Roman Karwacki
Jan Adam Möhler : podstawowe dane
bibliograficzne
Studia Theologica Varsaviensia 19/2, 285-315
1981
Studia Theol. Vars. 19 (1981) n r 2
ROMAN KARWACKI
JAN ADAM MÖHLER
PODSTAWOWE DANE BIBLIOGRAFICZNE
Treść: I. S tan badań; II. Dorobek naukow y; III. lite ra tu ra o Möhlerze i jego teologii.
M öhler znany jest powszechnie dzięki swemu znakomitemu dzie łu Sym bolik. Jednakże spuścizna piśmiennicza Möhlera nie ogra nicza się tylko do tego dzieła. Interesuje do dziś także Einheit — pierwsze jego dzieło. Oprócz tego Möhler napisał jeszcze dwie książki oraz wiele artykułów, recenzji, omówień. Pomimo kró t kiego życia pozostawił pokaźny dorobek naukowy. Nie wszyst ko jednak zdążył sam opublikować. Uczynili to później jego ucz niowie, a także badacze jego myśli. W niniejszym artykule po dany jest wykaz wszystkich dziś znanych publikacji Möhlera Wykaz ten poprzedzono omówieniem stanu badań nad piśm ien nictwem Möhlera i uzupełniono obszerną literatu rą o Möhlerze i jego teologii.
I. STAN BADAN NAD PIŚMIENNICTWEM MÖHLERA
Zainteresowanie twórczością Möhlera nie skończyło się wraz z jego śmiercią. W prost przeciwnie, jeszcze bardziej wzrosło. Interesowano się nie tylko jego publikowanym i rozprawam i i opra cowaniami, ale także rękopisami. Uczniowie Möhlera, a później sympatycy i badacze jego myśli starali się zabezpieczyć spuści znę pisarską swego mistrza. Już wkrótce po śmierci Möhlera, podjęto pracę nad przygotowaniem do druku niepublikowanych jeszcze rękopisów M öhlera.1 Nie opublikowano jednak wszystkich jego rękopisów.
1 Przykładow o: G esam m elte Schriften und A ufsätze (wyd. J. J. I. Döllinger), t. 1—2. Regensburg 1839—1840; J. A. Möhler’s Patrologie
oder christliche Liter är ge schichte (wyd. F. X. Reithm ayr). Regensburg
1840; Kirchengeschichte (wyd. P. B. Gams), t. 1—3. Regensburg 1867— 1870.
2 8 6 R O M A N K A R W A C K I [2]
Systematyczne badania nad całym piśmiennictwem Möhlera pod jęli dwaj teologowie tybińscy: Stefan L ö s c h (1881-—1966), profesor biblistyki Nowego Testam entu i Josef Rupert G e i s e l m a η n, profesor dogmatyki. Badania swe prowadzili nieza leżnie od siebie. Lösch pracował nad przygotowaniem do druku niepublikowanych jeszcze rękopisów Möhlera oraz nad pełną do kum entacją całego dorobku naukowego Möhlera, łącznie z urzę dową i pryw atną korespondencją. Opublikował jeden tom listów i dokum entów ,2 lecz pełnej dokumentacji dorobku pisarskiego Möhlera nie wydał. Geiselmann natom iast zajął się przede wszyst kim opracowywaniem teologii Möhlera, podkreślając różne jej asp ek ty .3 Wydał także fragm enty niepublikowanych wykładów Möhlera z praw a kościelnego i historii Kościoła. Podjął śię też krytycznego opracowania i wydania wszystkich dzieł Möhlera. Z zamierzonej sześciotomowej edycji zdołał wydać dwa tomy obej m ujące Einheit i Symbolik.
Badania nad piśmiennictwem Möhlera prowadził również inny teolog tybiński, Rudolf R e i n h a r d t . Badania swe oparł głów nie na bogatym fragmencie bibliografii Möhlera przygotowywa nej przez Löscha, lecz niedokończonej. Odbył on szereg podró ży, w czasie których odwiedził wiele bibliotek zapoznając się ze znajdującym i się w nich rękopisami Möhlera i szukając ręko pisów jeszcze nieznanych. Owocem tych badań było wydanie wykazu drukowanych prac Möhlera na podstawie spuścizny zm ar łego Stefana Löscha. Spuściznę tę przejrzał, uzupełnił i wydał przy współpracy Jochena Kohlera i Caroli Zim m erm ann.4
Zdaniem Reinhardta zachowało się dotąd wiele nieznanych rę kopisów Möhlera. Szkody na skutek zniszczeń w czasie drugiej wojny światowej są jego zdaniem mniejsze niż twierdzi
literatu-г J o h a n n A d a m M ö h l e r , t. 1, Gesammelte A kten stü cke und
Briefe (red. S. Lösch), M ünchen 1928. Z tytułu wynika, że m iał to
być pierwszy tom. Nie wiadomo jednak ile tomów Lösch zam ierzał wydać.
3 Przykładow o: J. R. G e i s e 1 m a n n, Die E ntw icklung der K ir chenbegriffs von Johann A dam Möhler, ThQ 112 (1931) s. 1—91; Le bendiger Glaube aus geheiligter Überlieferung. Der Grundgedanke der Theologie Joh. A dam Möhlers und der katholischen Tübinger Schule, Mainz 1942; Die theologische Anthropologie Joh. Adam Mö hlers, F reiburg 1955.
4 Verzeichnis der gedruckten A rbeiten Johann A dam Möhlers
(1796—1838). Aus dem Nachlass Stefan Lösch (+1966). U nter M it arbeit von Johen K öhler und C arola Zim m erm ann durchgesehen, er gänzt und herausgegeben von Rudolf R einhardt. W: K irche und Theologie im 19. Jah rh u n d ert, Göttingen 1975, s. 1*—71*.
[ 3 ] J A N A D A M M Ö H L E R 2 8 7
га о M öhlerze.3 Rękopisy Mohlera znajdują się nie tylko w słynnym zbiorze biblioteki Georgianum w Monachium (Ms in 4° n r 1. 2. 3. 4. 5),6 lecz również w bibliotece W ilhelmstift w Ty bindze (sygnatura: Gh 1278a).7 Po śmierci Mohlera, jego ręko pisy ·— jak twierdzi Reinhardt — znalazły się w różnych rękach. Część z nich ostatecznie pozostała w Georgianum. Część, również znaczną, otrzymał J.J.I. D ö l l i n g e r , który początkowo za mierzał te rękopisy (z m ałymi wyjątkami) opublikować, później jednak tego zaniechał. Wydał tylko dwa tomy pism i artykułów M ohlera,8 które jednak nie obejmowały wszystkich posiadanych przez niego rękopisów Mohlera. Po śmierci Döliingera jego ro dzina oddała te rękopisy do dyspozycji J. F r i e d r i c h a (1836—■ —1917), długoletniego przyjaciela i kolegi Döliingera. Lecz i on nie opublikow ał1 tych rękopisów, jedynie częściowo wykorzystał je w swej książce,9 by przy ich pomocy analizować, a raczej, skorygować obraz Möhlera, jaki wówczas powszechnie znano. On to, uczony starokatolik, w latach 1912—1915 umożliwił ów czesnemu nauczycielowi gimnazjalnemu w Horb, Löschewi odpi sanie rękopisów Möhlera. Lösch odpisał stenograficznie następu jące teksty: Pragmatische Blicke (studium wstępne do „Einheit”); .M etaphysik (bardzo dokładnie); Fragm enty einer Geschichte der Einführung der christlichen Religion in Deutschland (z dwoma dodatkami); Zbiór cytatów do Volksrechte in der Kirche; C hrist liche Literärgeschichte średniowiecza jako dalszy ciąg Patrologie (bardzo obszernie); De sem inariorum theologicorum origine et pro gressu. Mowa akademicka z racji nominacji na profesora zwyczaj nego na Uniwersytecie w Tybindze, wygłoszona 11 czerwca 1829 r.; Kommentar zum Philipper-B rief (rękopis wykładu);
Einleitung und Auslegung des Johannes-Evangeliums (rękopis w y kładu); Kom m entar zum 1, und 2. Thessalonicher-Brief (rękopis wykładu); Kom m entar zum Kolosser-Brief (rękopis wykładu); Apo logetik der christlichen Religion (rękopis wykładu, bardzo obszer nie).10
5 Zob. tamże, s. 7* nn.
6 Zob. J. R. G e i s e l m a n n , Einführung. W : Einheit in der K ir che oder das Prinzip des Katholizism us dargestellt im Geiste der K irchenväter der drei ersten Jah rh u n d erte, Köln 1957, s. 87 n.
