Sen o "złotym wieku"

Jerzy Jarzębski

Sen o "złotym wieku"

Teksty : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 2 (8), 104-121

Kim jest śniący?

Sen o „złotym wieku”

Ja k i sens m ają senne pereg ry ­ nacje Schulzow skich bohaterów ? Byłybyż one li ty l­ ko spadkiem po eksprasjonizm ie? Cóż odczytać moż­ na z fanitasm agorycznych wizji? Czy zwrócić się w in te rp re ta c ji ku psychoanalizie i tropić sym bolikę m arzeń, czy może trak to w ać je jako inną w ersję za­ pisu „stru m ienia świadom ości”? By na te p y tan ia od­ powiedzieć, m usim y zająć się poglądam i au to ra S k le ­

pów na rolę snu w lite ra tu rz e i — ogólnie — na ro­

lę sam ej lite ra tu ry . Jednakow oż zagadnień snu nie­ podobna oddzielić od problem u człowieka śniącego. Ten podm iot m arzeń jest u Schulza niezw ykle tr u d ­ no uchw ytny. W ietrząc tu zasadnicze trudności — ale i drogę wiodącą do rozw iązania szerszych znacz­ nie kw estii — zdajem y n a jp ie rw spraw ę z naszych założeń w stępnych, dotyczących podm iotu i „pod­ m iotowości” w ogóle.

Stosunkow o łatw o rozgraniczyć autora i n a rra to ra w klasycznej powieści. P ew ne trudności n apotyka­ m y już p rzy pow ieści-eseju, poważne kw estie na­ stręcza fo rm a pam iętnika lub listu. Kto jest podm io­ tem pam iętnika? Zdawać by się mogło — oczywiście

1 0 5 SEN O „ZŁOTYM WIEKU”

au to r. Cóż jednak czynić z pam iętnikam i w yraźnie „upozow anym i”, z pam iętnikam i lepiącym i m it o sw ym tw órcy? Na ich użytek przydałaby się katego­ ria „ n a rra to ra p am iętnik a” — różnego od autora. Ba, ale ja k tu wyznaczyć granicę m iędzy pam iętni­ kam i „szczerym i” i „upozow anym i” ? Zagadnienie to, pozornie nieistotne, skłonni bylibyśm y pominąć, uznając płynność granicy. Cóż, kiedy n a rra to r w „ p ły n n y ” sposób wprowadzić się nie da: albo p rzy j­ m ujem y, że jest, albo — że go nie ma.

A może, jak tw ierdzą niektórzy, nie m a w ogóle „szczerych” pam iętników ? W ówczas zawsize pom ię­ dzy autorem a jego wypowiedzią stałb y m niej lub bardziej skonkretyzow any podmiot-^medium, którego cechy dedukować by można z tek stu i k tóry byłby czymś pom iędzy n arrato rem a „obrazem au to ra” . Podobne trudności napotykam y analizując list, któ­ rego podm iot (nie należy m ylić go z autorem !) w y­ znaczony jest przez c h arak ter więzi interpersonal­ nej, łączącej nadaw cę z odbiorcą.

J a k widać — tru d n o wyznaczyć granicę, od której obnażanie dystansu autora wobec w łasnej wypowie­ dzi p rzestaje mieć sens. N aw et potoczna rozmowa byw a najczęściej dialogiem m asek-podm iotów , poza k tóry m i u k ry w ają się hipotetyczne „ ja ” praw dziw e. „P raw dziw e”, lecz jakie? W którym momencie wol­ no nam uwierzyć, że przem aw iająca do nas jednost­ ka odzyw a się nap raw d ę we w łasnym imieniu? W y­ daje się, że poręczniej byłoby — m iast poszukiwać „praw dziw ego” podm iotu — przyjąć, że m iędzy w y­ pow iadającym a wypowiedzią istnieje sprzężenie zw rotne: jednostka m odeluje wypowiedź — ta z ko­ lei p ro je k tu je w łasny podm iot. W w ypadku dłuższe­ go szeregu wypowiedzi jednego osobnika przekształ­ ca się to w układ członów w zajem nie się m odyfiku­ jących: każda n astępn a wypowiedź zależy już od projek cji podm iotu poprzedniczki, podm iot z kolei dookreślany jest stale przez n arastające dalsze czło­ n y wypowiedzi. O trzym ujem y układ nie kończących

Spotkania masek - -podmiotów

Di2]og iedm ostki ze siwymi czynami

się odbić w zajem nych — niczym dwóch lu ste r usta­ w ionych n aprzeciw siebie. Podm iot „praw dziw y” znika gdzieś poza nim i — tru d n o n a w e t dowieść, że nap raw d ę istn ieje. Zbiór w szystkich w ypow iedzi da­ nej jednostki aw ansuje do roli głównego narzędzia jej sam ookreślenia.

Oczywiście nie tw ierdzę bynajm niej, iż osobowość uzależniona jest od tego, co i w jak i sposób dany człowiek mówi. B yłby to m oże efektow ny, ale nie­ w ątpliw ie fałszyw y paradoks. Ograniczam się do zdania, iż sam ookreślenie dane jest człowiekowi głów nie poprzez n ieu stan n e przym ierzanie swej — jakże m glistej i n iek on kretnej — w ew nętrznej „ p ra w d y ” do n ak ładanych kolejno m asek-podm io- tów w ypow iadanych zdań. P roceder ten, m ało zau­ w ażalny w codziennej aktyw ności językow ej, staje się w ęzłow ym zagadnieniem lite ra tu ry . Ona to bo­ w iem je s t przede w szystkim sztuką m ów ienia „nie od siebie” , sp iętrzania wypow iedzi rozm aitych pod­ m iotów fikcyjnych: od w ygłaszających sw e kw estie bohaterów , poprzez n a rra to ra — do „obrazu a u to ra ” jako dysponenta reg u ł zrealizow anych w utworze. O ile „przeglądanie się” w e w łasnych potocznych wypow iedziach jest zazwyczaj procesem nieśw iado­ m ym — o tyle w litera tu rz e zmienia się ono w ce­ lowy, zam ierzony dialog pom iędzy „ ja ” autora a w szystkim i „ ja ” fikcyjnym i, w które się — tworząc dzieło — wciela.

