Władysław Szafrański
Dowód z przysięgi stron w procesie kanonicznym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 5/3-4, 91-138
1962
KS. WŁADYSŁAW S Z A F R A Ń S K I
DOWÖD Z PRZYSIĘGI STRON W PROCESIE KANONICZNYM
W s t ę p
P r z y s i ę g a w o g ó l n o ś c i 1. Pojęcie przysięgi.
a. Przysięga jest to wezwanie Im ienia Bożego na świadectwo praw dy 1. Człowiek świadomy swej słabości w poznawaniu praw dy i w jej w ypow iadaniu wzywa P an a Boga, P raw d ę·
Najwyższą i Nieomylną, celem w ykazania praw dy, szczegól
nie w przedmiocie rzeczy spornej. W nauce dzieje się to przy pomocy doświadczenia, rozumu, k tó ry z przesłanek mniej lub więcej oczywistych przechodzi do wniosków. N iestety, poszczególne fak ty nie mogą nieraz być stw ierdzone rozu
mowo przy użyciu tylko dowodów w ew nętrznych. Dlatego w łaśnie potw ierdzają je zwykle świadkowie swymi zezna
niam i bezpośrednimi lub choćby tylko pośrednimi.
Jednakże wiarogodność ludzi często zawodzi; w łaśnie dla
tego człowiek ucieka się do świadectwa Bożego, które jest nieom ylne w poznaw aniu i m ówieniu. Kto składa przysięgę nie wymaga, aby P. Bóg natychm iast potw ierdził praw dę znakiem zwłaszcza zew nętrznym . W ymaga jedynie, by Bóg potw ierdził praw dę w czasie i w sposób, jaki Sam zechce 2.
1 R e i f f e n s t u e l A., lu s ca n o n icu m U n ive rsu m , V enetiis 1763, II, 24, 1, N. 3. „ I u ra r e est a liq u id te ste Deo d ic ere” ; K an. 1316, & 1.
Przysięga jest aktem cnoty religijności, albowiem kto przysięga, ten w rzeczywistości uznaje i w yznaje przym ioty Boże, mianowicie wszechwiedzę, prawdomówność i spra
wiedliwość. Można przeto słusznie powiedzieć, że człowiek przez przysięgę czci P. Boga. Wezwanie Imienia Bożego może być słowne, gdy ktoś mówi np.,„B óg mi jest świad
kiem ”, albo może być dokonane znakiem, gdy ktoś np. kła
dzie rękę na krzyżu lub św. E w an g elii3.
b. Praw o kanoniczne do ważności przysięgi wymaga stanow czo, aby składający posiadał intencję złożenia przysięgi i aby na zew nątrz w yraził to w edług odpowiedniej form uły.
N atom iast do godziwości przysięgi prawodawca kościelny wymaga, aby składanie jej było zawsze zgodne z praw dą (in veritate), z rozwagą (in iudicio) i z zachowaniem zasad sprawiedliwości (in iustitia) 4.
Człowiek wzywa P. Boga in testem veracitatis, albowiem to jest w łaśnie celem każdej przysięgi. V eritas nie oznacza tu praw dy obiektyw nej, lecz jedynie prawdomówność mó
wiącego. P raw da ta zakłada stałą wolę mówienia praw dy, naturalnie przez przysięgę orzekającą, albo też stałą wolę w ypełnienia przyrzeczonej praw dy, oczywiście przez przy- sięgę przyrzekającą.
Brak zaś zgodności z praw dą powoduje krzyw oprzysię
stwo, które jest ciężkim w ykroczeniem przeciwko czci Bo
żej. Składa człowiek przysięgę z rozwagą, in iudicio, ilekroć czyni to dla ważnego i słusznego powodu i gdy składa ją
2 S. T h o m a s , S u m m a th e ol., I I—II, q. 89, a. 1; L e g a - B a r t o- c c e t t i , C o m m en ta riu s in Iud icia Ecclesiastica, R om ae 1950, II, 826;
F e r r a r i s L., B ibliotheca canonica, iuridica, m oralis, thelogica, R om ae 1759, IV, 323, ns.
3 С о r ο n a t a M. C. A., I n stitu tio n e s lu r is C anonici, R om ae 1951, II, n. 900; W e r n z-V i d a 1 -C a p p ê 11 о, l u s C anonicum R om ae 1949, ed. II, VI, η. 523.
4 К ап . 1316; Рог. R e i f f e n s t u e l A., dz. с., II, 24, 1, п. 24; C o r o n a t a M. C. A., dz. с., II, n. 901; L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. c., II, 827.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
ze czcią Bogu należną. W arunek iudicium wym aga do przy
sięgi słusznej przyczyny i należnego szacunku w samym akcie.
Wreszcie do godziwości przysięgi konieczne jest składa
nie jej bez naruszenia zasad spraw iedliw ości3.
Kodeks P raw a Kanonicznego wymaga, aby przysięga by
ła składana osobiście 6. Zgodnie bowiem z przepisami kano
nicznymi z dobrowolnego potw ierdzenia obietnicy przysię
gą płynie dla przysięgającego religijny ścisły obowiązek dotrzym ania wyrażonego przy rzeczen ia7. Z powyższych rozważań wynika, że wszyscy, którzy nie uznają P. Boga Osobowego, Stwórcy wszechświata są niezdolni do złożenia przysięgi.
2. Rodzaje przysięgi.
Praw o kanoniczne zna kilka rodzajów przysiąg,
a. Naprzód zna praw o kanoniczne przysięgę orzekającą (assertorium ), w której wzywa się P. Boga na świadka praw dy, na poparcie albo zaprzeczenie teraźniejszego lub przeszłego faktu. Ten ostatni stanow i właściwy przedm iot przysięgi.
Zna też praw o kanoniczne przysięgę przyrzekającą (pro- missorium), w której świadectwem Bożym potw ierdza się prawdziwość w tw ierdzeniu i wierność w przyrzeczeniu 8.
b. Praw o kanoniczne zna również przysięgę prostą czyli zw y
kłą (simplex), którą dokonuje się tylko przez wezwanie Imienia Bożego ustnie lub piśmiennie.
Przeciw ieństw em przysięgi zwykłej jest przysięga u ro czysta, czyli zew nętrzna, którą składa się przez dotknięcie Księgi św. Ewangelii albo Krzyża.
5 Tam że. P o r. В o s c h i A., De iu ra m en to . II. m o n ito re officiale sard o 48 (1956) 19, ns.
6 K an. 1316.
7 K an. 1317.
8 W e r n z-V i d a 1-C a p p e l l o , dz. с., IV, n. 524 R o b e r t i F., De processibus, R om ae 1926, II, η. 380.
c. Można także mówić w praw ie kanonicznym o przysiędze pisem nej, kiedy ktoś stw ierdza ją przez podpis i ustnej, a więc złożonej wyłącznie żywym słowem.
d. Zna wreszcie Kodeks P raw a Kanonieźnego przysięgę sądo
wą złożoną wobec T rybunału i pozasądową, złożoną oczy
wiście poza Sądem 9.
3. Przysięga jako dowód.
a. Już w praw ie rzym skim przysięga była w użyciu jako śro
dek dowodowy dla rozstrzygania sporów 10.
Kościół natomiast, m ając na uw adze słowa Ewangelii św., aby mowa nasza była: „tak, ta k ”, albo „nie, n ie”, w pierw szych w iekach do przysięgi jako dowodu uciekał się raczej niechętnie. Na takie w łaśnie stanowisko Kościoła wpływało z jednej strony przekonanie o świętości przysięgi, a z d ru giej niebezpieczeństwo k rzyw oprzysięstw au . Stopniowo jednak, pod w pływ em głównie słów św. P aw ła ap. zapisa
nych w liście do Żydów (VI, 16) przysięga wchodzi w ży
cie Kościoła, naw et w charakterze samodzielnego dowodu 12.
b. Celem dowodów w procesie kanonicznym jest w yśw ietlenie praw dy w przedmiocie rzeczy spornej. Ciężar dowodzenia, rzecz zrozumiała spoczywa na człowieku. Otóż, nie ulega najm niejszej wątpliwości, że im m niej jest w człowieku przewrotności, tym więcej jest danych na pewniejsze w y
kazanie praw dy ls.
Sędzia zaś dla urobienia sobie pewności m oralnej na pod
staw ie dowodów zgromadzonych pow inien mieć przed oczy
ma nie tylko znajomość praw dy, ale nadto powinien być przekonany o szczerej woli przedstaw ienia tej praw dy.
A w łaśnie przysięga jest najlepszym środkiem tio przeko
8 C o r o n a t a M. C. A., dz. с., II, η. 902.
10 G a i u s, L. 2. ff. De i ureur. „M axim um rem e d iu m ex p e d ie n d a
ru m litiu m in u su m v e n it iu ris iu ra n d i relig io ” . 11 R o b e r t i F., dz. с., II, η. 379.