7 Zob. R. R e i n h a r d t, dz. cyt., s. 36*.
8 Gesam m elte Schriften und A ufsätze (red. J. J. I. Döllinger), t 1—2. Regensburg 1839—1840.
0 J. F r i e d r i c h , Johann Adam Möhler, der Sym boliker, M ün
chen 1849. Por. R. R einhardt, dz. cyt., s. 9*. 10 Zob. R. R e i n h a r d t, dz. cyt., s. 7* n.
2 8 8 B O M A N K A R W A C K I [ 4 ]
Stąd widać, że badania nad piśmiennictwem Möhlera nie są jeszcze ostatecznie zamknięte.
II. DOROBEK NAUKOWY MÖHLERA
Spuścizna pisarska Möhlera obejmuje książki, artykuły, omó wienia i recenzje, pisma zebrane, listy i inne pu blik acje.11
1. K s i ą ż k i
Möhler napisał cztery dzieła: Einheit — poświęcone jedności w Kościele, Athanasius — ukazujące postać Kościoła pierwszych wieków i zmagania się z herezją arianizmu, Sym bolik —· podające wykład niezgodności dogmatycznych pomiędzy katolikam i i pro testantam i na podstawie ich wyznań wiary, oraz Neue Untersu
chungen — ściśle łączące się z trzecim i stanowiące odpowiedź
na zarzuty protestanckiego profesora U niw ersytetu w Tybindze F. Baura pod adresem Sym bolik. Te dzieła Möhler sam przygo tował do druku i ukazały się one pierwszy raz jeszcze za życia autora. W niżej podanym wykazie wymieniono nie tylko pierw sze wydania tych dzieł, ale wszystkie jakie dotychczas ukazały się w języku niemieckim, a także tłumaczenia tych dzieł na języ ki obce. Wszystkie tłumaczenia pochodzą z ubiegłego wieku. Do tychczas znane są tłumaczenia dzieł Möhlera na następujące ję zyki: polski, francuski, włoski, angielski, holenderski i szwedz ki. 12
Die Einheit in der Kirche, oder das Prinzip des Katholizismus, dargestellt im Geiste der Kirchenväter der drei ersten Jahrhun derte. Tübingen (Heinrich Laupp) 1825.
11 Niniejszy wykaz drukow anych publikacji M öhlera sporządzony został głównie w oparciu o: Verzeichnis der gedruckten A rbeiten Jo
hann Adam Möhler (1796—1838). Aus dem Nachlass S tefa n Lösch
(+1966). Unter M itarbeit von Jochen Köhler und Carola Z im m er
m ann durchgesehen, ergänzt und herausgegeben von R udolf R ein hardt. W: K irche und Theologie im 19. Ja h rh u n d e rt (red. G. Schw e
iger) G öttingen 1975. — To opracowanie zaw iera szczegółowsze i gruntow niejsze w yjaśnienia, uzasadnienia i uzupełnienia.
12 Wysuwa się przypuszczenia o tłum aczeniach dzieł M öhlera ta k że na języki: rosyjski, bułgarski, kroacki, czeski, słowacki, ukraiński, grecki, arm eński. Nie ma jednak wiarygodnego potw ierdzenia tych przypuszczeń. Zob. R. R e i n h a r d t , Verzeichnis der gedruckten A rbeiten Johann A dam Möhlers (1796—1838), dz. eyt., s! 44*. 47*.
J A N A D A M M Ö H L E R 2 8 9
Die Einheit in der Kirche ...13 (wydanie drugie niezmienione).
Tübingen (Heinrich Laupp). — Wien (Braunm üller und Seidel, C. Gerold) — Prag (Haase Söhne) 1843.
Die mystische Einheit der Kirche. Opublikował E(rnst) M(ichel).
V/: Die Tat. M onatsschrift für die Zukunft deutscher K ultur. J e na (Eugen Diederichs) 14(1922) s. 33—3 8.14
Die Einheit in der Kirche ... T ext der Ur-Ausgabe m it Nach trägen aus den M anuskripten. Opracował E. Josef Vierneisel (Deu
tsche Klassiker der Katholischen Theologie aus neuerer Zeit 2). Mainz (Matthias Grünewald) 1925.
Die Einheit in der Kirche ... Wydał z wprowadzeniem i komen
tarzem Josef Rupert Geiselmann. Köln-Olten (Jakob Hegner) 1957.
De l’unité de l’église, ou du principe du catholicisme d’après l’esprit des pères des trois premiers siècles. Tłum, z niemieckiego
Ph(ilippe) Bernard. Bruxelles (H. Remy) 1839.
De l’unité de l’église ...43 Tłum. z niem. Ph(ilippe) Bernard.
Paris (Sagnier & Bray) 1839.
De l’unité de l’église ... Tłum. z niem. Ph(ilippe) Bernard. To
urnai (Castermann) 1835.
L ’unité dans l’église, ou le principe du catholicisme d’après l’esprit des pères des trois premiers siècles de l’église. Tłum. z
niem. André de Lilienfeld. Z wprowadzeniem Pierre Chaillet (Unam Sanctam 2). Paris (Du Cerf) 1938.
Dell’unità délia chiesa ossia dei principio del cattolicismo se conde lo spirito dei padri dei prim i tre secoli délia chiesa. (Bi-
blioteca ecclesiastica, classe seconda: Dogmatica, poiemica, filoso- fia — morale 1). Milano (Pirotta) 1841.
Dell’unità ...16 Wydanie drugie. Milano (Pirotta) 1858.
De eenheid in de kerk of het principe von het katholicisme in den geest van de kerkvaders uit de eerste dri eeuwen. Na ho
lenderski przetłumaczył A. T. W. Bellemans. Z wprowadzeniem G(ustave) Thiels. A ntw erpen (Paul Brand Bussum) 1947.
Athanasius der Grosse und die Kirche seiner Zeit, besonders im Kam pfe m it dem Arianismus. In sechs Büchern. Mainz (Flo
rian Kupferberg) 1827.
Athanasius der Grosse ...17 (wydanie drugie, zmienione). Mainz
(Florian Kupferberg) 1844.
13 T ytuł jak wyżej.
14 Z pierwszego rozdziału Einheit. ,s T ytuł jak wyżej.
10 T ytuł jak wyżej. 17 T ytuł jak wyżej.
2 9 0 R O M A N K A R W A C K I [ 6 ]
Möhlers „Athanasius” (wyboru dokonał i wprowadzenie napisał
Engelbert Krebs). W: Hochland 32 (1935) t. 2 s. 385—398.
Athanase le grand et l’église de son tem ps en lutte avec Varia nisme. Tłum. z niem. Jean Cohen z historyczną notatką o arianiz-
mie, od śmierci św. Atanazego do naszych czasów, poprzedzona panegirykiem św. Grzegorza z Nazjanzu o św. Atanazym. 3 to my, Paris (Débécourt) 1840.
Athanase le grand ...18 Tłum. z niem. Zickwolff i Jean Cohen,
z historyczną notatką o arianizmie, od śmierci św. Atanazego do naszych czasów. Wyd. Société Nationale pour la propagation de bons livers. G érant Ch.-J. de Mat. Bruxelles (Société Nationale pour la propagation de bons livres) 1841.
Athanase le grand ... t. 2. Bruxelles 1861—1863.
Saint Athanase. Histoire de sa vie, de ses écrits et de son in fluence sur son siècle suivie de notices sur saint Antoine et saint Pacome. Lille 1848.
Atanasio il grande e la chiesa dei suo tempo. (Biblioteca eccle
siastica, classe prima: storia et vite 11—12). 2 tomy. Milano (Pi- rotta) 1843—1844.