A le na ty m nie kończy się proces sam ookreślenia po­ przez wypowiedzi. Je śli — jak to teraz modne — określim y zachow ania ludzkie jako pew ne teksty podlegające dekodowaniu, to nic nie stoi na przesz­ kodzie, byśm y i tu odnaleźli nie kończący się dialog jednostki ze swoim odbiciem w czynach. „W ypowie- dzi”-zachow ania także w skazują na m niej lub b ar­ dziej określony swój podm iot. I tu naw iązuje się g ra w zajem nych odbić. Podobnie jak w w ypadku aktyw ności językow ej, także i potoczne czynności ludzkie nie przypom inają ciągle o sw ej roli zw ier­

1 0 7 SEN O „ZŁOTYM WIEKU”

ciadła. Również tu potrzeba dopiero świadomego przełam ania identyczności „ ja ” jednostki — i de­ sygnow anego przez niią podm iotu czynności, by w y­ szła n a jaw gra, jak ą wiedzie ludzkie ego ze św ia­ tem o skonkretyzow anie się i samopoznanie. Trzeba więc sy tu acji granicznej: aktorstw a, a może czegoś bardziej skom plikowanego — snu.

K to jest podm iotem , przeżyw ającym senne m arze­ nie? — Oto pytanie! — No, przecież ja! — odpowie praw ie każdy, ale po obudzeniu się. Tymczasem, zgłębiw szy w łasne wizje, nie zawsze skłonni jesteś­ m y solidaryzow ać się z w yczynam i naszego onirycz- nego sobowtóra; d rastyczne senne przygody czcigod­ nych m atron dobitnie o tym świadczą. Często doko­ n u jem y w m arzeniu czynów, o k tórych na jaw ie nie odw ażylibyśm y się pomyśleć, trudno więc utożsa­ miać „podm iot jaw y ” z „podm iotem m arzenia” . C hciałbym tu od razu odgrodzić się od wszelkiego rodzaju in te rp re ta c ji psychoanalitycznych, które m iałyb y na celu owo „ ja ” oniryczne zintegrow ać z osobowością śniącej jednostki, nazyw ając je „m ani­ festacją nieświadom ości” . Nie in teresuje m nie re ­ k o n stru kcja osobowości ze w szystkim i jej rzeczy­ w istym i czy pozornym i sprzecznościami, a w prost przeciw nie: rozszczepienie jaźni, koegzystencja w psychice jednostki różnych obrazów własnego „ ja ” . O ile w w ypadku gry aktorskiej jest to proces świa­ dom y i celowy — o tyle we śnie naszą odm ienną od życiow ej sytu acją jesteśm y w prost zaskoczeni. G ra­ jąc czyjąś rolę na jawie, wiedziem y dialog pomiędzy ,,ja ” osobistym a przy bran ą z w łasnej woli maską. We śnie w sy tu acji dialogowej znajdują się jakby d w a możliwe w a ria n ty w łasnej naszej jaźni.

Nie bez kozery zgrom adziłem tu powyższy szereg przykładów na rozw arstw ienie ludzkiego „ ja ” ! Jeśli w przypadku zachow ań-tekstów u ta rty term in „rola społeczna” zastąpiłem „podm iotem działania”, uczy­ niłem to jedynie w celu podkreślenia istotnych związków pom iędzy graniem ról w sytuacjach

spo-Wyczyny omirycznego sobowtóra Rola społeczna i podmiot działania

Dzieciństwo — pierwotne jądro

osobowości?

łeoznych oraz m anipulow aniem podm iotam i w ypo­ wiedzi językow ej. Tak tu, jak i tam św iadom a dzia­ łalność znakotw órcza człow ieka mieści się pom iędzy dw om a biegunam i idealnym i: w ypow iadania się cał­ kowicie „od siebie” , gdzie podm iot wypow iedzi po­ kry w a się w zupełności z hipotetycznym „praw dzi­ w ym ja ” au to ra wypow iedzi — oraz całkow itego’ zerw ania k o n tak tu m iędzy owym i dwom a „ ja ” : pod­ m iot wypow iedzi m iałby wówczas fizyczne je n o oparcie w aktach ego, jednostki w ypow iadającej się. N ależy sądzić, że te skrajności nigdy się jed n ak n ie

realizują.

Jed n o stk a ludzka pozostaje więc w sw ych działaniach jedy n ie m anipulatorem , k tóry może tylko d arem n ie starać się dotrzeć do praw dziw ego w yrazu, żonglując m askam i. Pół biedy, jeśli zadowala się som opozna- niem w bieżącej chwili: system w ypow iedizi-luster może jej w y d atn ie pomóc w tym w ew nętrznym skon­ kretyzo w an iu się. Równocześnie budzi się jedn ak po­ czucie skrępow ania: poprzez dotychczasow e zacho­ w ania i postaw y, poprzez racje życiowej p ragm aty ki. I wówczas jednostka zw raca oczy ku ginącym w nie­ pam ięci pierw szym , spontanicznym swoim odru­ chom, pierw szym „tek sto m ” dziecka, nie obciążonym ru ty n ą i autom atyzm em , wyw odzącym się zatem z pierw otnego jąd ra osobowości. Na drodze do ujęcia rozw oju w łasnego „ ja ” w jego logice i konsekw encji mnożą się jed nak trudności. M anipulacje podm iotem sta ją się wówczas skom plikow ane i ryzykow ne, a w ynik ekspery m en tu — niepew ny. S próbujem y prześledzić te m achinacje na przykładzie Schulza.