12 с. 1—23, C. X X II, q. 1—IV.
18 L e g a - B a r t o c c e t t i , dz. с., II, 826.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
nania się o szczerej woli, ponieważ przez nią w zrasta moc i powaga prostego tw ierdzenia.
Z tych to w łaśnie względów przysięgę stosuję się nie tylko jako pomocniczy środek dowodowy, ale także jako samodzielny dowód w kanonicznym procesie. Przysięga ja
ko rodzaj dowodu w kanonicznym procesie jest ustanow io
na dla rozstrzygania sporów, względnie dla oceny wielkości odszkodowania, albo wreszcie dla uzupełnienia półpełnych dowodów u .
R o z d z i a ł I.
P r z y s i ę g a u z u p e ł n i a j ą c a A. Dane historyczne.
a. Instytucja przysięgi uzupełniającej w ustaw odaw stw ie ko
ścielnym naw iązuje do podobnej w praw ie rzymskim. Już bowiem Gaius powiedział, że najw iększym środkiem załat
w iania sporów było religijne zobowiązanie przysięgania, dzięki którem u rozstrzyga się sprawę, oczywiście na pod
stawie umowy stron, które spór prow adzą 15. Jednakże po
jęcie przysięgi u pogan było niejasne, a nadużycia działy się naw et u żydów w czasach C hrystusow ych przy stoso
w aniu przysięgi.
b. Do ustaw odaw stw a kościelnego przysięga uzupełniająca przeszła z praw a rzymskiego i to jako dopełnienie dowodu.
Wzywano ją bowiem powagą sędziego, albo też na prośbę strony 16.
u c. 2, X, II, 19; N o w a l J., C o m m e n ta riu m Codicis Iu ris C anonici, K om ae 1920, I, η. 566; W e r η z-V i d a 1-C a p ρ e l 1 ο, dz. с., VI, η. 524.
15 G a i u s , 31. D. X II. 2. „S o len t saepe iudices in d ubiis causis ex acto iu ra m e n to secundum eu m iu d ic are q u i iu r a v e rit” (Corpus Iu ris C i
vilis, B erolini 1954, ed. 16).
15 c. 2, X. II. 19: „Sane, qu o n iam a p u d vos co n su etu m esse didicim us u tc u m aliq u is in te n tio n e m su am fu n d a v e rit in s tru m e n tis a u t te stib u s ei sa c ra m e n tu m n ih ilo m in u s d e fe ra tu r: quod si su b ire n o lu e rit fides
Przysięga uzupełniająca stopniowo w Kościele zyskiwała coraz większą moc. P rzy upadku bowiem znajomości praw a sędziowie uciekali się właśnie do przysięgi, aby trudności stosunkowo szybko usunąć. W ustaw odaw stw ie kościelnym przedkodeksow ym w szystkie trzy rodzaje przysięgi okre
ślane były nazwą przysięgi rozstrzygającej. Ta ostatnia zaś dzieliła się na konieczną i dobrowolną czyli rozstrzygającą, podczas gdy przysięga oceniająca i uzupełniająca była ko
nieczna 17.
Przysięga uzupełniająca w ustaw odaw stw ie kościelnym przedkodeksowym mogła być stosowana w w ypadku zupeł
nie jednakow ych dowodów po obu stronach, a naw et w te
dy, gdy dowody jednej strony były słabsze. Sędzia w ydaw ał w yrok na korzyść strony, jeśli złożyła wskazaną jej przy
sięgę. W w ypadku zaś gdy odmówiła złożenia wskazanej jej przysięgi, wówczas rzecz sporną traciła. Przysięga uzu
pełniająca mogła wszakże być i odwołana, gdy mianowicie zebrane zostały nowe dowody, zgoła przeciwne 18.
B. Dane kanoniczne.
1. Pojęcie przysięgi uzupełniającej.
Kodeks P raw a Kanonicznego w sprawie przysięgi uzupełnia
jącej postanaw ia naprzód co następuje:
p ro b a tio n ib u s non h a b e tu r. Nos (cum tu n c d em um ad h u iu m o d i sit su ffra g iu m re c u rre n d u m cum aliae le g itim ae pro b atio n es deesse n o sc u n tu r) ta le m con su etu d in em re p ro b a m u s”.
17 c. 3, C. X II, q. 1. „In bonae fidei c o n tra c tib u s in o p ia p ro b a tio n u m p e r iudicem iu re iu ra n d o res decidi o p o rte t” .
P o r. R e iffe n stu e l A., dz. C., II, 24, 131, 165—167.
D e V o t i J., In s titu tio n u m C anonicarum L ib ri IV , G an d ae 1852, ed.
5, II, 109; L e g a M., P raelectiones in te n tu m iu ris canonici. De iudiciis ecclesiasticis... R om ae 1901, n. 293 i ns. W e r n z - V i d a l - -C a p p e 11 o, dz. c., VI, n. 527.
38 c. 2. X. II, 19: „C um tu n c d em um ad huiu sm o d i (iuram enti) sit su f
fra g iu m re c u rre n d u m , cum aliae legitim ae pro b atio n es deesse n os
c u n tu r ” ; P or. c. 36, X. II, 24; R e iffe n stu e l A., dz. c., II, 24, 171—172;
D e v o t i J., dz. c., II, 109; W e r n z-V i d a 1-C a p p e 11 o, dz. c., V I, n. 527.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
jeżeli strona m a jedynie dowód półpełny, np. jednego świad
ka, a nie ma innych środków dowodowych, wówczas sędzia może pozwolić, a naw et nakazać, aby ta w łaśnie strona wzmoc
niła swój dowód przysięgą uzupełniającą 19.
Przepis kanonu 1829 Kodeksu P raw a Kanonicznego w ska
zuje w łaśnie na te elem enty, które składają się na treść po
jęcia przysięgi uzupełniającej.
a. Pierw szym w arunkiem dla w skazania tej właśnie przysięgi jest d o w ó d p ó ł p e ł n y . Kodeks P raw a . Kanonicznego idzie tu za praw em dekretałów , które odrzucało zawsze wskazywanie przysięgi uzupełniającej stronie dysponującej dokum entam i, albo świadkami, względnie innym i p raw ny
m i dowodami pełnym i. W myśl praw a dekretałów wyłącz
nie brak pełnych praw nych dowodów uspraw iedliw ia w ska
zanie przysięgi uzupełniającej, bez której mogła by ucier
pieć sprawiedliwość 20.
Za tym stanow iskiem opowiadają się także Reguły Roty Rzymskiej, które ex officio zagadnienie przysięgi jako dowo
du obszernie omawiają 21. Nie można zatem wskazać przy
sięgi uzupełniającej, gdy przedłożono dowód pełny, oczy
wiście w rozumieniu praw a kanonicznego. Taki pełny dowód stanow ią np. zaprzysiężone wiarogodne zeznania dwóch świadków, albo dokum ent urzędowy, lub sądowe przyznanie, fak t notoryczny a naw et silniejsze domniema
nie 22. Nie można również posłużyć się przysięgą uzupeł
niającą, gdy przytoczono szereg dowodów, które razem wzięte stanow ią pełny dowód. Uwzględnić tu trzeba także zarzuty i repliki strony przeciw nej. Należy wyłączyć zu
19 K an. 1829. P o r. AAS 2 (1910) 830; „ Iu ra m e n tu m d ic itu r su p p le to riu m , si d e f e ra tu r ad com plendas p ro b a tio n e s” ; V erm e ersch -C reu se n , E p i
to m ae Iu ris C anonici, R om ae 1928, ed. 3, III, n. 207.
2(1 c. 2. X. II, 19; W e r n z - V i d a l C a p p e l l o , dz. c., VI, n. 528.
B l a t A., C o m m e n ta riu m te x tu s Codicis Iu ris Canonici, R om ae 1927 IV, 348.
21 A A S 2 (1910) 830—831.
22 N o w a l J., C o m m e n ta riu m Codicis Iu ris Canonici, R om ae 1920, I, n. 567: B l a t A., dz. с., IV, η. 348; W e r n z-V i d а 1-С a p p е- 11 о, dz. с., VI, п. 528.
7 — P r a w o K a n o n i c z n e N r 3—4
pełnie wskazanie przysięgi uzupełniającej tam, gdzie brak jest w ogóle dowodów, naw et półpełnych. Trzeba bowiem pamiętać, iż przysięga uzupełniająca nie zastępuje dowo
dów, ona jedynie przychodzi z pomocą tam, gdzie półpełne dowody nie mogą dostarczyć sędziemu pewności m o ra ln e j23.