Atanasio il grande et la chiesa dei suo tempo. Wydanie d ru
gie. Milano (Pirotta) 18(7).
Beleuchtung der „Denkschrift fü r die Aufhebung des den ka tholischen Geistlichen vorgeschriebenen Cölibates”. Mainz (in
Kommission bei Joseph Stenz) 1828.
Examen du mémoire pour l’abolition du célibat prescrit au clergé catholique. W: Mémorial catholique. Nouvelle collection
1 (1830) s. 1—10, 124—134.
Sym bolik, oder Darstellung der dogmatischen Gegensätze der Katholiken und Protestanten, nach ihren öffentlichen Bekennt- nissschriften. Mainz (Florian Kupferberg) 1832.
Sym bolik ...19 (wydanie drugie, poprawione i rozszerzone).
Mainz (Florian Kupferberg) Wien — (Karl Gerold) 1833.
Sym bolik ... (wydanie trzecie, poprawione i rozszerzone). Mainz
(Florian Kupferberg) Wien (Karl Gerold) 1834.
Sym bolik ... (wydanie czwarte, poprawione i rozszerzone). Mainz
(Florian Kupferberg) — Wien (Karl Gerold) 1835.
Sym bolik ... (wydanie piąte, poprawione i rozszerzone „Mit der Biographie des Verfassers von einem seiner Freunde”). Mainz
(Florian Kupferberg) — Wien (Karl Gerold) 1838.
Sym bolik ... (wydanie szóste niezmienione). Mainz (Florian K up
ferberg) — Wien (Karl Gerold) 1843. 18 T ytuł jak wyżej.
J A N A D A M M Ö H L E H 2 9 1
Sym bolik ... (wydanie siódme niezmienione). Mainz (Florian
Kupferberg) ·— Wien (Karl Gerold) 1864.
Sym bolik ... (wydanie ósme niezmienione). Mainz (Florian K up
ferberg) 1872.
Sym bolik ... (wydanie dziewiąte niezmienione). Mainz (Florian
Kupferberg) 1884.
Sym bolik ... (wydanie dziesiąte niezmienione). Mainz (Florian
Kupferberg) 1889.
Sym bolik ... (wydanie jedenaste niezmienione). Mainz (Florian
Kupferberg) 1890.
Sym bolik ... (wydanie dwunaste niezmienione). Mainz (Florian
Kupferberg) 1904.
Sym bolik ... (wydanie trzynaste niezmienione). Mainz (Florian
Kupferberg) 1904.
Sym bolik ... (wydanie najnowsze). Regensburg 1871.20
Sym bolik ... (wydanie najnowsze, drugi przedruk). Regensburg
1973.
Sym bolik ... (wydanie trzecie). Regensburg 1882. Sym bolik ... (wydanie czwarte). Regensburg 1884.
Sym bolik ... (wydanie piąte). München-Regensburg 1849. Sym bolik ... (wydanie szóste). München-Regensburg 1895. Sym bolik ... (wydanie siódme). München-Regensburg 1909. Sym bolik ... (wydanie ósme—dziewiąte). München-Regensburg
1913.
Sym bolik ... (wydanie dziesiąte). Wydał Franz X aver Kiefl. Re
gensburg 1921.
Sym bolik ... (wydanie jedenaste—dwunaste). Wydał Franz X a
ver Kiefl. Regensburg 1924.
Sym bolik ... Wydał z wprowadzeniem i komentarzem Josef Ru
pert Geiselmann. Köln-Olten (Jakob Hegner). Tom 1: Einführung und T ext 1958.
Tom 2: Zum Verständnis der Sym bolik 1960.
Sym bolika czyli w ykład dogmatyczny niezgodności pomiędzy katolikam i i protestantam i podług ich publicznych wyznań wiary ułożony przez Dr. J. A. Moehlera, z siódmego wydania niemiec
kiego przetłumaczony na język polski przez Ks. M. Nowodwor skiego, W arszawa 1871.
20 W ydawnictwo w Regensburgu (później Regensburg—M ünchen) w oparciu o siódme wydanie Sym bolik (z 1864 r.) rozpoczęło w ydaw anie
Sym bolik niezależnie od w ydaw nictw a w Mainz. Pierwsze dwa' w y
dania ukazały się w dwóch tomach. Pierw szy tom zaw ierał S ym b o
lik, a drugi Neue Untersuchungen. Zob. Verzeichnis der gedruckten A rbeiten Johann A dam Möhlers (1796—1838), dz. cyt., s. 14*.
2Э2 H O M A N K A R W A C K I
[ 8 ]
La symbolique, ou exposition des contrariétés dogmatiques en tre les catholiques et les protestants d’après leurs confessions de foi publiques. Tłum. z czwartego wydania niemieckiego F r a n
çois) Lâchât. 2 tomy. Besançon (Outhenin-Chalendre) 1836.
La symbolique ...21 Tłum. z czwartego wyd. niem. F(rançois)
Lâchât. 2 tomy. Bruxelles 1838.
La symbolique ... Tłum. z niem. F(rançois) Lâchât. Wydanie
drugie przejrzane i poprawione. 3 tomy. (t. 3 = Défense de la symbolique ...). Paris—Chalon—sur—Saône (Louis Vives) 1852.
La symbolique ... Tłum. z niem. F(ranęois) Lachat. Wydanie
drugie, przejrzane i poprawione. 2 tomy. Besançon (Outbenin— —Chalendre) 1852.
La symbolique ... Wydanie trzecie, przejrzane i poprawione. 2
tomy, Bruxelles—Louvain (С. J. Fonteyn) 1853—1854.
Extraits raisonnes de la symbolique de Moehler. Paris (Callet)
1856.
La simbolica, ossia esposizione dette antitesi dogmatiche tra i cattolici ed i protestanti seconda le loro pubbliche professioni di fede. Tłum. P(ietro) P(erabo). (Bibłioteca ecclesiastica, classe se
conda: Dogmatica, polemica, filosofia — m orale 2—5). Milano (Pi- rotta) 1840.
La simbolica ossia esposizione delle antitesi dogmatiche tra i cattolici ed i protestanti secondo le loro pubbliche professioni di fede. (Nuova biblioteca cattolica di opere di religione. Prim a, se
rie 1). Novarra (Francesco A rtaria) 1839.
La simbolica ...22 Drugie wydanie włoskie poprawione na pod
stawie oryginału piątego wydania niemieckiego. Milano (Pirotta) 1842.
La simbolica ... Trzecie wydanie włoskie poprawione na pod
stawie oryginału piątego wyd. niem., powiększone o: Nuove ri-
cerche sulle antitesi dogmatiche fra i cattolici ed i protestanti in riposta al (Ferdinand Christian) Baur. Miląno (Pirotta) 18(7).
La simbolica ... Czwarte wydanie. Milano (Pirotta) 1853. La simbolica ... Pierwsze wydanie neapolitańskie na podstawie
oryginału trzeciego wydania włoskiego, poprawione na podstawie oryginału piątego wydania niemieckiego, powiększone o: Nuove
ricerche sulle antitesi dogmatiche fra i cattolici ed i protestanti in riposta al (Ferdinand Christian) Baur. (Biblioteca cattolica 22).
Napoli (Societa della biblioteca cattolica) 1850.
Sym bolism or exposition of the doctrinal differences between
21 Tytuł jak wyżej. 22 T ytuł jak wyżej.
[9] J A N A D A M M Ö H L E R 293 catholics and protestants as evidenced by their symbolical w ri tings. Tłum. z niem. J(ames) B(urton) Robertson. 2 tomy. Lon
don (Charles Dolman) 1843.
Sym bolism or exposition of the doctrinal differences between catholics and protestants as evidenced by their symbolical w ri tings. Tłum. z niem. J(ames) B(urton) Robertson. 2 tomy. New
York (Appleton, D. & Co.) 1844.
Sym bolism ...23 2 tomy. Wydanie drugie. London (Charles Dol
man) 1847.
Sym bolism ... 2 tomy. Wydanie trzecie. London 1847.
Sym bolism ... 2 tomy. Wydanie trzecie. New York (Cath. Pub.