,,Nie wiem, skąd w dzieciństwie dochodzimy do pewnych obrazów o rozstrzygającym dla nas znaiczeniu. Grają one rolę tych nitek w rozitworze, dokoła których krystalizuje się dla nas sens świata. (...) Takie obrazy stanowią program, statuują żelaziny kapa,tał ducha, dany nam bardzo wcześnie, w formie przeczuć i ma wpół świadomych doznań. Zdaje mi się, że cała resizta życia upływa nam na tym, by zinterpre­ tować te wglądy, przełamać je w całej treści, którą zdoby­ wamy, przeprowadzić przez całą rozpiętość intelektu, na

1 0 9 SEN O „ZŁOTYM WIEKU”

jaką nas stać. Te wczesne obrazy wyznaczają artystom gra­ nice idh twórcłzości. Twórczość Adh jes;t dedukcją z gotowych założeń. Nie odkrywają jiuż patem wic nowego, uiazą się tylko coraiz lepiej rozumieć sekreit powierzony im na wstępie i twóncaość iiah jest nieustanną egzegezą, komentarzem do »tego jednego wersetu, łatóry im był zadamy. Zresizltą szituka n ie rozwiązuje tego sekretu do końca. Pozostaje on nieroz­ wikłany. Węzeł, na który dusza została zasupłana, nie jest fałszyw ym węzłem, rozchodzącym się za podąignięiciem koń­ ca. Przeciwnie, coraz ciaśnliej się zwęźla. Manipulujemy przy 'niim\ śledzimy bietg nici, 'saukamy końca, i j. (tyc/h m anipu­ lacji powstaje sztuka” (Bruno Schulz do St. I. Witkiewicza,

s. 680—681)

T ak w yraża Schulz swój artysty czny program w li­ ście otw arty m do W itkacego. A rtysta, zdaniem Schulza, jest glosatorem w łasnej osobowości, w łas­

nej „praw dy w ew n ętrzn ej”, k tó ra drzem ie gdzieś, w głębinach jego psyche, a jego działalność zmierza przede w szystkim do rozjaśnienia m roków w łasne­ go w nętrza. W nętrze to rozum iane jest nieco po Jung ow sku jako siedlisko archetypów i obrazów a r­ chetypow ych, k tó re stanow ią o swoistości i odręb­ ności jednostki — a równocześnie w aru n k u ją jej w spólnotę z całym ludzkim rodzajem . Te obrazy a r ­ chetypow e spinają psychikę dorosłego z doświad­ czeniam i wczesnego dzieciństwa, g w aran tu ją ciągłość i tożsamość osobowości. A by jednak człowiek dojrza­ ły mógł dotrzeć do owego jąd ra w łasnej psychiki, m usi n ajp ierw przedrzeć się przez sp lątan y gąszcz doznań późniejszych, m usi zrekonstruow ać swoje „ ja ” z okresu dzieciństwa, zdynamizować je, by wejść z nim w kontakt, odbudować wreszcie swoją współ­ czesną psyche w sposób świadom y — to znaczy ze zrozum ieniem rządzących nią praw ideł. To jest oczy­ wiście program -m aksim um ; w rzeczywistości coraz to nowe doświadczenia supłają skutecznie „węzeł duszy”, czyniąc zeń, jak pisze Schulz, sekret nigdy do końca nie rozw ikłany. A rty sta może jedynie

Wnętrze — siedlisko archetypów Artysta wobec „węzła duszy”

1 Wszystkie cytaty lokalizuję według wydania: B. Schulz:

Problemy pisarskie

tw ierdzić, że bliżej m u niż innym do rozw iązania. Tę zwiększoną w stosu nku do zw ykłych zjadaczy chleba samoświadomość opłaca jednak nie byle ja ­ kim i zabiegam i.

J a k się rzekło, zw ykły człowiek, chcący sk o n k rety ­ zować w łasne swe ego, m a do dyspozycji działalność p rak ty czn ą lub językow ą; seria zachow ań i w ypo­ w iedzi w sy tu acjach społecznych prow adzi do b a r­ dziej lub mniiej dokładnego określenia podm iotu w danej chw ili działającego. Z w ykły człowiek m a jesz­ cze sny, w k tó ry ch w y stęp uje p rzeb ran y najrozm ai- ciej i w najrozm aitszej scenerii, często w raca w k ra i­ n ę dzieciństw a, boi się klasów ki, w zrusza z powodu daw no zapom nianych w ydarzeń lub przedm iotów . L ustro snu zbyt je st jed n ak m ętne, zbyt niezależne od naszej woli, by przeciętnej jednostce dopomóc w sam opoznaniu, w odkryciu duchowego rodowo­ du. Pisarz, p rzem aw iający w im ieniu swoich boh ate­ rów , k o n stru u jący św iat przedstaw iony w sposób św iadom y i celowy, może w skrzeszać zam ierzchłe układ y w ydarzeń, w ypróbow yw ać najróżniejsze w a­ ria n ty podm iotów i wieść dialog z dowolną liczbą swoich alt er ego. O granicza go jednak in te le k tu a l­ ny, „m ózgow y” c h a ra k te r rzeczywistości kreow anej w dziele, p rz y ję ta persp ek ty w a narracy jn a, a także konw encje literackie. L ite ra tu ra trad y cy jn a jest przecież w najw iększej m ierze sztuką opowiadania pew nych historii, z k tó ry ch każda żąda dla siebie określonego przedm iotu i logicznie zam kniętej b u ­ dowy, co skutecznie k ręp u je swobodę dialogu. Schulz, prób u jąc om inąć Scyllę i C harybdę, poszu­ k u je środka, łączącego spontaniczność m arzenia ze św iadom ą celowością k reacji pisarskiej. Z n ajd u je go, stosując poetykę w izji sennej do rzeczywistości po­ w ołanej do życia w sw ych utw orach.

