia ciosu w rejonie om aw ianego rytu posiada liczne uszkodzenia w form ie nieregularnej siatki zadrapań, które dodatkowo zatracają czytelność i tak szczątkowo zachowanej postaci rycerza. Wśród tych linii można wyodrębnić niektóre bez w ątpienia od niego późniejsze, niem niej chronologia w iększości uszkodzeń nie jest praktycznie m ożliwa do ustalenia. Na załączonej rycinie 3 wykonanej na podstaw ie odcisku zdjętego bezpośrednio z ciosu uw zględniono w yłącznie linie nie budzące w ątpliw ości pod w zględem ich przynależności do po staci rycerza. W szystkie lin ie sporne zostały bez w yjątku pom inięte. Zachowano natom iast celow o w spom niane już litery AB znajdujące się poza rycerzem , w y konane linią rytą analogicznie do lin ii w ystępujących w om awianej postaci ry cerza.
Określenie czasu w ykonania postaci rycerza nastręcza duże trudności, w yn i kające ze szczątkowego stanu zachowania rysunku, a także z braku szczegółów., zwłaszcza zbroi. Ew entualne detale um ożliw iłyby bez w ątpienia określenie chro nologii rytu — jak to na przykład m iało m iejsce przy analizie zbliżonego nieco rytu — postaci rycerza w idniejącego na jednej ze ścian X V -w iecznego kam ie- nia-szkicownika odkrytego w 1965 r. w P iń c z o w ie 7. Zaznaczyć jednak należy, iż głów ną przyczyną złego stanu zachowania szydłow ieckiego rycerza stał się M. Gladiator. Przystępując do w ykonania sw ego rysunku przetarł siln ie lico ciosu, zacierając ślady zębatego skrobaka kam ieniarskiego w m iejscu zam ierzo nego rysunku. Przy okazji zabiegu zniszczył w znacznym stopniu postać rycerza w ykonaną płytko rytą linią, a z pew nością zostały w ów czas zatarte subtelniejsze jego detale.
Granice czasu, w którym w ykonano rycerza, m ieszczą się m iędzy dwom a znacznie od siebie odległym i w ydarzeniam i — budową kościoła parafialnego i pow staniem rysunku M. Gladiatora. Okres w znoszenia kościoła to lata m iędzy
7 J. K uczyński X V -w ie c zn y kam ie ń-szkicown ik z Pińczowa, „Rocznik Muzeum Ś w iętokrzyskiego”, t. V, Kraków 1968, s. 221—239.
N i e z n a n y r y t y r y s u n e k z X V I w . na k o ś c i e l e w S z y d ł o w c u 305
Ryc. 3. Ryty rysunek wyobrażający rycerza (fragment ryc. 2)
306 J a n u s z K u c z y ń s k i
Nieznany ry ty rysunek z X V I w. na kościele w Szydłowcu 307
1493/1494 a 1509 r . 8, przy czym jako pierw sze pow stało prezbiterium, przypusz czalnie ukończone już około 1500 r. Zachodzi jednak pytanie, czy w izerunek ry cerza w ykonano po ukończeniu prac budowlanych przy prezbiterium, czy też wyryto go na ciosie przygotow anym do budowy. Za pierw szym przypuszczeniem przem awia m iędzy innym i usytuow anie rycerza (jak prawie w szystkich później szych rysunków i inskrypcji w ykonanych przez uczniów szkoły parafialnej) na w ysokości dogodnej dla stojącego na ziemi w ykonaw cy. Jest to tym istotniejsze, że poziom terenu przykościelnego, jak to w ykazują poczynione obserwacje, nie u leg ł w ciągu w iek ów pow ażniejszym zmianom. Na pytanie — w jakim czasie od m om entu ukończenia budow y prezbiterium pow stał rysunek rycerza, trudno m iarodajnie odpowiedzieć. Wystarczyć musi fakt, iż ryt nie m ógł powstać w cześniej niż około 1500 r., która to data określa w przybliżeniu zakończenie prac budow lanych przy prezbiterium.
Z kolei rysunek M. Gladiatora naw arstw iony na rycerza określa jednoznacz nie górną granicę jego wykonania. W rezultacie w stępnego rozeznania czas po w stania om aw ianego rytu m ieści się w ramach około 92 lat określonych data m i: około 1500— 1592 r.
U ściśleń chronologicznych, zmierzających do precyzyjniejszego w ydatow ania rycerza, poszukiw ać należy przede w szystkim w analizie typologicznej czytelnie zachow anych elem entów zbroi.