Dowodzenie przez przysięgę jest dowodem uprzyw ilejo
wanym, albowiem przy braku innych dowodów stanow i ono dowód we w łasnej spraw ie przeciwko ogólnym regułom.
Przysięga może bowiem służyć jako uzupełnienie innego dowodu w kierunku dodatnim względnie ujem nym . Jeżeli strona dostarczyła więcej niż połowę dowodu (probatio plus quam semiplena), wówczas reszty można dopełnić w łaśnie przez przysięgę uzupełniającą 24. Dowód zaś więcej niż pół- pełny zachodzi np. i w tedy, gdy jest naw et dwóch świad
ków, ale jeden z nich z całą pewnością nie jest wiarogodny.
W praw ie przedkodeksowym dowód z jednego świadka wiarogodnego „omni exceptione m aiorem ” mógł być w za
sadzie uzupełniony przez złożenie przysięgi, ale przy braku innych pomocniczych dowodów przew idzianych przez p ra
wo. Jednakże nie można było tego uczynić, jeżeli ów świa
dek jedyny „non est maior omni exceptione”, gdy np. świad
kiem był bliski krew ny, albo wróg, lub człowiek zniesła
w iony względnie podejrzany. Z takiego bowiem połączenia dowodu z jednego świadka i z przysięgi nie pow staje „ple
na probatio” 25. Przysięga uzupełniająca nie może mieć za
stosowania, jeżeli istnieje możliwość przedłożenia innych środków dowodowych, przew idzianych przez praw o kano
niczne. Nadmienić tu jeszcze trzeba, że nie można wskazać przysięgi uzupełniającej w w ypadku dowodu półpełnego, jeżeli przeciwko tem u ostatniem u pozwany zgłosił dowód choćby naw et tylko z domniemania. Wówczas bowiem sam półpełny dowód doznał wielkiego osłabienia i w łaśnie dla
23 W e rn z-V id al Cappello, dz. с., V I, n. 529.
84 E e i i f e n s t u e l ; A., dz. с., II, 24, 172.
25 T am że, n. 177, 1888. P o r. В o u i x D., De iu d iciis ecclesiasticis, P a risiis 1866, p assim ; B e r n a r d i P a p i e n s i s , S u m m a D ecreta
liu m , R a tis bo n ae 1861, lib. V, tit. 29; D e v o t i J., dz. с., II, 109.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
tego nie może być uzupełniony przez przysięgę.
Z drugiej znów strony, jeżeli zachodzi tylko lekkie do
m niem anie, które w edług sędziego nie stanow i dowodu półpelnego, także nie można wskazać powodowi przysięgi dla uzupełnienia dowodów. Przysięga bowiem m a uzupeł
niać tylko dowód półpełny 26.
b. Przysięgę uzupełniającą w skazuje sędzia nie tylko z urzę
du, lecz także może ją dopuścić, ilekroć sama strona ją zgłasza, w łaśnie dla uzupełnienia swych półpełnych dowo
dów. Te ostatnie bowiem muszą otrzym ać przez przysięgę uzupełniającą moc, jakiej same ze siebie nie posiadają.
Wiadomo z przepisów praw a kanonicznego, że przede w szystkim strony, a następnie prom otor sprawiedliwości i obrońca węzła m ają obowiązek dowodzić przytoczonych faktów przed sądem. Z tego wynika, że strony m ają prawo- proszenia o wskazanie przysięgi, jako dowodu w kanonicz
nym procesie. Niezależnie od tego, sam sędzia może rów nież nakłonić strony do złożenia przysięgi uzupełniającej.
Jeżeli zaś sędzia nie działa z urzędu, wówczas przysięgę uzupełniającą w skazuje się na wniosek jednej ze stron.
Wszakże decyzja czy można wskazać tę przysięgę należy do sędziego, którego strona prosi o interw encję 27.
2. Przepisy dotyczące wskazania przysięgi uzupełniającej.
Przepisy, które norm ują zastosowanie przysięgi uzupełnia
jącej omawia Kodeks P raw a Kanonicznego w kan. 1830.
a. Kanon 1830, § 1, gdy chodzi o zastosowanie przysięgi uzu
pełniającej postanaw ia co następuje: przysięga uzupełnia
jąca m a zastosowanie szczególnie w tedy, gdy chodzi o stw ier
dzenie. stanu wolnego albo religijnego danej osoby.
Można przeto uciec się do przysięgi uzupełniającej dla stw ierdzenia czy dana osoba jest ochrzczona, czy złożyła
26 R e i f f e n s t u e 1 A., dz. c., II, 24, 174, 178; W e r n z-V i d a 1-C a - p p e l l o , dz. c., V I, n. 529; B l a t A., dz. c., IV, n. 348, 349.
27 L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. с., II, 832; W e r n z-V i d a 1-C a p p e- l l o , dz. с., VI, n. 530; R o b e r t i F., dz. с., II, 382.
7*
profesję zakonną, czy otrzym ała święcenia, lub czy zaw arła związek małżeński względnie czy jest spokrewniona. Można także stosować przysięgę uzupełniającą w spraw ach m ał
żeńskich dla dopełnienia poszlak, gdy chodzi o nie dopeł
nienie m ałżeństw a po w ażnym jego zawarciu 28.
Nie może zatem sędzia odmówić przysięgi uzupełniającej w sprawach, które dotyczą cywilnego albo religijnego stanu osoby. F akty bowiem, które m ają być przedm iotem przy
sięgi uzupełniającej są najlepiej znane tej osobie, której właśnie wskazano przysięgę. W konkretnym w ypadku sę
dzia decyduje po rozważeniu całokształtu spraw y czy m ia
nowicie spraw a jest mniejszego znaczenia, czy też można tu zastosować przysięgę uzupełniającą 29.
b. Na tem at niedopuszczalności przysięgi uzupełniającej Ko
deks P raw a Kanonicznego mówi co następuje:
przysięga uzupełniająca jest niedopuszczalna w spraw ach krym inalnych, w spraw ach spornych, w których chodzi o prawo wielkiej wagi, o rzecz wielkiej wartości, względnie o fakt wielkiego znaczenia, np. o uznanie nieważności m ał
żeństwa;
wreszcie przysięga uzupełniająca jest niedopuszczalna, ilekroć praw o albo rzecz nie należy do osoby, a czynność nie została spełniona przez osobę, która właśnie ma złożyć przysięgę uzupełniającą 30.
Jak widać z brzm ienia kanonu 1830, § 2, zastosowanie przysięgi uzupełniającej może nastąpić w yłącznie pod ściśle określonym i w arunkam i.
1. Przede w szystkim niedopuszczalne jest stosowanie przy
sięgi uzupełniającej z uw agi na n atu rę spraw y in causis crim i
nalibus. Przysięga bowiem w skazana oskarżonemu zm usiła by
28 L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. с., II, 831; In stru c tio S. C. de S a c ra m e n tis 29 iu n ii 1941. AAS 33 (1941) 297.
39 D e V о t i J., dz. с., II, 109; P r i i m m e r D. M., M anuale Iu ris Eeclesiastici, F rib u rg i B risgoviae 1920, ed. 2, 568; L eg a -B arto c cetti, dz. с., II, 831; C o r o n a t a M. C. A., dz. с., III, n. 1361; R o b e r - t i F., dz. с., II, n. 381.
80 K an. 1830, & 2.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
jego samego do ujaw nienia własnego przestępstw a, a tym sa
mym do potępienia w łasnej osoby. Właśnie ten przym us mo
raln y włożył by na oskarżonego w ykonanie obowiązku ponad siły ludzkie, zatem otw ierał by drogę i do krzyw oprzysię
stw a 31.
Z takim stanowiskiem Kodeksu P raw a Kanonicznego zgadza się w spraw ie w yłączenia przysięgi uzupełniającej przepis ka
nonu 1743, w myśl którego oskarżony nie jest obowiązany do udzielania odpowiedzi na pytania sędziego w spraw ie swego przestępstw a. „Nemo te n etu r prodere seipsum ” 32. Można się bowiem słusznie obawiać, iż lęk przed karą zmusił by oskarżo
nego do podeptania praw dy na rzecz swej „niewinności” 3S.
Niedopuszczalność przysięgi uzupełniającej w spraw ach k ry m inalnych głosiły w yraźnie D ekretały, dekretaliści i inni ka- noniści przedkodeksow i34.
Wszyscy oni stali na stanowisku, że spraw y krym inalne trzeba uważać za trudne, zawiłe, wym agające dochodzenia i ścisłych dowodów, za spraw y wielkiej wagi i doniosłego znaczenia. W tych bowiem sprawach, na skutek ludzkiej chci
wości zachodzi większe niebezpieczeństwo krzyw oprzysięstw a.