„Sklepy cynamonowe — pisze Schulz — dają pewną receptę

na rzeczywistość, statuują pewien specjalny rodzaj substan­ cji. Substancja tamtejszej rzeczywistości jest w stanie nie­ ustannej fermentacji, kiełkowania, utajonego życia. Nie ma

111 SEN O „ZŁOTYM WIEKU" przedmą ottów martwyioh, twardych, ograniczanych. Wszystko dyfiunduge poza swoje granice, trw a tylko na chiwlilę w p ew ­ nym kiszitałcie, ażeby go przy pierwszej sposobności opuścić. W zwyczajach, w sposobach bycia tej rzeczyw istości prze­ jawia saę pewnego rodzaiju zasada — paramaskairady. Rzeczy­ w istość przybiera pewne kształty tylko dla pozoru, dla żar­ tu, dla zabawy. Ktoś -jest człowiekiem , a ktoś karakonem,

ale ten kszitałt nde siięga iistoity, jest tylko rolą na chw ilę przyjętą, tyllko naskórkiem, który za chw ilę zostanie zrzu­ cony. Statuow any tu jestt pewien skrajny monizm substan­ cji, dla ikltórej poszczególne przedmioty są jedynie maskami. Życie substancji polega na zużywaniu niezimdemej ilości masek. Ta wędrówka form jest istotą życia. Dlatego z sub­ stancji tej em anuje aura jakiejś panironii” (ibide m , s. 682)

Rzeczyw istość pow ołana do życia w utw o rach S chul­ za rząd zi się p raw a m i m arzenia, a zatem nic sobie nie ro b i z n a tu ra ln y c h ograniczeń i u w arunkow ań. Egzotyczne p ta k i okazu ją się w iechciam i z piór (s. 158), lu fcik od pieca p rzek ształca się w re fra k to r (s. 427— 428), sk ła d a n a lu n e ta astronom iczna w rę ­ kach b o h a te ra zm ienia się w starośw iecki sam ochód (s. 325). Być może użyłem tu złego w yrażenia: p rze d ­ m io ty w zasadzie nie „zm ieniają się ”, ale „okazują się b yć czym in n y m ” , o d słan iają jak b y zw ielokrot­ nione m ożliwości w cielenia. T ran sfo rm acja dokonuje się łagodnie, n iejako w sposób oczyw isty; a n i p ierw ­ sza, anii d ru g a z fo rm -m asek nie podlega zakw estio­ no w aniu . S am proces przeistoczenia toczy się p rzy pew n y m w spółudziale w yo b raźn i n a rra to ra , k tó ra ja k b y w y k ry w a ła nowe m ożliw ości w oglądanym przedm iocie — ta k więc tra n sfo rm a c ja zyskuje p rzy ­ zw olenie um ysłu-w spólnika.

Dość podobnie w y g ląd ają p rzem ian y ludzi, k tó re są u S ch u lza ró w nie liczne, z tym , że tu sam i d e lik w e n ­ ci w p ły w a ją na sw oje przeistoczenie poprzez em ocje i fascynacje. I znów p rzem ian y te nie odw ołują się do m agii — w y m ag ają jed y n ie ak cep tacji otoczenia. G dy itylko ją u z y sk ają — tajem niczość znika:

„Cuda ojca unicestw iały się same, bo nie było to żadne widm o, była to rzeczywista ciocia Wandzia w całej sw ej zw y ­ czajności i pospolitości, która nie pozwalała nawet na m yśl o jakim ś cudizie” (K om eta, s. 418).

Monizm substancji i w ędrów ka form Przemiany ludzi

Transformacje św iata

Schulza

Zasada p a n m a sk a ra d y pozostaw ia ja k b y w zawie­ szeniu o stateczne decyzje co do fo rm y b y tu : subiek t z ulicy K ro k o dy li trw a oiągle m iędzy m ęskością a ko­ biecością (s. 125— 126), n ato m iast pies, strzeg ący sa­ n ato riu m d ra G otarda, okazuje się być w iecow ym k rzykaczem ^rew olucjonistą; dw ie n a tu r y — psia i lud zk a — p ozostają w nim w stan ie ch w iejn ej ró w ­ nowagi. K tó ra z ow ych n a tu r w danej chw ili się zaktu alizu je, zależy od postaw y n a rra to ra . Rozpa­ tru ją c uw ażniej w szystkie tra n sfo rm a c je postaci ludzkich u Schulza, dostrzegam y, iż w szystkie one są w łaściw e „d la sp e k ta to ró w ” , zaw sze tow arzyszy im czyjś w zrok zgorszony lu b p rz e ję ty zdum ieniem . I dopiero „przy zw o len ie” otoczenia san k cjo n u je przem ianę. „P rzy zw o len ie” tej sam ej n a tu ry , co ak cep tacja przez śniącego szczególnej fizyki jego św iata m arzeń.

A le skłonność do tra n sfo rm a c ji nie kończy się na osobach. Szczególnie w nocy przeistacza się u S chu l­ za z łatw ością całe otoczenie: sklep ojca sta je się b ib lijn y m k rajo b raz e m (s. 154— 155), m iasto odsła­ nia niew idoczną za dnia podszew kę i w abi la b iry n ­ tem b łęd n y ch zaułków (s. 110 i n.), w reszcie w łasny pokój n a rr a to r a d y fu n d u je w ciemność, sta ją c się już to parkiem , ju ż to pokojem Bianki, leśn ą gęstw iną, a w końcu n a w e t pociągiem (s. 254— 257). Zwłaszcza ten o sta tn i p rzy k ła d je st jak b y żyw cem ze snu p rze­ niesiony. Sw obodne m u ta c je przedm iotów , osób, układów p rz e strz e n n y ch w św iecie S chulza przypo­ m in a ją zatem do złudzenia oniryczną tra n sfo rm ac ję

k ształtu .

Nie n ależy jed n a k sądzić, by św iat te n b ył je d y ­ nie n ieu reg u lo w an y m potokiem w rażeń. M utacje Schulzow skie zachodzą n a bazie całkiem zw yczajnej, poddającej się p raw o m n a tu ry rzeczyw istości, k tó ­ ra istn ieje gdzieś poza nim i, jako in sta n c ja o statecz­ na. N a rra to r czasam i odw ołuje się do niej, posuw a się do au todem askacji, kw estionując praw dziw ość sw oich w łasny ch w rażeń. Podszew kę każdej, n a j­

113 SEN O „ZŁOTYM WIEKU”

bardziej choćby a w an tu rn iczej h isto rii stanow i skrom ny sp lo t k ilk u zw ykłych w ydarzeń, k tó ry m pisarz pozw ala przeg ląd ać spoza najb ard ziej w y­ m yślnych na tej k an w ie osnu ty ch fan tazji. Czyżby więc istn iał u Schulza jak iś „św iat n a tu ra ln y ” , rze­ czywistość potoczna, „p raw d ziw a” — w odróżnie­ niu od złudnych, kłam liw y ch wizji? P isarz u m ie ję t­ nie w y k ręca się od odpowiedzi: „realność” zda się jeszcze jed n ą m aską, je s t p o stu latem isto t pew nego g atu n k u (np. Adeli!), ale „praw dziw ość” jej w y d aje się być rów nie pozorna ja k w w y p ad k u fan ta sm a - gorycznych w izji.