Co.) 1868.
Sym bolism ... 2 tomy. Wydanie czwarte. New York 1869. Sym bolism ... 2 tomy. Wydanie (?). London and New York (Gib-
bings & Company, ltd.) 1894.
Sym bolism ... 2 tomy. Wydanie piąte. London (Gibbings & Com
pany, ltd.) 1906.
De Sym boliek, of Verklaring der leerstellige strijdpunten tus- sehen Catholijken en Protestanten, volgens derzelver openbare symbolische Geschriften. Z czwartego poprawionego wydania nie
mieckiego tłum. Dr. Theodorus Brouwer. 2 tomy. Rotterdam (C. J. Boten) 1839.
Sym bolik, eller fram ställning af de dogmatiska motsatserna emellan katholiker och protestanter, enligt deras offentliga be- kännelseskrifter. Wydał (Joh. Olof Lagberg), Norrköping (Östlund
& Berling) 1843.
Neue Untersuchungen der Lehrgegensätze zwischen den Katho liken und Protestanten. Eine Vertheidigung meiner Sym bolik ge gen die K ritik des Herrn Professors Dr. (Ferdinand Christian) Baur in Tübingen. Mainz (Florian Kupferberg) —■ Wien (Karl Gerold) 1834.
Neue Untersuchungen ...21 Wydanie drugie rozszerzone i popra
wione. Mainz (Florian Kupferberg) — Wien (Karl Gerold) 1835.
Neue Untersuchungen ... Wydanie najnowsze, tj. trzecie nie
zmienione (— Sym bolik ... t. 2). Regensburg (G. J. Manz) 1872.
Ergänzungen zu Möhlers Sym bolik aus dessen Schrift: Neue Untersuchungen der Lehrgegensätze zwischen den K atholiken und Protestanten .Wyd,. Johann Michael Raich, wraz z życiorysem
Möhlera napisanym przez Heinricha Kihna. Mainz (Florian K up ferberg) 1889.
23 T ytuł jak wyżej. 24 T ytuł jak wyżej.
2 9 4 H O M A N K A R W A C K I [ 1 0 1
Neue Untersuchungen ... Wydanie najnowsze, tj. czwarte nie
zmienione ( = Symbolik ... t. .2). Regensburg (Nationale Verlags anstalt, przedtem G. J. Manz) 1894.
Neue Untersuchungen ... Wydanie piąte rozszerzone i popra
wione, z wprowadzeniem i przypisami wydał Paul Schanz). Re gensburg (Nationale Verlagsanstalt, przedtem G. J. Manz) 1900.
Nouvelles recherches sur les contrariétés entre les catholiques et les protestants, pour servir de réponse aux objections faites contre la symbolique par la société évangélique de Tübingue dans l’ouvrage de Ferdinand Christian Baur. Tłumaczenie z drugiego
wyd. niem. F(rançois) Lâchât. Besançon (Outhenin—Chalendre) 1840.
Défense de la symbolique ou nouvelles recherches sur les con trariétés dogmatiques entre les \catholiques et les protestants. Pour servir de réponse aux objections faites contre la symbolique, par la Faculté évangélique de Tübingue dans l’ouvrage de Ferdinand- -Christian Baur. Tłum. z niem. F(rançois) Lâchât ( = 3 t. do: La
symbolique ...). Paris (Louis Vives) 1852.
Nouvelles recherches ,..25 Tłumaczenie księdza diecezjalnego z
Malines. Louvain 1859.
Eclaircissements tirés de la symbolique et des nouvelles recher ches de Moehler (M,s.) .o. O. 1865.
2. A r t y k u ł y
A rtykuły Möhlera oraz ich przedruki ukazywały się w więk szości w „Theologische Q uartalschrift”, założonym w 1819 r. przez J. S. Dreya i wydawanym w Tybindze. Do 1831 r. wychodziły one anonimowo; Taka 'była praktyka redakcji „Theologische Quar- talschrdft” w latach 1819·—1831. Lösch twierdzi, że początkowe fragm enty tych artykułów są legitymacją autora.26
Hieronymus und Augustinus im Streit über Gal 2, 14. ThQ 6
(1824) s. 195—219.
Karl der Grosse und seine Bischöfe. Die Synode von Maynz im Jahre 813, ThQ 6 (1824) s. 367—427.
Über den Brief an Diognetos. Die Zeit seiner Herausgabe. Dar stellung seines Inhalts, ThQ 7 (1825) s. 444—461.
Ein W ort in der Sache des philosophischen Cellegiums zu Lö wen, ThQ 8 (1826) s. 77—110.
Einige Ged.anken über die zu unserer Zeit Verminderung der
25 T ytuł jak wyżej.
2S Zob. Verzeichnis der gedruckten A rbeiten Johann A dam Möhlers
[ n i J A N A D A M M Ö H L E R '295
Priester, und damit in Verbindung stehender Punkte, ThQ 8 (1826)
s. 414—451.
Anselm, Erzbischof von Canterbury. Ein Beitrag zur Kenntnis des religiös-sittlichen, öffentlich-kirchlichen und wissenschaft lichen Lebens im elften und zw ölften Jahrhundert. ThQ 9 (1827)
s. 435—497, 585—664 (Anselm als Erzbischof von Canterbury). ThQ 10 (1828) s. 62'—130. (Die Scholastik des Anselmus).
The life of St. Anselm, arcnbishop of Canterbury; a contri bution to a knowledge of the moral, ecclesiastical and literary life of the eleventh and tw elfth centuries. Tłum. z niem. H enry
Rymer. London (Old Hall Green) 1842.
Beleuchtung der D enkschrift fü r die Aufhebung des dem katho lischen Geistlichen vorgeschriebenen Cölibates. Mit drei Acten- stücken. K atholik 8 (1828) t. 30, s. 1—32, 257—297.
Fragmente aus und über Pseudo-Isidor, ThQ 11 (1829) s. 477—
520; 14 (1832) s. 3—52.
Kurze Betrachtungen über das historische Verhältnis der U ni versitäten zum Staate. W: Anzeige der Feier des Geburts-Festes
Seiner M ajestät des Königs Wilhelm von W ürttem berg auf den 27. September 1829 von dem Kanzler und aeademischen Senate der U niversität Tübingen.
Über das Verhältnis, in welchem nach dem Koran Jesus Chris tus izu Mahommed und das Evangelium zum Islam steht. Mit besonderer Berücksichtigung der künftigen Schicksale des letz teren gegenüber dem Christentum, ThQ 12 (1830) s. 3—81.
On the relation of Islam to the Gospel. Tłum. z niemieckiego
J. P. Menge. Przedruk: Calcutta Christian Intelligencer. Wydanie uzupełnione i poprawione. Calcutta 1847.
Über die Lehre Swedenborgs, ThQ 12 (1830) s. 648—697.
Versuch über den Ursprung des Gnosticismus. W: Beglückwün
schung, Seiner Hochwürden dem H errn Dr. Gottlieb Jakob Planck, Oberconsistorialrath, ersten Professor d e r Theologie in Gottingen und R itter des Guelfen-Ordens, zur Feier seiner, fünf- zigjärigen Am tsführung, am 15. Mai, da-rgebrächt von der katho lisch-theologischen F akultät zu Tübingen. Tübingen 1831.
Betrachtung über den Zustand der Kirche im 15. und zu Anfang des IS. Jahrhunderts, in Bezug auf die behauptete Nothwendig- keit einer die bestehenden Grundlagen der Kirche verletzenden Reformation, ThQ 13 (1831) s. 589—633.
(Nekrolog auf Andreas Benedikt Feilmoser, 1777—1831). Schwä bische Chronik oder des Schwäbischen M erkurs zweite A bthei lung. S tu ttg art 1831 September 13, s. 629—630 i ThQ 13 (1831)
296 H O M A N K A R W A C K I
Über Justin Apologie I c. 6. Gegen die Auslegung dieser Stelle von Neander, ThQ 15 (1833) s. 49—60.
Bruchstücke aus der Geschichte der Aufhebung der Sklaverei durch das Christentum in den ersten X V Jahrhunderten, ThQ 16
(1834) s. 61—136, 567—613.