W ustaw odaw stw ie kościelnym przedkodeksowym w spra
wach krym inalnych pew nym rodzajem przysięgi uzupełniają
cej była przysięga oczyszczająca (iuram entum purgatorium ), wprowadzona pod w pływ em praw a germańskiego. Jeżeli np. powód nie w ykazał pozwanemu, że jest on rzeczywiście dłużnikiem, wówczas ten ostatni „iuram ento solius personae
31 W e r n z-V i d a 1-C a p p e 11 o, dz. с., VI, η. 529; C o r o n a t a М.
C. A., dz. с., III, n. 1361; R o b e r t i F., dz. с., II, n. 381.
32 L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. с., II, 830.
33 Tam że. P or. W o w a l J., dz. с., I, n. 568; B l a t A., dz. с., IV, 34 с. 6. 7. 12. 13. 19, C. II. q. 5; с. 1, C. XV, q. 5; c. 3. D. 61;
D u ra n d u s G., S p ecu lu m iu ris, B asileae 1574; G o n z a l l e s T e i l e s , C o m m en ta ria p erp etu a in singulos te x tu s q u in q u e lib ro ru m D ecre
ta liu m , L u g d u n i 1715; S c h m a l z g r u b e r F., Iu s ecclesiasticum u n iv e rsu m , In g o lsta d ii 1719; T a n c r e d u s , Ordo iudiciarius, G o ttin - gae 1842; B e r n a r d i P., S u m m a D ecretalium , R a tisb o n a e 1861, lib. V, tit. 29; R e i f f e n s t u e i A., dz. с., II, 24, 186, 200.
suae se exp u rgabit” 35. M ając przeto na uwadze przepisy p ra
wa dekretałów i dekretalistów , Kodeks w yraźnie zabrania sto
sowania przysięgi uzupełniającej w spraw ach krym inalnych.
Zatem zbadanie n atu ry spraw sądowych m usi być przedm io
tem szczególniejszej troski sędziego przed podjęciem decyzji, co do zastosowania przysięgi uzupełniającej. Biorąc bowiem pod uwagę ułomność ludzką, należy stwierdzić, że w rzeczach wielkiej wagi ludzie z pewnością o wiele bardziej byliby skłonni do krzyw oprzysięstw a. Przysięga złożona w takich okolicznościach nie m iała by więc ch arakteru czegoś, co ma służyć do w yrobienia pełnego dowodu 38.
2. Nie można stosować przysięgi uzupełniającej w spraw ach spornych, w których chodzi o praw o doniosłej wagi, o rzecz wielkiej wartości, względnie o fakt doniosłego znaczenia. P rzy
sięgi uzupełniającej zatem nie można wskazać w sprawach sądowych o uznanie nieważności małżeństwa, albowiem te w łaśnie spraWy należą do spraw wielkiej wagi, z uw agi na sakram entalny i nierozerw alny węzeł z praw a Bożego 37. Gdzie bowiem chodzi o spraw y wielkie, doniosłe i trudne, tam w grę muszą wchodzić dowody jasne i całkiem pewne 88.
3. Także niedopuszczalną jest przysięga uzupełniająca, ile
kroć prawo albo rzecz nie należą do osoby, ilekroć czynność nie została dokonana przez osobę, która m a złożyć przysięgę.
Pow staje tu pytanie, czy mianowicie w ystarczy do zastosowa
nia przysięgi uzupełniającej sama znajomość praw a, faktu lub rzeczy? czy można zastosować przysięgę uzupełniającą, gdy rzecz albo prawo należą do osoby, k tó ra m a złożyć tę przy
sięgę?
35 c. 6. 7. 12. 13. 19, C. II, q. 5; c. 1. C. XV, q. 5.
D e v o t i J., dz. c., II, 110; B ouix D., De iudiciis ecclesiasticis P a risiis 1866; L o m b a r d i C., Iu ris canonici in stitu tio n e s, R om ae 1901, p assim ; G r a b o w s k i I., E kscepcje w procesie ka n o n iczn y m , L w ów 1917, 24.
36 W e r n z- V i d a 1-C a p p e l l o ; dz. c., VI, n. 529; R a u s P. J. B., In stitu tio n e s Canonicae, P a risiis 1924, 414, 415.
37 K an. 1830, & 2.
38 R e i f f e n s t u e 1 A., dz. c., II, 24, 201.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M J Q ß
Otóż w ydaje się, że znaczenie słów zaw artych w kan. 1830,
§ 2 dopuszcza tłum aczenie rozszerzające. Na takie bowiem tłum aczenie naprow adza nas kan. 1835, k tó ry mówi że przy
sięga rozstrzygająca może być w skazana na okoliczność samej tylko wiadomości o fakcie lub czynności dokonanej osobiście przez składającego przysięgę 39.
Praw odaw ca kościelny roztropnem u uznaniu sędziego pozo
staw ia w ydanie orzeczenia czy i kiedy mianowicie zachodzą okoliczności, w których przysięga uzupełniająca jest dopu
szczalna, a także czy. sama znajomość rzeczy lub praw a w y
starczy do w skazania przysięgi uzupełniającej,
c. Przysięga uzupełniająca per se może być w skazana powo
dowi, albo pozwanemu. Jeśli jest w skazana pozwanemu, wówczas nazyw a się oczyszczającą. Nadmienić tu trzeba, że przysięga złożona przez pozwanego nie może dopełnić dowodu strony powodowej.
Zwyczajnie przysięgę uzupełniającą w skazuje się tej stro nie, która ma pełniejszy dowód i0. Jej celem bowiem jest uzu
pełnienie m ateriału dowodowego, jaki przedkłada strona po
wodowa do swobodnej oceny sędziego. Przede w szystkim sę
dzia powinien wskazać przysięgę stronie powodowej, ponieważ ona jest obowiązana umotywować i udowodnić środkam i prze
w idzianym i przez proces kanoniczny swe pretensje; w w ypad
ku bowiem nie udowodnienia strona pozwana jest wolna 41.
Jeżeli strona powodowa przedkłada wiele dowodów, ale ich siła i moc, zgodnie z wymogami procesu kanonicznego nie są w stanie przekonać sędziego o słuszności sprawy, wówczas na
leży powodowi polecić przysięgę uzupełniającą. Przysięga w skazana powodowi jest w ścisłym znaczeniu uzupełniającą,
39 L e g a-B a r t о с с e 11 i, dz. c., 831. R egulae R. R otae, & 156.
40 A A S 2 (1910) 830. „ R e g u la rite r d efe re n d u m est ei cui fa v e n t potiores p ro b a tio n e s” ; P o r. K an. 1830, &4.
41 c. 36. X . II. 24. „S ane si a c to r in p ro b a tio n e defecerit, reu s debet, etsi n ih il p r a e s tite r it o b tin e re ; p ra e su m p tio n e ... v ero fa c ie n te p ro illo, reo d e fe rri p o te st ad o ste n d en d a m su a m in n o c en tiam iu ra m e n - tu m nisi iu d e x in sp ectis p e rso n a ru m e t cau sae c irc u m sta n tiis, illud ac to ri v id e a t d e fe re n d u m ” ; P or. L eg a -B a rto c c e tti, dz. с., II, 833.
ponieważ do dowodu, k tó ry jest z siebie nie w ystarczający dodaje domniemanie oparte w łaśnie na samym fakcie złożenia p rzy sięg ii 2 .
Wszakże sędzia pow inien wskazać przysięgę uzupełniającą także stronie pozwanej, ilekroć udaw adnia on swój zarzut b a r
dziej przekonyw ująco, aniżeli powód swe pretensje zaw arte w skardze. Owszem, w ydaje się, że sędzia powinien mieć przed oczyma przede wszystkim pozwanego, który zgłaszcza silne zarzuty, ponieważ jego sytuacja praw no-sądow a wym aga za
wsze większej przychylności4S.
Przysięga uzupełniająca w skazana pozwanemu jako oczysz
czająca jest w tych okolicznościach uzupełniającą jedynie w szerokim znaczeniu, albowiem przez nią pozwany wcale nie dopełnia dowodów powoda; owszem, w prost przeciwnie naw et w yraźnie je osłabia. Z arzut bowiem pozwanego udowodniony, choćby tylko połowicznie, a w sparty przysięgą uzupełniającą osłabia silnie skargę powoda, a tym sam ym uchyla wyrok, skazujący pozwanego 44.