O trzy m u jem y w ięc w dziele Schulza daleko posu­ niętą w ym ienność fo rm y rzeczyw istości p rze d sta ­ wionej, p rzy czym jed y n ą san k cją ty c h zm ian jest przyzw olenie św iadom ości n a rra to ra .

Ale na ty m nie kończy się in g ere n cja m echaniki m a­ rzenia. P odporządkow aw szy sobie su b sta n c ję św ia­ ta przedstaw ionego, w p ły w a ona następ n ie na ko n ­ stru k c ję fabuły, k tó ra sta je się frag m en tary czn a, rw ana, nie doprow adza z reg u ły do w yraźnego roz­ w iązania. Poszczególne opow iadania m a ją w p ra w ­ dzie zazw yczaj coś w ro d za ju ekspozycji, sy tu u ją c ej n astęp u jące po n iej w y d a rz en ia bądź to w czasie b li­ żej n ieokreślonym , bądź w p o w ta rz a ją c y m się cyk­ lu, bądź w reszcie „poza czasem ” (Noc wielkiego

sezonu, Sanatorium Pod Klepsydrą), zakończenia ich jed n a k są najczęściej zupełnie niespodziane, przy p o m in ają „zakończenia” snów, k tó re rozw ie­ w ają się w niepam ięci, czy też b y w a ją ucięte nagły m przebud zen iem śpiącego. Czas u Schulza także zresztą podlega sennej m echanice: rozciąga się i kurczy, zwężla w p ę tlic e i n a w ro ty , osiąga w resz­ cie n o b ilitację jako czas m ity czny . W n astęp stw ie poszczególnych w y d arzeń o d n a jd u je m y u n iw e rsa l­ n y sch em at biologiczny: n arodzin, życia i śm ierci; kosm iczny: w iosny, la ta i jesieni (zim a b y tu je je ­ dynie m arginesow o, jak o pora p usta, pozbaw iona

Wymienność form rzeczywistości Uniwersalne schematy 8

Symbolika przestrzenna

Zakotwiczenie w m itach uniw ersalnych

w egetacji); w reszcie k u ltu ro w y : m łodości, dojrtzało- ści, schy łk u (pojętych bardzo szeroko).

I tak doszliśm y do trzeciej ju ż zasadniczej s tre fy , w k tó re j w ład a u S chulza m echanika snu: do s tre fy sym boliki. M ożna z łatw ością pokusić się o p sy ch o­ analizę S k le p ó w cy n a m o n o w y c h czy Sa na torium Pod Klepsydrą, tra k tu ją c poszczególne m o ty w y jak o

sym bole. I tak p rze strz e ń p rzed staw iona w ty ch u tw o rach okaże się p rze strz e n ią niejednorod n ą, roz­ d a rtą p rzez zasadniczą dychotom ię „w ew n ętrzn o ści” i „zew nętrzności” . W zależności od sto p n ia u a k ty w ­ n ien ia św iadom ości n a rra to ra p rze strz e ń „w ew n ę­ trz n a ” objąć m oże m iasto, ry n ek , dom z obejściem , sam tylk o dom, pokój, w reszcie łóżko. Z ew n ętrzn o - ścią jest wów czas cała reszta p rzestrzen i. To, co w e­ w n ętrzn e, jest zrozum iałe, „osw ojone” , u po rząd ko ­ wane, intym ne. To, co zew nętrzn e — groźne, chao­ tyczne, agresyw ne, obce. U niw ersalny m odel lu d z ­ kiej ek sp an sji rea liz u je się w rozszerzaniu p rz e strz e ­ ni in ty m n ej (u S ch u lza odbyw a się to drogą dziecin­ nych eksp lo racji n a te re n ie dom u, a potem poza nim ); re g re sja polegać będzie n a w ycofyw aniu się w coraz ciaśniejsze „ łu p in y ” — schronienia.

P sy ch o an ality k zn ajd zie tu zapew ne sk ry tą dążność do pow ro tu w łono m atk i. B achelard zastosow ałby zapew ne tw órczość Schulza jako w ym arzoną egzem - plifikację tez swej książki La poetique de Vespace. ELiade w y k ry łb y tu łatw o re lik ty pierw otnego m y ­ ślenia m itycznego. Isto tn ie, dzieło drohobyckiego p i­ sarza zakotw iczone je s t bardzo mocno w u n iw e rsa l­ nych m itach ludzkości, w ich pow szechnie obow ią­ zującej sym bolice. Pozostaw iając n a boku szereg in ­ nych m otyw ów znaczących, zajm ijm y się jeszcze in ­ n y m isto tn y m sym bolem . J e s t nim m otyw la b iry n tu , p rze w ijają c y się p rzez c a łą prozę Schulza. „ L a b iry n - tow ość” jest ja k b y chorobą, n a k tó rą zapaść m oże k ażda nieledw ie p rzestrzeń : dom, szkoła, m iasto, wreszcie niebo z „gw iezdnym i d alam i” — w szy stkie one wów czas tra c ą szty w n e granice, p rze n ik ają się»

1 1 5 SEN O „ZŁOTYM WIEKU”

tw orząc rozległą, a rc h ite k to n ic z n ą s tru k tu rę , po k tó ­ rej błądzi n a rr a to r w dziw acznym półśnie. A le i s a ­ m a psy ch ik a n a rr a to r a o k azu je się w końcu s p lą ta ­ nym la b iry n te m — tru d n o w yznaczyć ru b ieże św iata w ew nętrznego i zew nętrznego, m y ln e k o ry ta rze drążą ma p rze strz a ł osóbliw ą p ó ł-realn ą, pó ł-w izyjną rzeczyw istość. D okładniejsza analiza „chorob y-labi- r y n tu ” pozw ala w niej stw ierd zić zbieżność k ilk u czynników : zm ieszania św ia tła z ciem nością, fa n ta z ­ m atu z realn ością, sw ojskości z obcością, ciasn oty —

z p rze strz e n ią sw obodną.