Le christianisme et l’esclavage, par (Louis-Charles-Victor-Au
gust) Therou de Sancere, suivi d’un traité historique de Moehler sur le même sujet: (De l’abolitioy, de l’esclavage par le christianis me dans les quinze premiers siècles). Tłum. (Constant) Symon de
Latreiche. Paris (Langlois et Leclerque) 1841.
Le christianisme et l’esclavage ,..27 Bruxelles 1844.
Frammenio storico sull’abolizione délia schiavitù operata dal cristianismo пег prim i quindici secoli. W: Annali delle scienze
religiose 1 (1835) s. 161—176.
Sendschreiben an Herrn Bautain, Professor der philosophischen Facilitât zu Strassburg, ThQ 17 (1835) s. 421—453.
Über die neueste Bekäm pfung der katholischen Kirche. Münche
ner Politische Zeitung, 29., 30. Januar, 15., 17. Februar 1838 s. 149—151, 154—156, 241—241, 254—256.
Möhler über katholische und vrotestantische Wissenschaft. HPB
19 (1847) s. 725—729.
Beleuchtung der D enkschrift fü r die Aufhebung des den katho lischen Geistlichen vorgeschriebenen Cölibates. W: Der ungeteilte
Dienst. Von Grösse und Fährni.s jungfräulichen Priestertum s. Sal zburg-Leipzig (Anton Pustet) 1938 s. 75—169.
3. O m ó w i e n i a i r e c e n z j e
Omówienia i recenzje powstały w długim, 'biorąc pod uwagą ■krótkie życie autora, okresie czasu (1823—1835), obejmującym oraw ie całą twórczą działalność Möhlera. Omówienia i recenzje Möhler publikował przede wszystkim w „Theologische Quartal- ■schrift”. A więc i tutaj istnieje problem autorstw a tych omówień i recenzji, które zostały opublikowane do 1831 roku. Autorstwo Möhlera odnoszące się do niżej podanych omówień i recenzji okre ślili: Lösch i Geiselmann.28
F e r d i n a n d W a l t e r , Lehrbuch des Kirchenrechts, m it Berücksichtigung der neuesten Verhältnisse. Bonn 1822, ThQ 5
(1823) s. 263—299.
T h e o d o r K a t e r k a m p , Des ersten Zeitalters der K irchen 27 T ytuł jak wyżej.
28 Zob. Verzeichnis der gedruckten Arbeiten Johann A dam Möhlers
[ 1 3 ] J A N A D A M M Ü H L E H 2 9 7
geschickte erste Abteilung: Die Zeit der Verfolgungen. M ünster
1823, ThQ 5 (1823) s. 484—532.
■ S e b a l d В г e n d e 1, Handbuch des katholischen und protes
tantischen Kirchenrechts. Mit geschichtlichen Erläuterungen und steter Rücksicht auf die neuesten kirchlichen Verhältnisse in den deutschen Bundesstaaten, und namentlich im Königreiche Baiern.
Bamberg 1823, ThQ 6 (18:24) s; 84—113.
A u g u s t Ne . a n d e r , Der heilige Johannes Chrysostomus und die Kirche, besonders des Orients, in dessen Zeitalters. 2 to
my. Berlin 1821—22, ThQ 6 (1824) s. 262—280.
C l e m e n s A u g u s t « v o n D r o ' s t e - H ü l s h o f f , De juris Austriaci et communis canonici circa matrim onii im pedim en ta discrimine atque hodierna in impedim entorum causis praxi Austriaca, disseratatio. Additis duobus ad historiam juris circa matrimonia utilibus monumentis. Bonn 1822, ThQ 6 (1824) s. 280—■
283.
H e r m a n n A d a l b e r t D a n i e l , Vergleichung des ge meinen Kirchenrechts m it dem Preussischen allgemeinen Land- -Rechte, in Ansehung der Ehehindernisse. Ein notwendiges Hülfs- buch für Rechtsgelehrte und Pfarrgeistliche besonders in Provin zen gemischten Glaubensbekenntnisses. Berlin 1823, ThQ 6 (1824)
s. 283—285.
F r a n z T h e r e m i n , Die Lehre vom göttlichen Reiche.
Berlin 1823, ThQ 6 (1824) s. 622—642.
H e r m a n n J o s e p h S c h m i t t , Harmonie der m orgen ländischen und abendländischen Kirche. Ein E ntw urf zur V erei nigung beider Kirchen. Nebst einem Anhänge über die anerkan nten Rechte des Primats in den ersten acht Jahrhunderten. Mit Vorrede von Friedrich v. Schlegel, Wien 1824, ThQ 6 (1824) s.
641—656.
J o h a n n N e p o m u k L o c h e r e r , Geschichte der christ lichen Religion und Kirche. 1 część. Ravensburg 1824, ThQ. 7
(1825) s. 99—108.
P a c i f i c u s S i n c e r u s (sc. = F r i e d r i c h D a n i e l E r n s t S c h l e i e r m a c h e r ) . Über das liturgische Recht evan
gelischer Landesfürsten. Ein theologisches Votum. Göttimgen 1824,
ThQ 7 (1825) s. 244—291.
P h i l i p p K o n r a d M a r h e i n e c k e , Über die wahre Stelle des liturgischen Rechts im evangelischen Kirchenregiment. Prüfung d.er Schrift: Über das liturgische Recht der evangeli schen LavAesfürsten. Berlin 1825, ThQ 7 (1825) s. 261—277.
preussi-2 9 8 R O M A N K A R W A C K I [ 1 4 ]
sehen Hofkirchenagende aus dem sittlichen Geschichtspunkte.
Leipzig 1824, ThQ 7 (1825) s. 278—285.
C h r i s t i a n F r i e d r i c h L u d w i g S c ' h a a f f , Die K ir
chen-Agendensache in dem preussischen Staate. Eine geschicht liche M itteilung zur bessern Einsicht in die streitigen Umstände.
Leipzig 1824, ThQ 7 (1825) s. 285'—.29.2.
C a r l I m a n u e l N i t s c h , Theologischen Votum fü r die
neue Kirchenagende und deren weitere Einführung. Bonn 1824,
ThQ 7 (1825) s. 29.2—298.
C h r i s t o p h F r i e d r i c h v. A m m o n , Die Einführung der Berliner H of-Kirchen-Agende, geschichtlich und kirchlich be leuchtet, Dresden 1825, ThQ 7 (1825) s. 298—302.
J o h a n n e s A n t o n i u s T h e i n e r , Variae doctorum ca tholicorum opiniones de jure statuendi impedAmenta matrim onium dirimentia. Breslau 1825, ThQ 7 (1825) s. 462—486).
T h e o d o r K a t e r k a m p , Des ersten Zeitalters der Kir- chengesdiichte zw eyte Abtheilung: Streitfragen über Dreyeinig- keit und über die Heilsanstalt in der Kirche. M ünster 1825, ThQ'
7 (1825) s. 486—500.
A u g u s t N e a n d e r , A n t i g n o s t i k и s. Geist des Ter-
tulianus und Einleitung in dessen Schriften m it archäologischen und dogmen-historischen Untersuchungen. Berlin 1825, ThQ 7
(1825) s. 646—664.
J o h a n n N e p o m u ' k L o c h e r e r , Geschichte der christ lichen Religion und Kirche. 2 Teil. Ravensburg 1825, ThQ 7 (1825)
s. 665—692.
G e o r g B e n e d i c t W i n e r , Comparative Darstellung des
Lehrbegriffs der verschiedenen christlichen Kirchenpartheien, nebst vollständigen Belegen aus den symbolischen Schriften der selben in der Ursprache. Leipzig 1824, ThQ 8 (1826) s. 111—138.
C a r l U l l m a n n, Gregorius von Nazianz, der Theologe. Ein
Beitrag zur Kirchen- und Dogmengeschichte des vierten Jahrhun derts. Darm stadt 1825, ThQ 8 (1826) s. 324—331.
J o h a n n N e p o m u k L o c h e r e r , Geschichte der christli
chen Religion und Kirche. 3. Teil. Ravensburg 1826, ThQ 8 (1826)
s. 726—727.