N atom iast nic nie pomoże w skazanie przysięgi pozwanemu, jeżeli powód przedłoży pełne dowody, naw et przy wsparciu przysięgą uzupełniającą. Zauważyć tu rów nież trzeba, że mo
gą zajść takie wypadki, w których i pozwanem u przysługuje przysięga uzupełniająca w ścisłym tego słowa znaczeniu. Cho
dzi mianowicie o w ypadki, w których praw o sporne zależy od podwójnego faktu. Jed en fakt naprow adza strona powodowa dla odzyskania prawa, natom iast drugi fakt przedkłada po
zwany, który, rzecz zrozum iała zaprzecza praw u powoda. J e żeli np. powód udaw adnia bez najm niejszych zastrzeżeń, że
pozwany jest jego dłużnikiem, natom iast pozwany przyznaje
42 L e g a-B a r t о с с e 11 i, dz. с., II, 833; P or. W e r n z - V i d a 1-C a p - p e l l o dz. с., VI, n. 531; R e b e r t i F., dz. с., II, n. 381; C o r o n a t a M. C. A., dz. с., III, n. 1361; V e r m e e s r c h -C r e u s e n, dz. c., III, 207, 208.
43 Tam że. P o r. P r i i m m e r D. M., dz. c., 568.
44 W e r n z-V i d a 1-C a p p e 11 o, dz. с., VI, n. 531; L e g a - B a r t o - c e t t i , dz. с., II, 833; C o r o n a t a M. C. A., dz. с., III, η. 1361; R o b e r t ! F., dz. с., II, n. 381.
D O W Ö D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
dług, ale jednocześnie dowodem półpełnym wykazuje, że dług zwrócił.
W takich w łaśnie sytuacjach kanoniczne praw o procesowe przyznaje przysięgę uzupełniającą pozwanemu 4S.
d. Jeżeli szanse obu stron są w procesie kanonicznym jedna
kowe, a więc, jeśli jednakow e dowody przedstaw iły strony, powód na poparcie swej skargi, a pozwany na poparcie swego zarzutu, wówczas sędzia idąc po myśli praw a de- kretałów powinien wskazać przysięgę uzupełniającą po
zwanem u 46.
Nie jest to jednak nakaz bezwzględny, ponieważ specjalne okoliczności spraw y albo osób każą nieraz właśnie powodowi złożyć przysięgę uzupełniającą. Wszystko zależy tu od swo
bodnego uznania sędziego, który w swych decyzjach musi się opierać na aktach sprawy. A te ostatnie mogą nieraz dostar
czyć sędziemu danych, które więcej przem aw iają za powodem, aniżeli za pozwanym, m niej wiarogodnym, jak to jest np. w k a nonie 190 3 47.
Każda przysięga uzupełniająca zaw iera w sobie dwa zasadni
cze elem enty, jeden czysto uzupełniający w skazany powodowi, natom iast drugi oczyszczający, który w pewnych okoliczno
ściach przysługuje tylko pozwanemu dla obalenia naw et pół- pełnych dowodów zgłoszonych przez powoda 48.
e. Zanim jednak sędzia zadecyduje, której ze stron wskazać przysięgę uzupełniającą powinien w pierw dobrze rozważyć przym ioty osób czyli stron, które biorą udział w procesie.
Wskazać bowiem można przysięgę uzupełniającą tylko osobie zacnej, w iarogodnej, jako że przysięga taka jest uzupełnieniem dowodów głównie ze świadków. Nie w ol
no dlatego wskazywać tej przysięgi infamisowi praw
45 w e r n z-V i d a 1-C a p p e l l o , dz. c., V I, n. 531, przyp. 26.
46 c. 36, X. II. 24; R e i f f e n s u e l A., dz. c., II, 24, 193. W e r n z-V i- d a 1-C a p p e 11 o, dz. c., V I, n. 531.
47 L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. с., II, 833.
48 L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. с., II, 834; W e r n z-V i d,a 1-C a p p e 1- lo , dz. с., V I, n. 531; R i t t e r E., P raw o ko ścielne ka to lickie, L w ów 1913, w yd. 4, II, 61, 62.
nem u lub faktycznem u, albo konkubinariuszowi. Sto
sowanie bowiem przysięgi uzupełniającej jest samo przez się pełne niebezpieczeństw. W łaśnie z tego względu prawo kanoniczne domaga się od stro n uczciwości, a rzeczą sę
dziego jest w ybranie tej strony, któ ra rokuje mniejsze nie
bezpieczeństwo krzyw oprzysięstw a 49.
N astępnie praw o kanoniczne domaga się, aby osoba, która ma składać przysięgę uzupełniającą znała rzecz z w łasnej ob
serw acji, czego zresztą żąda zw ykła uczciwość praw na, f. Sędzia m a także dobrze rozważyć okoliczności spraw y. Acz
kolwiek praw o dekretałów o okolicznościach nic szczegól
nego nie postanawiało, to jednak kom entatorzy w ysuw ali szereg praw ideł czy może raczej wskazówek, które m iały sędziemu dopomóc w podjęciu decyzji, jak najbardziej słusznej 50.
Oto np. jeden z w ybitnych dekretalistów podaje następujące reguły:
1. Jeśli powód posiada za sobą. tylko domniemanie faktu, wówczas nie należy m u wskazywać przysięgi; w takich oko
licznościach sędzia pow inien raczej pozwanemu wskazać przy
sięgę oczyszczającą.
2. Jeśli zaś powód przedłożył dowód półpełny natom iast po
zw any poprzestał wyłącznie na samym zaprzeczeniu, wówczas powinno się przysięgę uzupełniającą wskazać tylko powodowi.
3. Jeśli stro n y przedkładają dowody półpełne, wówczas przysięgę uzupełniającą w skazuje się raczej pozwanemu, chy
ba, że godność, uczciwość, prawdomówność i szczerość powoda budzą w sum ieniu sędziego większą pewność m oralną na peł
niejsze w yśw ietlenie praw dy.
49 c. 36, X. II. 24. „N isi iu d e x in sp e ctis p e rso n a ru m e t ca u sa e c irc u m sta n tiis, illu d a c to ri v id e a t d e fe re n d u m ” ; R e i f f e n s t u e l A., dz.
c., II, 24, 180, 198. „In praelig en d o , cui p a rti iu d e x d e fe ra t iu ra - m e n tu m , q u a tu o r s u n t consid eran d a., conditio p ersonae, n a tu ra c a u sa ru m , q u a n tita s r e ru m et q u a lita s fa c to ru m ” ; W e r n z - V i d a l - C a - p p e 11 o, dz. c., V I, n. 531.
50 W e r n z - V i d a l - C a p p e l l o , dz. c., VI, n. 531; B lat A., dz. с., IV, η. 348, 349.
D O W Û D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
4. W w ypadku zaś, gdy obie strony przedłożyły pełne do
wody, ze sobą nie sprzeczne, wówczas praw o przem aw ia za stroną pozwaną, a sama przysięga uzupełniająca jest zupełnie zbędna. N atom iast jeżeli pełne dowody były ze sobą sprzeczne, w tedy przysięgę uzupełniającą można, zdaniem kom entatorów praw a dekretów wskazać tej stronie, za którą przem aw ia w ięk
sze prawdopodobieństwo ujaw nienia praw dy.
Wreszcie, gdyby to prawdopodobieństwo ujaw nienia praw dy było po obu stronach jednakowe, wówczas należy przysięgę uzu
pełniającą wskazać pozwanemu, względnie tem u, którego spra
wa w edług przekonania sędziego w ydaje się być pomyśl
niejsza 51.
Inny zaś kom entator praw a dekretów dla w skazania przysięgi uzupełniającej powodowi w ym agał spełnienia aż 10 w a
runków 52.
Także Reguły Roty Rzymskiej, które opierają się niew ątpli
wie na D ekretałach w paragrafie 157 zaw ierają w tej sprawie następujące w ytyczne: mianowicie przysięgę uzupełniającą zwyczajnie należy wskazywać tej stronie, k tó ra przedłożyła mocniejsze dowody; natom iast w w ypadku rów nych dowodów Reguły Roty Rzymskiej każą oddać przysięgę uzupełniającą
51 S c h m a l z g r u b e r F., Iu s E cclesiasticum u n iv e rsu m , In g o lstad ii 1719, n. 43, 197; P o r. P i r h i n g E., Iu s C anonicum , D ilingae 177Ö, n. 90. L e g a M., De ecclesiasticis, R om ae 1895, I, n. 461.
52 R e i f f e n s t u e l A., dz. c., II, 24, 203:
I „Q uod cau sa s it civilis, no n c rim in alis vel sp iritu a lis, II Q uod ca u sa no n sit fam osa...