L a b iry n t je st dom eną zatarcia k o n tu ru , form y, do­ m en ą treści niejasnych, aczkolw iek isto tn y ch , pocho­ dzących z głębi osobowości. M arzenie senne d y n a ­ m izu je psychikę: sen p rzed staw ia Schulz to jako w y p raw ę po p rzestw o rzach wód, to jako m ozolną w ędrów kę po górskich szczytach, to w reszcie jako błądzenie w nieskończonym labiry n cie (Noc lipco­

wa). P sy ch ik a śniącego ożywa, p ę k a ją w niej p rze ­

działy m iędzystrefow e, dochodzi do k o n ta k tu m ię­ dzy poszczególnym i poziom am i, co p rzed staw ia a u ­ tor, sto sując p rz e jrz y stą sym bolikę domu:

„Tylko dla niew tajem niczonych jest noc letnia odpoczyn­ kiem i zapomnieniem. Zaledwie kończą się czynności dnia i mózg spracowany chciałby usunąć i zapomnieć, zaczyna się ta bezładna krzątanina, ten splątany, ogromny rozgardiasz nocy lipcowej. W szystkie m ieszkania domu, w szystkie pokoje i alkierze pełne są w ówczas gwaru, wędrówki, wchodzenia i wychodzenia. We w szystkich oknach stoją lampy stołowe z umbrami, nawet korytarze są jasno oświetlone i drzwi za­ m ykają się i otwierają bez ustanku. Jedna wielka, bezładna, na w spół ironiczna rozmowa plącze się i gałęzi wśród ciągłych nieporozumień przez wszyistkie komory tego ula. Na piętrze n ie wiedzą dokładnie, o co chodzi tym z panteru, posyłają posłańców z pilnym i instrukcjam i. Lecą kurierzy przez w szystk ie m ieszkania, schodami do góry, schodami w dół, za­ pom inają po drodze instriikcji, odwoływani wciąż z powro­ tem po nowe 'złecemia. I zaw sze jest coś do uzupełnienia, zaw ­ sze jeszidze sprawa pozosltalje niew yjaśniona ii ta !cała krząta­ nina w śród śm iechów i żarttów inie doprowadza do rozwiąza­

nia” (Edzio, s. 357).

J a k w idzim y, po pierw sze: m ech anika w izji sennej

M arzenie sennej dynam izuje psychikę

K onwencje: literacka i m arzenia

isto tn ie rządzi św iatem p rzedstaw ionym u Schulza; po drugie: rzą d y te sank cjon ow an e są p rzez św iado­ mość n a rra to ra bądź jako św iadka u w ie rz y te ln ia ją ­ cego przeistoczenia m ate rii, bądź jako sam ego ,,opo- w iadacza” , k ształtu jąceg o sw e historie n a o b raz i po­ dobieństw o m arzenia, bądź w reszcie jak o podm iot doznający i — rzec m ożna n aw et — u czestn iczący w wizjach, k tó ry sw oim istnieniem u p raw o m o cnia d e ­ kodow anie sennej sym boliki poszczególnych obrazów i w y d arzeń .

Tak więc w Schulzow skiej kreacji a rty sty c z n e j w spółdziałają dw ie konw encje: k o n w en cja lite ra c ­ k a — i k o n w en cja m arzenia (nazw iem y ta k zespół regu ł rządzących k o n stru k c ją i um ożliw iający ch od­ szyfrow anie znaczenia w izji sennych). P y ta n ie , w j a ­ kim sto su nk u p ozostaje do tak skon struo w aneg o św iata osoba n a rra to ra , a n a stę p n ie — osoba autora? Ja k określić zw iązek n a rr a to r a z auto rem ? Schulz daje tu pow ażne poszlaki, pisząc w c y to w an y m już liście o tw a rty m do W itkacego:

„Uważam Sklepy za p ow ieść autobiograf iczmą. N ie dlatego tylko, że jesłt piiisaina w pierwszej osobie i że można w niej dopaitrzeć się pew nyah zdarzeń i przeżyć z dzieciństwa auto­ ra. Są oine autobiografią ailbo raczej genealogią duchową, genealogią ka t’ exochen, gdyż ukazują rodowód duchowy aż do 'tej głębi, gdzie uchodzi on w mitologię, gdzie gubi się w mi t ologiazny m majacizeniu. Zawsze czułem, że korzenie indywiduailnego ducha, dositateranie daleko w głąib ścigane, gublią się w miityclzinym jakimś m ateczniku. To jest dino osta­ teczne, poza które niepodobna już w yjść” (s. 683—684).

O sobliw a to więc au tobiografia, gdzie rzeczyw istość k ry ją zm ien iające się ustaw icznie „ m ask i” . Cóż dzie­ je się w ty m czasie z podm iotem w ypow iedzi? Otóż i on przeistacza się ciągle, zajm ując coraz to inne stanow isko wobec opisyw anego św iata. Będzie to naiw n y m re je s tra to re m zew nętrznego k s z ta łtu zja­ wisk, to ich w n ik liw y m in te rp re ta to re m , to w reszcie p a n u ją c y m n a d m a te rią i osobam i dem iurgiem . W ła­ ściw ie tru d n o n a w e t powiedzieć, by zachodziły w n a rra to rz e zm iany, b y przyw dziew ał on k o lejno roz­

1 1 7 SEN O „ZŁOTYM WIEKU”

m aite m aski. To raczej w szystkie p u n k ty w idzenia i poziom y św iatopoglądow e są w n im obecne jed no ­ cześnie.