W i l h e l m T f a u g o t t K r u g , Das Kirchenrecht nach Grundsätzen der V ernunft und im Lichte des Christenthums dar gestellt. Nebst einem Anhang über die klimatische Verschieden heit der Religionsformen. Leipzig 1826, ThQ 9 (1827) s. 73—91.
J o h a n n N e p o m u k H o r t i g , Handbuch der christlichen
Kirchengeschichte. 1. Bd. Landshut 1826, ThQ 9 (1827) s. 91—
[151 J A N A D A M M Ö H L E R 299
Katholische Monatsschrift zur Belehrung. ЕгЪаимпд und U nter haltung im Vereine m it mehrern Gelehrten. Hrsg. von Wilhelm
S m e t s . Köln 1. Jg. 1826 und 2. Jg. 1827, 1 und 2, ThQ 9 (1827) s. 31-8—325.
(anonym) Leitfaden in der Kirchengeschichte nach Matthias
Dannenmayers lateinischem Lehrbuche oder Institutionen. 2. ver
besserte Aufl. Kottweil 1. Teil 1826, 2. Teil 1827, ThQ 9 (1827) s. 325—330.
G. M. S p r e n к e, Franz Ludwig, aus dem freiherrlichen Geschleckte von und zu Erthal. Von 1779 bis 1795 Fürstbischof zu Bamberg und W ürzburg, und in Franken Herzog. Eine vaterlän dische Geschichte. W ürzburg 1826, ThQ 9 (1827) s. 330—338.
A d a m G e n g i e r , Über das Verhältnis der Theologie zur Philosophie. Eine Abhandlung. Landshut 1826, ThQ 9 (1827) s.
498—522.
K a r l J o h a n n V i n z e n z H e r b e r , Statistik des B ist hums Breslau. Breslau 1826, ThQ 9 (1827) s. 522-—524.
C a r l J o s e f H i e r o n y m u s W i n d i s c h m a n n , Die Philosophie im Fortgang der Weltgeschichte. 1. Teil: Die G rund
lagen der Philosophie dm Morgenlande. 1. Abteilung Bonn 1827, ThQ 10 (1828) s. 131—134.
J o h a n n N e p o m u k L o c h e r e r , Geschichte der christ
lichen Religion und Kirche. 4. Teil. Ravensburg 18-27, ThQ 10
(1828) s. 328—337.
J o h n M i l n e r , Ziel und Ende religiöser Controversen. Ein
freundschaftlicher Briefwechsel zwischen einer Gesellschaft from m er Protestanten und einem katholischen Theologen. Aus dem
Englischen des Bischofs und apostolischen Vikars Dr. Johann M ilner übersetzt von Moritz Lieber. F ran k fu rt 1828, ThQ 10 (1828) s. 337—347.
F r a n z W e n z e l G o l d w i t z e r , Bibliographie der K ir chenväter und Kirchenlehrer vom ersten zum dreyzehnten Jahr hunderte. Landshut 1828, ThQ 10 (1828) s. 719—731.
J o h a n n B e r n h a r d J o s e p h B u s s e , Grundriss der christlichen Literatur von ihrem Ursprünge an bis zur Erfindung und Ausbreitung der Buchdruckerei. Ein Handbuch fü r angehen de Theologen. 1. Teill. Münster 1828, ThQ 10 (1828).
J o h a n n N e p o m u k H o r t i g , Handbuch der christlichen
Kirchengeschichte. 1. Bd. 2. Aufl., 2. Bd. 2. Abteilung, fortgesetzt
und beendigt von Joh. Jos. Ignaz Döllinger, Landshut 1828, ThQ 11 (1829) s. 97—118.
( A n d r e a s ) R ä s s u n d ( N i k o l a u s ) W e i s , Religiös- -kirchliches Leben in Frankreich während des siebenzehnten und
зсо
R O M A N K A R W A C K I [16] achtzehnten Jahrhunderts. 1. Bd. Auch unter dem Titel: Denkwürdigkeiten aus der Kirchengeschichte von Frankreich im 17. Jahrhundert; oder Darstellung der in diesem Zeitraum gestifteten religiösen Anstalten und d er Beispiele des Eifers, der Frömigkeit und Nächstenliebe. Nach dem Französischen des H errn (Michael- -Joseph-Pierre) Picot. 1. Bd. F rankfurt 1828, ThQ 11 (1829) s. 146—152.
T h e o d o r K a t e г к a m p, D enkwürdigkeiten aus dem L e ben der Fürstin Amalia von Gallitzin, geborenen Gräfinn von Schmettau. Mit besonderer Rücksicht auf ihre nächsten Verbin dungen: Hemsterhuys, Fürstenberg, Overberg und Stolberg. Mün
ster 1828, ThQ 11 (1829) s. 308—324.
P h i l i p p S t r a h l , Beyträge zu russischen Kirchengeschich
te. 1. Bd.: a) Angahe und K ritik der Quellen der russischen K ir
chengeschichte, b) Chronologischer Abriss der ganzen russischen Kirchengeschichte, c) Geschichte der Irrlehren und des Seetenwe- sens in der russischen Kirche, d) Chronologisches Verzeichniss der russischen Regenten und O berhäupter der Kirche. Halle 1827, ThQ 11 (1829) s. 324—328.
F e r d i n a n d W a l t e r , Lehrbuch des Kirchenrechts aller christlichen Confessionen. 4., ganz um gearbeitete und sehr ver
m ehrte Auflage. Bonn 1829, ThQ 11 (1829) s. 565—572.
Sammelbesprechung : A nton Henne, Ansichten eines Obskuran ten über Katholizismus und Protestantismus. Ein W ort über die Interessen unserer Zeit, an Jeden unter uns, der Mensch ist. Vom
Verfasser der „Neuen Schweizerchronik fürs Volk”. St. Gallen 1829, ThQ 12 (1830) s. 118—151.
J o h n M i l n e r , Briefe an einen Pfründner als Erwiderung
auf die Bem berkungen über das Papstthum von dem Ehrwürdigen J. Sturges, Pfründner und Kanzler von W inchester und Kaplan Seiner Britischen Majestät. Nebst Betrachtungen über die U nver träglichkeit des Hoadlyismus m it den Lehren der Kirche von England. Aus dem Englischen nach der siebenten Ausgabe über
setzt von P eter Klee. F ran k fu rt 1829, ThQ 12 (1830).
( A n d r e a s ) R ä s s u n d ( N i k o l a u s ) W e i s , D enkw ür
digkeiten aus der Kirchengeschichte von Frankreich im siebzehn ten Jahrhundert oder Darstellung der in diesem Zeitraum gestif teten religiösen Anstalten, vjnd der Beispiele des Eifers, der Fröm m igkeit und Nächstenliebe. Nach dem Französischen des H errn
(M ichael-Joseph-Pierre) Picot, auch frei bearbeitet von (Andreas) Räss und (Nikolaus) Weis. 2. Teil. F ran k fu rt a.M. 1829, ThQ 12 (1830).
so-[17] J A N A D A M M Ö H L E R 301 ciétés modernes. (Bibliothèque catholique de la Belgique. 4e ou
vrage pour 1829). Löwen 1829, ThQ 12 (1830).
M. P h . ( J e a n P h i l i b e r t ) D a m i r o n , Essai sur l’hi stoire de la philosophie en France au X I X e siècle. Seconde édi
tion, revue et augmentée. Tome premier. Tome second. Paris 1828, ThQ 12 (1830) s. 570—599.
F r i e d r i c h B r e n n e r , Lichtblicke von Protestanten, oder:
Neueste Bekenntnisse für die W ahrheit bei ihren Gegnern. Auch ein Beitrag zur dritten Jubelfeier der Augsburgischen Confession.
Bamberg 1830, ThQ 12 (1830) s. 599—602.
J o s e p h I g n a z R i t t e r , Handbuch der Kirchengeschichte. 1. Bd. Elberfeld 1826; 2. Bd. 1. Abteilung 1828; 2. Bd. 2. Abteilung Bonn 1830, ThQ 13 (1331) s. 77—90.