I I I Q uod su m m a sit p a rv a ,
IV Q uod a c to r bene sc ia t r e ru m v e rita te m , e t p e r sen su m corpo
reu m
V Q uod fit legalis e t fid e dignus,
VI Q uod se m ip le n e p r o b a v e rit in te n tio n e m suam ,
V II Q uod illa se m ip le n a p ro b a tio no n s it elisa p e r aliq u am p r a e su m p tio n em vel suspicionem c o n tra ria m ,
V III Q uod non sit conclusum in causa,
IX Q uod p e ta tu r a p a rte , nisi iu d e x ex officio ce n su e rit illu d esse deferen d u m ,
X Q uod d e f e ra tu r ca u sa cognita sim u lq u e alia p a rte p ra e se n te vel ad hoc legitim e c ita ta ”.
pozwanemu 53. W świetle powyższych źródeł zrozumiały jest przepis kanonu 1830, § 5, zaw arty w Kodeksie P raw a K ano
nicznego. Zauważyć tu jednak trzeba, że Kodeks nie wymienia pierw szeństw a pozwanego, ilekroć obie strony przedkładają sędziemu jednakow e dowody. Kodeks pozostawia bowiem tę spraw ę swobodnemu i roztropnem u uznaniu sędziego,
g. Sędzia decyduje dekretem komu mianowicie należy wskazać przysięgę uzupełniającą. W dekrecie ty m sędzia podaje krótko racje dla których zdecydował się na tak ą właśnie, a nie inną decyzję, a więc na wskazanie przysięgi uzupełniającej powo
dowi lub pozwanemu. W tym dekrecie sędzia powinien także podać sposób, w jaki należy złożyć przysięgę, stosownie do przepisów kan. 1840, § 3 54.
D ekret ów można także zwalczać jako bezpraw ny, jeśli zo
stał w ydany z pogwałceniem przepisów, o których mówi kan.
1830. Należy bowiem pamiętać, że wskazanie przysięgi uzupeł
niającej jest rzeczywiście spraw ą wpadkową, k tó rą sędzia za
łatw ia właśnie dekretem . Jest rzeczą zrozumiałą, że zgodnie z przepisam i praw a kanonicznego procesowego dekret taki może być przez sędziego w ydany dopiero po przesłuchaniu stron i po rozpatrzeniu ich dowodów. Od dekretu sędziego przysługuje też stronie pokrzywdzonej apelacja, stosownie do brzm ienia kanonów 1841 i 1880, n. 6 s s .
Zrozumiałe, że spraw a w padkowa musi być roztrzygnięta, zanim strona, której sędzia uprzednio w skazał przysięgę ją złoży.
Z powyższych rozważań w ynika niezbicie, że sędzia powinien być ostrożny w posługiw aniu się przysięgą uzupełniającą jako dowodem pomocniczym. Środek ten bowiem sam w sobie przedstaw ia dużo niebezpieczeństw. W łaśnie z tych przyczyn, Kodeks P raw a Kanonicznego, jak to widać z kanonu 1829 nie nakłada tego środka dowodowego w sposób wiążący 56. Sędzie
m u idą tu z pomocą ogólne zasady kanonicznego praw a proce
53 c. 36, X. II. 24; P o r. AAS 2(1910)830.
M L e g a - B a r t o c c e t t i , dz. с., II, 833, 834.
55 Tam że. P o r. W e r n z-V i d a 1-C a p p e 1 1 o, dz. с., VI, n. 531.
CG Tam że.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
sowego, które każą np. spór roztrzygać bez przysięgi, w myśl przepisu: „actore non probante, reus absolvitur” 57.
Z reguły przysięgę uzupełniającą sędzia powinien wskazać dopiero po zebrania m ateriału dowodowego, a więc po zam knię
ciu przewodu sądowego, naw et wtedy, gdy nalega na wskaza
nie tej przysięgi strona.
Zrozumiałe, że strona, która prosi o wskazanie przysięgi uzupełniającej pow inna dokładnie oznaczyć punkty, na okolicz
ność których należy złożyć przysięgę. D ruga strona rzecz jasna musi być o tej prośbie powiadomiona, by mogła ew entualnie zgłosić ekscepcję δ8.
3. Odmowa i skutek przysięgi uzupełniającej 1. O d m o w a.
a. P rzed Kodeksem P raw a Kanonicznego odmowa złożenia przysięgi uzupełniającej była uw ażana jako ciche przyzna
nie się po m yśli praw a rzymskiego 59. Także prawo dekre- tałów nie pozwalało na wskazanie przysięgi uzupełniającej drugiej stronie 60. Stąd w łaśnie i Reguły Roty Rzymskiej postanaw iały w yraźnie, że przysięgi uzupełniającej nie można drugiem u odkażać G1.
b. N atom iast Kodeks P raw a Kanonicznego mówi w tej sp ra
wie co następuje: strona,której wskazano przysięgę uzu
pełniającą w rzeczach, które nie dotyczą jej stanu religij
nego lub cywilnego może dla słusznej przyczyny odmówić jej złożenia,albo może odkażać ją stronie przeciwnej.
57 K an. 1748, § 2. .
58 W e r n z-V i d a 1-C a p p e l l o , dz. c., VI, n. 532; L e g a-B a r t o - c c e 11 i, dz. с., II, 834; C o r o n a t a M. C. A., dz. с., III , n. 1361.
39 38. D. X II. 2. „M an ifestae tu rp itu d in is e t confessionis e s t n olle пес iu r a r e пес iu siu ra n d u m r e f e r r e ”.
60 c. 36. X. II, 24; D e v o t i J., dz. с., II, 110, 111.
61 AAS 2 (1910) 830. „Si p a rs cui d e fe rtu r iu ra m e n tu m , hoc d a re re n u a t, a lte ri r e f e r re non v a le t”....
Do sędziego rów nież należy ocena, jakie mianowicie znacze
nie należy tej odmowie przyznać. W szczególności chodzi mianowicie o to, aby sędzia ocenił, czy tę odmowę uznać za słuszną czy też może traktow ać ją jako przyznanie się.
Przysięgę, którą jedna strona złożyła, może, rzecz zrozu
miała, druga strona zaczepić i naw et zaskarżyć jako fałszy
wą, względnie opartą na fałszyw ych przesłankach 62.
Tyle same przepisy Kodeksu.
Z ich brzm ienia i treści w ynika szereg zasadniczych postu
latów, w arunków , niezbędnych do odmówienia lub odkażania przysięgi uzupełniającej.
Naprzód należy podkreślić, że co innego jest zwalczanie de
k retu jako np. bezprawnego, a co innego jest odmowa przy
sięgi uzupełniającej. Spraw a bowiem prawności dekretu jest z n a tu ry swej logicznie wcześniejsza, jako, że dotyczy faktu, k tó ry w pierw powinien być rozpatrzony.
Jeżeli strona jest przekonana, że zachodzi słuszna przyczyna do odmowy przysięgi uzupełniającej, wówczas może spokojnie odmówić jej złożenia. Trzeba tu zaznaczyć, że z odmową przy
sięgi uzupełniającej spotykam y się częściej po stronie powoda, zwłaszcza gdy przedłożył on pełne, jego zdaniem dowody, za którym i przem aw ia praw o kanoniczne. Stronie bowiem zawsze wolno jest wnieść o zwolnienie od przysięgi uzupełniającej absolutnie albo w arunkow o, wolno też przysięgę uzupełniającą odkażać przeciw nikow i63.
b. Kodeks P raw a Kanonicznego odmowę lub odkażanie przy
sięgi uzupełniającej w aru n k u je słusznym i przyczynami, które trzeba przedłożyć do decyzji sędziemu. Muszą to być przyczy
ny poważne i uspraw iedliw iające odmowę względnie odkaża
nie przysięgi uzupełniającej. Sędzia zanim w yrazi swoją zgodę na odmowę lub odkażanie przysięgi stronie przeciwnej, powi
nien właśnie dobrze rozważyć nie tylko same przyczyny, ale również okoliczności spraw y. N atom iast wszelkie wnioski
62 K an. 1831 ; R o b e r t i F., dz. c., II, 382.
es W e r n z-V i d a 1-C a p p e 11 o, dz. c., VI, n. 532. 533; L e g a - B a r - t o c c e t t i , dz. c., II, 835 i ns.; B l a t A., dz. c., IV, n. 348, 349.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
stron, sędzia rozstrzyga zawsze na sposób spraw y wpadkow ej, po m yśli kanonu 1840 64.
P rzy rozw ażaniu zatem przyczyn odmowy względnie w ska
zania przysięgi pod kątem szczególnie ich słuszności, sędzia powinien trzym ać się ściśle przepisów ustanow ionych przez pracodawcę kościelnego właśnie dla przysięgi uzupełniającej.
Jedną zaś z najprzedniejszych przyczyn odmowy złożenia przysięgi uzupełniającej jest brak wiadomości na okoliczność faktu, który stanowi przedm iot przysięgi.
Zaznaczyć tu trzeba, że przyczyny praw nej odmowy przy
sięgi uzupełniającej mogą zachodzić naw et w sprawach, k tó re dotyczą religijnego lub cywilnego stanu osób, albo, jeżeli np.
okoliczność fak tu uszła zupełnie z pamięci, szczególnie te dane, które m iały być treścią przysięgi. Osoba, której wskazano przy
sięgę uzupełniającą mogła także danego fak tu nie zauważyć 65.