S p ró b u jem y p rzy łap ać podm iot w takim oto roz­ w a rstw ie n iu . Istn ie je w tej p o staci szereg kom po­ n en t, k tó re p o sta ra m y się tu w ym ienić po kolei: 1. S y tu a cja n a rra to ra jako b o h a te ra opisyw anych w y d arzeń. Może on być np. m ały m dzieckiem (S ier­

p ień , N aw iedzenie, G enialna epoka), uczniem g im na­

zjalnym (S k le p y cynam onow e, W iosna), d ojrzałym m łodzieńcem (S a n a to riu m Pod K lepsydrą), szano­ w any m o b y w atelem w średniim w ieku (O jczyzna), sta rz eją cy m się sam otnik iem (Sam otność), wreszcie dosłow nie zd ziecinniałym ze starości em erytem

(E m eryt).

2. S y tu a c ja n a rra to ra jako b o h a te ra historii stylizo­ w an y ch literack o, nad b u d o w an y ch n ad w łaściw ą akcją. Z ta k im u k ład em sp o ty k a m y się p rzed e w szytkim w W iośnie, choć i gdzie indziej m ożna znaleźć ślad y podobnego ro zw arstw ienia: np. w K a ­

rakonach, gdzie a u to r k o n tra p u n k tu je sytu ację (dziecko p y ta m atk ę o nieobecnego ojca) i relację z dialogu: „D ałem n a u m y śln ie u p ły n ąć chwili, żeby w ykosztow ać jej zm ieszanie, po czym z całym spo­ kojem , opanow ując w zb ierający gniew , spytałem : — Ja k i sens m a ją w tak im razie te w szystkie p lo tk i i k łam stw a, k tó re rozsiew asz o ojcu?” (s. 135). R e­ lac ja s ty liz u je dialog w y ra ź n ie n a rozm ow ę ludzi dorosłych z konw en cjo n alnej pow ieści obyczajow ej lub se n sa c y jn ej. M ieszają się tu ta j dw ie p e rsp e k ty ­

w y n a rra c y jn e .

3. S y tu a c ja n a rra to ra jako k o m en ta to ra w y darzeń opisyw anych. K o m en tarz pochodzi od osoby w y ­ kształconej, uży w ającej skom plikow anych, filozo­ ficzn ych pojęć i kateg o rii, obeznanej z dziedzictw em k u ltu ro w y m .

4. S y tu a c ja n a rr a to r a jako re p re z e n ta n ta św iadom o­

Sytuacje narracyjne

Powrót do dzieciństwa

ści a u to ra (o ile p rzy jm ie m y do w iadom ości „ a u to - biograficzność” Schulzow skiego dzieła).

P u n k t pierw szy każe przypuszczać, iż S chulz d a je dość szeroką p an o ram ę sy tu a c y jn ą, w p ro w ad zając n a rra to ró w w ró żny m w ieku i różnej sy tu a c ji spo­ łecznej. Czym że się jed n a k u S chulza z a jm u ją lu ­ dzie dojrzali? M łodzieniec z Sa na torium Pod K le p ­

sydrą w y rusza w podróż do św ia ta snów , k tó ry p rzejrzy ście n a śla d u je jego k ra j lait dziecinnych. W ygnan y przez dziw aczną „ rew o lu cję” , b łąk a się po św iecie jak o człow iek w ykorzeniony. E m e ry t z S a ­

m otności zam yka się n a starość w daw n y m sw oim

dziecinnym pokoju, a jego sobow tór z now eli E m e ­

r y t w w iek u tak podeszłym , że już nieokreślonym ,

pow raca do sw ej dawniej szkoły, b y zasiąść w ław ce z dziećmi. Jed en , w yd aw ałob y się, n a rra to r O jc z y z ­

n y nie d ąży do k ra in y dzieciństw a. Złudzenie! Czyż

jego szczęśliw a p rz y sta ń nie je st po p ro stu id ea l­ n ym D rohobyczem ?

I tak dochodzim y do najw ażniejsizej spraw y, jak a z ap rząta Schulzow skiego n a rra to ra -b o h a te ra : je st nią dążenie do p o w ro tu w k ra j la t dziecinnych. Je śli każdego z n a rra to ró w tra k to w a ć jako a lte r ego a u to ­ ra, jasn ą się s ta je podstaw ow a ten d e n c ja dzieła, k tó ­ re jest jed n y m jeszcze w cieleniem m itu o po w ro ­

cie w „w iek zło ty ” .

„(...) zdaje mi się, że ten rodizaij sizituki, jaki ml leży na sercu, jest w łaśnie regresją, jest powrotnym dzieciństwem . Gdyby można było uwstecznić rozwój, osiągnąć jakąś okręż­ ną drogą powtórnie dzieciństwo, jeszcze raz m ieć jego p eł­ nię i bezmiar — to byłolby ziszczeniem «genialnej epoki», «czasów mesjastziowyoh», kitóre nam przez w szystk ie m ito­ logie isą przyrzeczone i zaprzysiężone. Moim ideałem jest «dojrzeć» do diziscińisltowa. T o by dopiero była prawdziwa dojrzałość” (s. 580).