G e o r g T h o m a s R u d h a r t , T h o m a s M o r u s . Aus
den Quellen bearbeitet. Nürnberg 1829, ThQ 13 (1831) s. 91—103.
C a r l A l e x a n d e r v o n R e i c h l i n - M e l d e g g , Gf
schichte des Christenthums, von seinem Ursprünge bis auf die neueste Zeit; zum Gebrauche bei akademischen Vorlesungen über allgemeine christliche Religions- und Kirchen-Geschichte. 1. Bd:
Einleitung zu dem Studium der Kirchen-Geschichte des
Christenthums von 1 bis 324 n. Chr. Freiburg 1830, ThQ 13 (1831) s. 103—137.
(O l y m p e ) P h i l i p p e G e r b e t , Considérations sur le dogme générateur de la piété catholique. Paris 1829, ThQ 13
(1831) s. 328—357.
T h e o d o r К a t e r !k a m p , Der Kirchengeschichte vierte Abtheilung: Übergang aus der ältesten Zeit in das Mittelalter. Nebst einem Anhänge über das christliche Leben und den Geist der gottesdienstlichen Versammlungen. M ünster 1830, ThQ 13
(1831) s. 519—539.
C a s p a r F r a n z K r a d ' b e , Leben Bernard Overberg’s.
M ünster 1831, ThQ 13 (1831) s. 539—551.
A d a m G e n g i e r , Das Glaubensprincip der griechischen K ir
che im Vergleich m it dem der römisch-katholischen Kirche und anderen religiösen Denkweisen unserer Zeit. Ein Programm. Bam
berg 1829, TtQ 13 (1831) s. 652—659.
Sammelbesprechung: Doctrine de Saint-Simon. Lettres sur la religion et la politique. Paris 1831, ThQ 14 (1832) s. 305—332.
B a r t h é l m y- P r o s p e r E n f a n t i n , Religion saint-simo- nienne. Economie politique et politique. Articles (de Barthélm y- -Prosper Enfantin) extraits du „Globe”. Paris 1831, ThQ 14 (1832).
S a i n t -A m a n d B a z a r d, Doctrine de Saint-Sim on, Expo sition 2e année 1829— 1830. Paris (1831), ThQ 14 (1832).
3 0 2 H O M A N K A R W A C K I { 1 8 ]
J u l e s L e C h e v a l i e r S a i n t -A n d r é, Religion saint-
-simonienne. Enseignement central, Paris (1831), ThQ 14 (1832).
Tableau synoptique de la doctrine de Saint-Simon. (Paris —
o. J.), ThQ 14 (1832).
B a r t o l o m e o Р а с с а , Historische D enkw ürdigkeiten über Pius VII. vor und während seiner Gefangenhaltung in Rom und bei seiner gewaltsamen W egführung nach Frankreich, oder über das M inisterium, die beiden Reisen nach Frankreich und die Gefangenschaft auf der Festung von St. Carlo in Fenestrelle des Cardinals Bartholomäus Pacca, von ihm selbst geschrieben. Ein wichtiger, grösstentheils unbekannter, m it Dokumenten belegter und zugleich berichtigender Beitrag zur neuern Kirchen- und Staaten-Geschichte. Aus dem Italienischen, nach der zweiten in
Rom veranstalteten und verm ehrten Auflage. 3 Bände. Augsburg 1831, ThQ 14 (1832) s. 395—404.
( G o t t l i e b L u c a s F r i e d r i c h T a f e l ) Eustathii me- tropolitae Thessalonicensis opuscula. Accedunt trapezuntinae his toriae scriptores Panaretus et Eugenicus. E Codicibus Manuscriptis Basiliensi, Parisinis, Veneto nunc prim um edidit Theophilus L u cas Fridericus Tafel. F ran k furt а.M. 1832, ThQ 15 (1833) s.
147—173.
( G o t t l i e b L u c a s F r i e d r i c h T a f e l ) Annae Com- nenae supplementa historiam ecclesiasticam Graecorum seculi XI et X II spectantia. Accedunt acta synodi Constantinopolitanae in Soterichi Panteugoni dogmata de Christi crucifixi sacrificio habi tae edidit Theophilus Lucas Fridericus Tafel. Tübingen 1832, ThQ
15 (1833).
J a k o b R u t t e n s t o c k , Institutiones historicae ecclesias
ticae Novi Testamenti. Vol. 1 und 2. Wien 1832-1834, ThQ 15
(1833) s. 700—714.
( L o u i s E u g è n e M a r i e ) B a u t a i n , De l’enseignement
de la philosophie en France au 19e siècle. Strassbourg et Paris
1833, ThQ 16 (1834) s. 137—152.
F r a n z A n t o n ' S t a u d e n m a i e r , Johannes Scotus Eri- gena und die Wissenschaft seiner Zeit. Mit allgemeinen E ntw ick lungen der Hauptwahrheiten auf dem Gebiete der Philosophie und Religion, und Grundzügen zu einer Geschichte der specu- lativen Theologie. 1 .Teil. F ran kfu rt a.M. 1834, ThQ 16 (1834) s.
470—485.
(anonym = J o h a n n F r i e d r i c h H e i n r i c h S c h l o s s e r ) Johann Tauler’s Nachfolgung des armen Lebens Christi.
F ran kfu rt a. M. 1833, ThQ 16 (1834) s. 551—557.
Wiede-[19] J A N A D A M M Ö H L E R 303
raujblühens wissenschaftlicher Bildung, vornehmlich in Teutsch- land bis zum Anfänge der Reformation. Magdeburg 1. Bd. 1827;
2. Bd. 1830; 3. Bd. 1832, Jahrbücher fü r Theologie und christliche Philosophie (Giessen) 1 (1834) s. 173—187.
G e o r g P h i l l i p s , Deutsche Geschichte m it besonderer Rücksicht auf Religion, Recht und Staatsverfassung. Berlin 1. Bd.
1832; 2. Bd. 1834, K atholik 15 (1835) t. 55, s. 310—315.
4. P i s m a z e b r a n e
Przedstawione są tu publikacje, które ukazały się po śmierci Mohlera i zostały przygotowane na podstawie jego rękopisów. Już w rok po śmierci Mohlera, jego uczeń J.J.I. Döllinger wydał dwutomowe dzieło, które zatytułował: Zebrane pisma i artykuły. Geiselmann wydał fragm enty wykładów Mohlera z praw a kościel nego i z historii Kościoła. Podjął także pracę nad wydaniem wszystkich dzieł Mohlera. Edycja m iała obejmować zarówno te publikacje, które ukazały się za życia Mohlera, jak i te, które zostały wydane po .jego śmierci. Z zamierzonej sześeiotomowej edycji (tom trzeci miał składać się z dwóch części), Geiselmann zdołał wydać jedynie dwa tomy (w tym tom dwuczęściowy). Z powodu podeszłego wieku przerw ał zamierzoną edycję. 28
Gesammelte Schriften und Aufsätze. Wydał Johann Joseph Ig naz Döllinger. Regensburg (G. Joseph Manz). Tom 1: 1839;30 Tom 2: 1840.31
29 W Jahreskatalog 1967 der W issenschaftlichen Buchgesellschaft
Darm stadt znajduje się następująca notatka: „Möhler Johann Adam:
Gesammelte Werke. Historisch-kritische Ausgabe, hrsg. von Rupert Geiselmann. Von den für die Gesamtausgabe vorgesehenen 6 Bänden sind nur drei erschienen (Bd. I und III, 1. und 2. Teil). Mit dem Erscheinen des 2. Teils von Band III ist die Edition abgeschlossen; es erscheinen also keine weiteren Bände” (s. 134 n). Zob. Verzeichnis
der gedruckten Arbeiten Johann A dam Möhlers (1796—1838), dz. cyt.,
s. 31*.
30 Treść tomu pierwszego:
H ieronym us und Augustinus im S treit über Gal 2, 14 (s. I—18). Über den B rief an Diognetos. Die Z eit seiner Herausgabe. Darstellung sei nes Inhaltes (s. 19—31).