D ekret, którym sędzia zarządził przysięgę uzupełniającą może być zawsze przezeń odwołany, popraw iony albo naw et zmieniony, stosownie do przepisów zaw artych w kan. 1841.
Sędzia odwołuje przysięgę, jeśli np. widzi, że nie mógł jej wskazać, albo, jeżeli przed złożeniem przysięgi ujaw nione nowe dowody, które czynią przysięgę uzupełniającą nieko
nieczną, a naw et niepożyteczną.
Także same strony mogą przysięgę uzupełniającą obalić przy pomocy innych dowodów, choćby naw et wniesione one były po zam knięciu przewodu sądowego 66.
Przysięgę uzupełniającą, którą jedna strona złożyła, druga może zwalczać jako fałszywą. Jakikolw iek bowiem dowód przedłożony przez jedną stronę może być zwalczany przez d ru gą w tej samej instancji albo w apelacyjnej 67.
Jeżeli sędzia w yrazi swoją zgodę na odkażanie przysięgi, oczywiście na wniosek strony, można wówczas mówić o przy
siędze koniecznej, jako, że sędzia po rozważeniu przedłożonych
β4 T am że. P o r. C o r o n a t a M. C. A., dz. с., III, η. 1361, 1362. R ο- b e r t i F., dz. с., II, η. 382.
65 L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. с., II, 837; W e r n z-V i d a 1-C a p p e 1- 1 о, dz. с., V I, η. 533.
6β W e r n z- V i d а 1-С a p p e l l o , dz. с., V I, η. 533.
67 K an. 1831, & 3; R R . R otae & 154.
racji przez jedną stronę poleca drugiej czy naw et tej samej złożenie przysięgi, w edług form y przez niego przepisanej 68.
Należy tu podkreślić, że przepisy P raw a Kanonicznego w przedmiocie odkażania przysięgi stronie przeciwnej były nieznane D ekretałom , a naw et Regułom Roty R zym skiej69.
2. S k u t e k
Zasadniczym skutkiem przysięgi uzupełniającej jest d o p e ł n i e n i e dowodów, które z siebie są niew ystarczające do w ykazania słuszności postawionej tezy, która staje się przedm iotem sporu. Przysięga uzupełnia w sposób szczególny, albowiem sama ze siebie nie spraw ia ona, że dowód staje się pełny. Nie posiada też przysięga uzupełniająca koniecznego związku z innym i dowodami. Jest ona bowiem tylko zaprzy
siężonym stw ierdzeniem , które strona składa na swoją ko
rzyść 70.
W edług Kodeksu P raw a Kanonicznego uzupełniająca przy
sięga uzupełnia inne dowody jedynie w tym znaczeniu, że zmie
rza ona do pełnego przekonania sędziego, choć sam fak t zło
żenia przysięgi uzupełniającej nie jest tu wystarczający.
D ecydujący bowiem w pływ na ukształtow anie się przekonania sędziego ma zawsze pełny dowód, wraz ze w szystkim i okolicz
nościami, jakie niesie z sobą zgromadzony m ateriał dowodowy.
R o z d z i a ł 2.
P r z y s i ę g a o c e n i a j ą c a
A . D a n e h i s t o r y c z n e
1. Przysięga oceniająca, gdy chodzi o źródła i pochodzenie sięga swym i korzeniam i do praw a rzymskiego, które w skazy
68 L e g a-B a r t о с c e 11 i, dz. с., II, 837; W ernz-V id al-C ap p ello , dz.
с., VI, n. 533; B lat A., dz. с., IV, η. 349.
69 с. 36, X. II. 24; A A S 2 (1910) 829—831.
70 W.e r n z-V i d a 1-C a p p e 11 о, dz. с., VI, n. 534; L e g a - B a r t o - c c e t t i , dz. с., II, 837 i ns.
D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M
wało ją powodowi, ilekroć dochodził on swej rzeczy. Chodziło wówczas o ocenę w pieniądzach przedm iotu spornego na w y
padek podstępu lub uporu strony przeciw nej. W dalszym następstw ie chodziło o ukaranie podstępu, uporu i o napraw ie
nie poniesionej szkody, w edług zasad sprawiedliwości.
Zatem w w ypadku b raku przedm iotu spornego, ilekroć zwłaszcza jego u tra ta była zawiniona, praw o rzym skie w ska
zywało powodowi przysięgę, w łaśnie dla oceny rzeczy spor
nej. Właściciel zatem oceniał rzecz sporną, do której rościł sobie pretensję na drodze sąd o w ej71.
Można tedy powiedzieć, że przysięga oceniająca w praw ie rzym skim m iała ch arak ter karny.
Bliską przysiędze oceniającej była w praw ie rzymskim przysięga zenoniańska 12. Jeżeli mianowicie sędzia przekona się o straconej rzeczy na podstawie przysięgi okradzionego nieza
leżnie od zeznań świadków, wówczas mógł ukarać winnego wysokością odszkodowania, które sam postanaw ia w oparciu
o przym ioty osoby pokrzydzonej 73.
2. Ustawodawstwo kościelne przedkodeksowe aż do D ekreta
łów nie w ytw orzyło zasadniczo swoich przepisów o przysiędze oceniającej. W łaściwie dopiero w praw ie dekretałów znajduje
my pierwsze ślady przysięgi oceniającej, chociaż z podwójnego cytatu, jaki zaw ierają D ekretały także nie można wyprowadzić stałej i określonej norm y 74.
Pierw sza bowiem księga zbiorów Grzegorza IX właściwie sankcjonuje i kanonizuje przepisy praw a rzymskiego w przed
71 D. de in litem iu ra n d o 12, 3. „iu d ex p o te st p ra e fin ire ce rtam su m m am u sq u e ad q u am iu retu r.... iu d e x a e stim a re sin e re la tio n e iu ris iu ra n d i non p o te st ra m ju a e non e x ta t” ; Cod. V, 53 (C. I. C., B e r o l i n i 1959, ed. 18).
72 L. 9 Cod. u n d e vi V III, 4. „Si q u an d o vis iudicio fu e r it p a te fa c ta , dein su p e r reb u s a b re p tis vel in v asis vel d am no te m p o re im p e tu s qu aestio p ro p o n a tu r... sa cram e n to ae stim atio n em r e ru m quas p e r d i
d it m a n ife ste t nec ei liceat ta x a tio n e m ab iudice fac tam iu r a r e ” ...
78 D e V о t i J., dz. с., II, 111; V /e r n z-V i d a 1-C a p p e 11 o, dz. c., VI, n. 540; R o b e r t i F., dz. с., II, n. 385.
74 c. 7, X. I, 40; R o b e r t i F., dz. с., II, n. 385; W e r n z-V i d a 1-C a- p p e l l o , dz. с., V I, n. 536.
8 — P r a w o K a n o n i c z n e N r 3— 4
miocie przysięgi oceniającej. I dlatego praw o dekretałów na
kazuje sędziemu wykonać w yrok na podstaw ie przysięgi oce
niającej, ilekroć chodzi o zw rot dóbr na rzecz poszkodowanego, oczywiście przy braku innych dowodów. D ekretały Grzego
rza IX polecają przy tym sędziemu, aby b rał pod uwagę przy
m ioty osób, którym zaleca przysięgę oceniającą. Podstaw ą w y
roku staw ała się w takich okolicznościach jedynie przysięga obrabowanego; nie potrzeba też było uciekać się do innych do
wodów 7δ.
3. K om entatorzy D ekretałów uciekali się przeważnie do p ra
wa rzymskiego, stosownie do ogólnej zasady przyjętej w usta
wodawstwie kościelnym, która· głosiła: gdzie jest brak przepi
sów praw a kościelnego, tam należy się trzym ać wskazań p ra
wa rzymskiego 76.
D ekretaliści dopuszczali potrójną przysięgę oceniającą, a mianowicie: „iuram entum in litem de veritate,
iuram entum in litem ab affectione iuram entum in litem de intéressé” 77.
P rzy pierwszej ocena wielkości szkody następow ała według w artości obiektyw nej czyli takiej, jaka obowiązywała ak tu alnie w obrotach handlowych między ludźmi. N atom iast przy drugiej ocena następow ała na podstawie subiektyw nej właści-
75 c. 7, X. I. 40. „S u p er eo quod a d v e rsa riu s v e s te r c o n q u e re b a tu r a vo
bis p e r v io le n tia m sp o liatu m , a rb itra m in i c o n tra vos fu isse in iu ste processum , cum non nisi p ro p rio iu ra m e n to p ro b a v e rit sin g u la quae am isit.