Tak pisze Schulz w liście do A n d rzeja P leśńiew icza. Czym że je st więc dla Schulza owo upragn ion e dzieciństw o? J e s t p ew n y m zbiorem doznań „ p ie r­ w o tn y ch ” , obiorem e le m en ta rn y c h zachow ań wobec św iata, kitóre n a zawsze w yznaczają ju ż n astęp nie

1 1 9 SEN O „ZŁOTYM WIEKU”

człow iekowi jego rolę w życiu, rodzą au tom aty zm y psychiczne i m odelują jego sto su nk i z otoczeniem . W ówczas w łaśnie p o w staje pierw sza p ro je k c ja pod­ m iotu działania, pierw sza p ro je k c ja ludzkiego „ ja ” . Ale dziecko jeszcze o ty m nie wie; te p ierw o tn e za­ chow ania pozbaw ione są jeszcze p iętn a p ra g m a ty z ­ mu, nie ciąży na nich dośw iadczenie. Później dopie­ ro znacznie rodzi się świadom ość w łasnego „ ja ”, a w raz z nią przychodzą ele m en ta rn e p y tania: skąd owo „ ja ” ? Dlaczego takie, a nie inne? W ówczas czło­ w iek zaczyna śledzić w łasne poczynania, w łasne ob­ sesje, po szukując w nich pierw otnego jąd ra , m odelu, k tó ry ginie gdzieś w dalekiej przeszłości jednostki, ó w m odel nazyw a Schulz sensem . W program ow ym szkicu M ityza cja rzeczyw isto ści pisze:

„Sens jest pierwiastkiem , który w nosi ludzkość w proces rzeczywistości. Jest on daną absoluitną. Nie można w yprow a­ dzić go z innych danych. (...) Proces fusensowiania świata jest ściśle ziwiązany ze słowem. Mowa jest m etafizycznym

organem człowieika” (s. 445).

D ążenia ludzkie obracać się w ięc m ają w okół w y ­ od ręb n ien ia i sform uło w ania w języ ku pierw o tn y ch ele m en ta rn y c h historii-m iitów, leżących u podłoża św iata w ew nętrznego każdej jednostki. Te m ity e le m e n ta rn e są schem atem , w y ja śn ia jąc y m w szyst­ kie n a stę p n e doznania i reak cje człow ieka. J e st to „ w y ja śn ie n ie ” w sensie stru k tu ra listy c z n y m , a za­ tem nie przyczynow o-skutkow e czy teleologiczne, a jed y n ie o p a rte n a red u k c ji św iata jed n o stk i do p odstaw ow ej s tr u k tu ry m ity czn ej, k tó ra tłum aczy się sam a przez się jako fu n k cjo n aln a całość.

„D ojrzeć do dzieciństw a” — czyli z całą św iadom o­ ścią i k u ltu ro w y m balastem pow rócić do źródeł, do p ierw o tn y c h doznań. Schulz w raca tam w całym tego słow a znaczeniu: w jego lite ra tu rz e n ie chodzi bow iem o re k o n stru k c ję św iata la t dziecinnych czy n a w e t w łasnej świadomości. Chodzi o przeżycie dzie­ c iń stw a po raz w tó ry , „ m ą d rz e j” , ze zrozum ieniem jego k u ltu ro w y c h pow iązań, z b alastem później­

Mowa — m e­ tafizycznym organem człow ieka „Dojrzeć do dzieciństw a”

Sen drogą do dzieciństwa

szych doświadczeń. S tąd uzasadnienie dla po d k ład u „praw dziw ej rzeczyw istości” w Schulzow skich opo­ w iadaniach: tą „ p ra w d ą ” są a u te n ty c z n e p rzeżycia au to ra. To niew ażne, że „ p ra w d a ” znajdzie się w p o dejrzen iu — je s t ona m im o w szystko in te rsu b ie k - tyw nie spraw dzaln a. A le p o w tórne w ejście w za­ m ierzch ły u k ład zdarzeń wzbogacone zostaje o w a r­ stw ę sty lizacji litera c k ie j i m itologicznej, w reszcie 0 w arstw ę ko m en tarza. P odm iot lite ra c k i ró w n a się tu „pełn em u au to ro w i” — jednoczy bow iem p u n k t w idzenia dziecka (likw iduje się p rag m a ty c z n ą i tzw . zdrow orozsądkow ą in te rp re ta c ję zjaw isk) z k u ltu ro ­ w ą św iadom ością dorosłego. Na szk ielet jeszcze raz przeży w an ych w y d arzeń z dzieciństw a n a k ła d a się szereg rów noległych h isto rii hom ologicznych, w y­ tw a rz a ją c p ęk w spółbieżnych m ożliw ych w a ria n tó w podstaw ow ej s tr u k tu ry zdarzeń. O w e h isto rie są bądź red u k c jam i — gdy np. z w y d arzeń pod staw o­ w ych a b s tra h u je się u n iw e rsa ln y sch em at biolo­ giczny czy m itologiczny, bądź polegają n a w zboga­ cen iu — gdy e le m en ta rn a s tr u k tu ra słu ży za kanw ę

literack iej stylizacja.

W ielow arstw ow em u n a rra to ro w i odpow iada więc w ielow arstw ow a rzeczyw istość. Z rozum iały je s t te ­ raz b ra k u Schulza re la c ji z poszczególnych snów: chociaż, czy tając S k le p y , od razu czujem y w izy jn y 1 oniryczny c h a ra k te r opowieści, nigdy nie p a d a ją słow a w rodzaju: „Śniło m i się, że...” . W istocie bo­ w iem p isarza sny postaci litera c k ic h wcale nie in ­

teresują. B y w ejść w k ra in ę dzieciństw a m usiał on

n ato m iast całą sw ą tw órczość ukształto w ać na podo­ bieństw o snu. T ylko sen bow iem pozw ala człow ie­ kow i do jrzałem u przeżyć po raz w tó ry szczenięce lata, przeżyć je nam acalnie, z p ełn y m zaangażow a­ niem i dobrą w iarą, a jednocześnie zachow ać św ia­ domość dorosłego. S chulz nie napisał w spom nień, nie zm istyfikow ał też h isto rii dzieciństw a, pisząc z p u n k tu w idzenia dziecka. U dało m u się napisać sen (nie — „zapisać” !), w ielow arstw ow ość sennego pod­

121 SEN O „ZŁOTYM WIEKU'

m iotu im itu jąc śro d k am i literack im i. A le am bicje Schulza poszły dalej: nizając rów noległe h isto rie m i­ tyczne, stw orzy ł on sen s a m o in te rp re tu ją c y się, w łą­ czający się w u n iw e rsu m ludzkiej k u ltu ry , zap rag ­ n ął więc za jed n y m zam achem p rzejrzeć się w lu ­ strz e tw órczości — i uchw ycić sens w łasnej egzy­