O krągły dzwon przyłbicy (niestety, jak wspom niano, zniszczeniu uległa jej część twarzowa) naw iązuje do kształtów hełm ów z XVI w., zwłaszcza ówczes nych przyłbic, oraz, lecz w m niejszym stopniu, do w czesnoszesnastow iecznych szturm aków burgundzkich. Pozostaje do rozstrzygnięcia znaczenie linii widocz nych nad przyłbicą. Poniew aż przebiegają one niezgodnie z kolistym jej zary sem, nie m ogą tym sam ym być interpretowane jako grzebień przyłbicy. Pozo staje zatem linie te uznać za część rysunku proporca kopii trzymanej przez ry cerza.
Brak szczegółów na napierśniku i na naram ienniku oraz na okrągłej tarczy naram iennika (przyjmując, że nie uległy zatarciu) można interpretow ać jako typow y dla zbroi rozpowszechniających się od koło 1500 r. na równi z kanelo- w anym i zbrojami m ediolańskim i i m ak sym iliań sk im i9. To samo dotyczy także części rytu przedstawiającej fartuch folgow y. Z ogólnikow ych tych kilku da nych, pam iętając zarazem o zachodzących w XVI w . zm ianach w zbroi rycer skiej, a także pogłębiającym się ówcześnie procesie ich zanikania, można przy jąć, że m am y do czynienia z w yobrażeniem zbroi nie przekraczającej pierwszej połow y XVI w. O czyw iście przytoczone m niem anie opiera się na założeniu, że twórca rytu przedstaw ił znaną z autopsji zbroję sobie współczesną. M ożna przy jąć, że autor rytu miał taką szansę w Szydłowcu, m ieście ówcześnie ruchliwym , stanow iącym w łasność m ożnego rodu Szydłowieckich. Mogło to mieć miejsce zwłaszcza podczas uroczystości, w których zbroja pełniła funkcję stroju repre zentacyjnego. U trzym ując ów w niosek, czasu pow stania rytu doszukiwać się można w pierw szej połow ie XVI w. Przy w nioskach zmierzających do określe nia chronologii rycerza celowo pom inięto kopię, jako w danym przypadku elem ent bez znaczenia datującego.
8 Katalog z a b y tk ó w sztuki..., s. 42.
9 W. D ziew anow ski Zarys dziejów uzbrojenia w Polsce, Warszawa 1935, s. 175.
308 Janusz Ku czyń ski
K westia przynależności liter AB w ystępujących poza postacią rycerza pozo stać m usi otwarta. Mimo w yrycia ich linią analogiczną do zaobserw ow anych w postaci rycerza, nie jest m ożliw e stwierdzenie, iż są to in icjały autora rytu. Być bowiem również może, że nie mają one z nim nic w spólnego.
N ie z n a n y r y t y r y s u n e k z X V I w. na kościele w S z y d ł o w c u 309 НЕИЗВЕСТНОЕ ИЗОБРАЖ ЕНИЕ РЫЦАРЯ, ВЫПОЛНЕННОЕ ТЕХНИКОЙ РИСУНКА НА КОСТЁЛЕ В ШИДЛОВЦЕ, ОТНОСЯЩЕЕСЯ К XVI ВЕКУ На тёсаных камнях приходского костёла в Ш идловце начертаны многочис ленные надписи а такж е рисунки на архитектонические темы, выполненные м еж ду 1592 и 1674 годами учениками местной приходской школы. Темой статьи является неизвестный до сих пор, частично уничтоженный процарапанный ри сунок, изображающ ий верхнюю часть фигуры стоящего вооружённого рыцаря с копьём в правой руке. Описываемый рисунок не мог быть выполнен до 1500 года (дата окончания строительства костёльного пресвитерия) и после 1592 года (дата выполнения изображения Мартином Гладиатором, находящего на фигуру рыцаря). Анализ сохранивш ихся элементов амуниции позволяет несколько уточ нить хронологию рисунка и выполнение его отнести к первой половине XVI века.
UNKNOWN ENGRAVING OF A KNIGHT FROM THE 16TH CENTURY ON THE CHURCH AT SZYDŁOWIEC
The ashlars of the parish church at Szydłowiec reveal a number of inscriptions and engravings on subjects connected with architecture that w ere executed between the years 1592 and 1674 by the pupils of the local parish school. The present paper deals w ith so far unknown and partly damaged engraving representing the upper part of the figure of the standing knight in armour with a spear in his right hand. The drawing under discussion could not have been made earlier as the year 1500 (the date of building up the presbyterium) and not later as the year 1592 (the date of com pletion of another engraving by Martinus Gladiator being a layer on the figure of the knight). An analysis of the elem ents of the armour allow s to specify in some degree the chronology of the engraving that is lik ely to have been made early in the 16th century.