V erum p o stq u a m de v io le n tia p e r te ste s et de am issis re b u s p er ipsius co n stitit sa c ra m e n tu m p o tu it iu d e x ta x a tio n e ab ipso fa c ta p ro p e rso n a ru m ac negotii q u a lita te , vos in ae stim atio n em re ru m am issa ru m iu ra m e n to a d v e rsa rii d e c la ra ta , ra tio n a b ilite r condem n a r e ” .
P or. c. 32, X. II. 24. „Ne ig itu r ex h u iu sm o d i iu ra m e n ti d efectu iu s- titia (occultata v eritate ) su c cu m b a t: M andam us, q u ate n u s p a rte s ad p ra e sta n d u m h u iu sm o d i iu ra m e n tu m p e r cen su ram ecclesiasticam ap p llatio n e re m o ta cogatis”.
76R e i f f e n s t u e l A., Iu s C anonicum U n ive rsu m , V enetiis 1763, II, 24, 17, 18, 20; P h ilip s G., K ireh e n re c h t. R eg en sb u rg 1864, paasim . W ernz-V id al-C ap p ello , dz. c., V I, n. 535.
77 Tam że. P or. R o b e r t i F., dz. c., II, n. 386.
cielą, a więc w edług osobistych upodobań strony poszkodowa
nej. Sędzia mógł pozwolić poszkodowanemu na wyższe oszaco
w anie np. książki, która, choć na ry nku księgarskim m iała wartość ustaloną, to jednak z uw agi na zapiski w niej poczy
nione przedstaw iała dla właściciela o wiele większą wartość.
Wreszcie przysięgę „in litem intéressé” zlecał sędzia po
szkodowanemu, ilekroć strona pozwana z racji podstępu i złej woli była uporna w zwrocie rzeczy zabranej 7S.
W tym ostatnim w ypadku większe oszacowanie miało cha
rak te r karny.
4. Insty tucja przysięgi oceniającej swe szerokie omówienie znalazła właściwie dopiero w Regułach Roty Rzymskiej, ogło
szonych w konstytucji św. Piusa X „Sapienti consilio” 79.
Zgodnie z Regułam i Roty przysięga szacunkowa mogła być w skazana z urzędu, albo na wniosek stron. Mogła być również dopuszczona przysięga szacunkowa w toku procesu, ale po uprzednim przedłożeniu przez stronę skargi, w której powin
na być wyłuszczona wartość rzeczy i gotowość potwierdzenia jej przysięgą 80.
B . D a n e k a n o n i c z n e
§ 1. P o j ę c i e p r z y s i ę g i o c e n i a j ą c e j .
a. Przysięga oceniająca, jak sama nazwa w skazuje zmierza do oceny przed sądem szkody, która m usi być napraw iona. Poję
cie przysięgi oceniającej omowia Kodeks P raw a Kanonicznego w słowach następujących: jeżeli obowiązek odszkodowania jest [25] d o w ó d z p r z y s i ę g i s t r o n w p r o c e s i e k a n o n i c z n y m ^15
78 R e i f f e n s t u e 1 A., dz. c., II, 24, 18, 20. P or. S c h m a l z g r u b e r F., dz. c. m P. I II , tit. X X IV , n. 58.
79 A A S 2 (1910) 831. „ Iu ra m e n tu m in litem seu a e stim a to riu m litis illi p a r ti d e fe rtu r, q u ae p ro b a v e rit sibi d eb e ri quod su a actione co n ti
n e b a tu r, cuius debili v a lo r a u t q u a n tita s o rd in a riis p ro b atio n ib u s p ro b a ri n e q u it” .
80 AAS 2 (1910) 831. „Hoc iu ra m e n tu m d e fe rtu r a u t ad in sta n tia m p a r tiu m a u t ex officio” .
na mocy praw a całkowicie pewny, a tylko wielkość szkody nie może być z pewnością oznaczona, wówczas sędzia może stronie poszkodowanej wskazać przysięgę, która nazywa się krótko oceniającą 81.
Podstaw ą praw ną przysięgi oceniającej jest przede w szyst
kim p e w n o ś ć s a m e g o o d s z k o d o w a n i a , jako takiego przy jednoczesnej n i e p e w n o ś c i w i e l k o ś c i t e j
s z k o d y .
Nie wymaga się, aby ta niemożliwość określenia szkody była absolutna, w ystarcza zatem naw et względna 82.
Sam zaś sposób oceny przez przysięgę opiera się na n atu ra l
nej sprawiedliwości. Jest bowiem rzeczą nad w yraz słuszną, aby ten, kto cudzą rzecz sobie przyw łaszczył lub z jakiejkol
wiek przyczyny w yrządza komuś krzyw dę lub szkodę — był zobowiązany w łaśnie do zw rotu rzeczy i napraw ienia w yrzą
dzonej szkody. Mogą wszakże zajść okoliczności, w których zw rot rzeczy będzie niemożliwy. Właśnie w tedy w grę wchodzi wartość tej rzeczy, albowiem w yrządzona szkoda na skutek u tra ty tej rzeczy powinna być oszacowana jakąś określoną wartością.83.
Jeśli tedy brak jest jakiegokolwiek dowodu na okoliczność wartości rzeczy zniszczonej albo zagubionej, w ogóle obecnie nie istniejącej, wówczas na mocy n aturalnych zasad słuszności i sprawiedliwości należy odwołać się do jedynego w tych oko
licznościach możliwego dowodu.
Takim właśnie dowodem w okolicznościach przedstawionych przez kanon 1832 jest zaprzysiężone oświadczenie poszkodowa
nego, ale zawsze pod kierunkiem sędziego 84.
b. Z brzm ienia kanonu 1832 Kodeksu P raw a Kanonicznego można wyprowadzić następujące wnioski.
81 K an. 1832.
88 W e r n z-V i d a 1-C a p p e 11 o, dz. c., VI, n. 537; P or. R o b e r t i F., dz. c., II, n. 386; C o r o n a t a M. C. A., dz. с., III, η. 1364, 1365.
83 W e r η z-V i d a 1-C a p p e 11 ο, dz. с., VI, n. 537; E i c h m a n . n E., L eh rb u c h des K irch e n rec h ts a u f G ru n d des C o d ex Iu ris C anonici, P a d e rb o rn 1923, 569, 570.
84 Tam że.
[27] D O W Ó D Z P R Z Y S I Ę G I S T R O N W P R O C E S I E K A N O N I C Z N Y M γγξ 1. Przysięga oceniająca nie może być wskazana, jeśli z p ra
wa nie jest wiadome, i pewne, że odszkodowanie słusznie się należy. Zatem praw o do odszkodowania musi być uprzednio udowodnione środkam i przepisanym i przez kanoniczny proces sądowy. Jedynie ustalenie samej wysokości odszkodowania
poddane zostaje w łaśnie pod przysięgę oceniającą.
2. Sędzia może wskazać przysięgę oceniającą na wniosek strony powodowej, a niekiedy i pozwanej. Może wszakże uczy
nić to sędzia i z urzędu.
3. Przysięga oceniająca jest ustanow iona przez prawo kano
niczne jako jeden ze środków procesowych dowodowych. Nie może zatem być mowy o nie uznaw aniu czy wręcz niedopusz
czaniu tej przysięgi, oczywiście przy· zachowaniu pew nych ściśle określonych wTarunków i k la u z u l85.
4. Ściśle biorąc przysięga oceniająca przysługuje tylko po
wodowi, a więc stronie, która domaga się odszkodowania.
Jednakże zachodzą okoliczności, w których przysięga ocenia
jąca może być w skazana i pozwanemu, albowiem i ten ostatni może przeciwstawić powodowi zarzut szkody 86.
Każda zatem strona, ilekroć dowiodła, że jej przeciwnik jest zobowiązany do w ynagrodzenia szkody — może być dopusz
czona do przysięgi, celem oznaczenia w artości szkody, ale zawsze przy braku innych dowodów.
§ 2 . N o r m y z w i ą z a n e z z a s t o s o w a n i e m p r z y s i ę g i o c e n i a j ą c e j
a. Przysięga oceniająca jest rodzajem przysięgi uzupełnia
jącej, stąd nie może ona być zastosowana tam , gdzie zwyczajne środki dowodowe są w ystarczające.
Sposób w skazania przysięgi oceniającej omawia Kodeks P ra wa Kanonicznego w słowach następujących:
Sędzia pow inien od strony poszkodowanej domagać się, aby pod przysięgą określiła ściśle, jakie mianowicie rzeczy zostały
85 T am że. C o r o n a t a M. C. A., dz. с., I II, η. 1367.
86 L e g a-B a r t о с с e 11 i, dz с., II, 839. W e r n z- V i d a 1-C a p p e l l o , dz. с., VI, n. 538. E o b e r t i F., dz. с., II. n. 386.