Anselm , Erzbischof von Canterbury. Ein Beitrag zur K enntnis des religiös-sittlichen, öffentlich-kirchlichen und w issenschaftlichen L e bens im elften und zw ö lften Jahrhundert (s. 32—176).
Beleuchtung der D enkschrift fü r die A ufhebung des katholischen Ge istlichen vorgeschriebenen Cölibates. M it drei A ctenstücken (s. 177—
—267).
Kurze Betrachtungen über das historische V erhältnis der U niversi täten zum Staate. (1829). (s. 268—282).
304 R O M A N K A R W A C K I [ 2 0 ] Geist des Christentums und des Katholizismus. Ausgewählte Schriften katholischer Theologie im Zeitalter des deutschen Idea lismus und der Romantik, Wydał z wprowadzeniem i objaśnie
niam i Rupert Joseph Geiseümamn. (Deutsche Klassiker aus neue rer Zeit 5). Mainz (Matthias-Grünewald) 1940 (Teksty Möhlera na str. 389—430).
Gesammelte W erke. 32 Historisch-kritische Ausgabe. Wydał, z
wprowadzeniem i komentarzem Joseph Rupert Geiselmann. Köln und Olten (Jakob Hegner). Równocześnie jako Lizenzausgabe der
W issenschaftlichen Buchgesellschaft Darmstadt.
Tom 1: Die Einheit in der Kirche oder das Prinzip des Katho
lizismus, dargestellt im Geiste der Kirchenväter der drei ersten Jahrhunderte. 1957.
Tom 2,1: Gesammelte Aufsätze. Część 1 (nie ukazał się). Tom 2,2: Gesammelte Aufsätze. Część 2 (nie ukazał się).
Tom 3,1: Sym bolik oder Darstellung der dogmatischen Gegensät
ze der K atholiken und Protestanten nach ihren öffen tlichen Bekenntnisschriften. Część 1: Einführung und Text. 1958.
Tom 3,2: Sym bolik oder Darstellung der dogmatischen Gegen
sätze der Katholiken und Protestanten nach ihren öffen tlichen Bekenntnisschriften. Część 2: Zum Verständnis der Sym bolik. I960.
Tom 4: Die neuen Untersuchungen über die Sym bolik (nie u k a zał się).
ü b er das Verhältnis des Islam s zum Evangelium. (1830). s. 348—402). Versuch über den Ursprung des Gnosticismus. (1831). (s. 403—435).
31 Treść tomu drugiego:
Betrachtungen über den Zustand der Kirche im fü n fzeh n ten und zu A nfang des sechzehnten Jahrhunderts. (1831). (s. 1—33).
Der Saint-Sim onism us (s. 34—53).
B ruchstücke aus der Geschichte der A ufhebung der Sklaverei. (1834)
(s. 54—140).
Sendschreiben an Herrn Bautain (1835). (s. 141—164).
Geschichte des M önchtums in der Zeit seiner E ntstehung und ersten Ausbildung. (1836—1837). (s. 165—225).
Über die neueste B ekäm pfung der katholischen Kirche. (1838). (s. 226—
—243).
Briefe an Herrn v. L. in E.; Schreiben über die Verhältnisse und Zustände in der Schweiz. (1835). (s. 244—260).
Einleitung in die Kirchengeschichte (s. 261—290).
32 Tytuł G esam m elte W erke nie bardzo odpowiada prawdzie, gdyż Geiselmann nie wiedział o tych rękopisach Möhlera, które Lösch w swoim czasie odpisał stenograficznie od J. Friedricha. Zob. Verzeich
nis der gedruckten A rbeiten Johann Adam Möhlers (1796—1838), dz.
[ 2 1 ] J A N A D A M M Ö H L E R 305
Tom 5 : Athanasius (nie ukazał się). Tom 6: Patrologie (nie ukazał się).
5. L i s t y
Ten dział bibliografii Möhlera obejmuje przede wszystkim te m ateriały, które Lösch odpisał stenograficznie od Friedricha oraz inne (nieliczne) wydane przez W. M athäsera i R. Reinhardta. Do tych m ateriałów należą szczególnie listy Möhlera. Ukazują one sylwetkę duchową Möhlera, mówią bowiem wiele o jego osobis tym życiu oraz zaw ierają niektóre myśli ściśle związane z pro blem atyką, którą zajmował się on w dziełach teologicznych.
J o h a n n A d a m M ö h l e r . Tom 1 : Gesammelte A ktenstücke
und Briefe. Wydał z wprowadzeniem Stefan Lösch. München
1928.
S t e f a n L ö s c h , Prof. Dr. Adam Gengler 1799—1866. Die Beziehungen des Bamberger Theologen zu J.J.I. Döllinger und J. A. Möhler. Ein Lebensbild m it Beigaben von 80 bisher unbe kannten Briefen, darunter 47 neuen M öhler-Briefen. Zugleich ein Beitrag zur Gelehrtengeschichte Bambergs im X IX Jahrhundert (Veröffentlichungen der Gesellschaft fü r fränkische Geschichte, Reiche IX. Darstellungen aus der fränkischen Geschichte 17).
W ürzburg 1963.
R u d o l f R e i n h a r d t , Ergänzungen und Bem erkungen zu „Johann Adam Möhler. Bd. I: Gesammelte Aktenstücke und Brie
fe. Herausgegeben von Stefan Lösch” (1928), ZKG 80 (1969) s. 382—394.
Johann Adam Möhler über Heinrich Klee (1828). Na podstawie
spuścizny f Stefana Löscha, wyd. z wprowadzeniem Rudolf Rein hardt. W: Archiv, fü r M ittelrheinische Kirchengeschichte 21 (1969) s. 255—258.
Der Briefwechsel zwischen Johann Friedrich Heinrich Schlo sser und Johann Adam Möhler im Jahre 1837. Na podstawie spuści
zny f Stefana Löscha. Wprowadzenie napisał, przejrzał i wydał Rudolf Reinhardt. W: Geschichtliche Landeskunde, t. 5 cz. 2. Wies baden 1969 s. 268—286.
R u d o l f R e i n h a r d t , Johann Adam Möhler und die K on
version der M alerin Emilie Linder. Ein unbekannter B rief aus Möhlers Münchener Zeit. ThQ 151 (1971) s. 264—268.
Fünf Briefe der Freundschaft von Johann Adam Möhler. Podał
W illibald M athäser, HJb 91 (1971) s. 394—400.
Drei Möhlers-Briefe. Na podstawie spuścizny t Stefana Löscha.
306 R O M A N K A R W A C K I [ 2 2 ]
Wprowadzenie napisał i wydał Jochen Kohler, ThQ 152 (1972) s. 157—167.
R u d o l f R e i n h a r d t , Johann Evangelist K uhn und die Universität Freiburg. W: Zeitschrift fü r die Geschichte des Ober- rheins 120 (1972) s. 365—374 (z listem Möhlera, prawdopodobnie
do K arla Zella, z 15 października 1833 r., zawierającym opinię o Kuhnie; Oryginał z autografem Möhlera znajduje się w Bay erischen Staatsbibliothek München).
6. I n n e p u b l i k a c j e
iPo śmierci Mohlera pozostało wiele jeszcze nie publikowanych jeszcze rękopisów. Zaw ierały one zarówno w ykłady (z praw a koś cielnego i historii Kościoła), które prowadził Möhler, jak też komentarze do niektórych Listów św. Pawła, komentarze do Pism Ojców Kościoła, itp. Uczniowie Möhlera, przejęci jego du chem porządkowali te rękopisy i publikowali je. Chcąc przekazać wszystko, czego uczył ich Möhler, publikowali także własne no tatk i z jego wykładów, których słuchali. Powstał więc pokaźny zbiór publikacji, rzucający pełniejsze światło na twórczość teo logiczną Möhlera, na jego zainteresowania, a także na jego życie duchowe. Nie są znani wszyscy redaktorzy tych publikacji. Nie które z nich ukazały się bowiem bez podania nazwiska redak tora. Do znanych redaktorów tych publikacji należą: wspomniany już J.J.I. D ö l l i n g e r , F.X. R e i t h m a y e r , G.F. W i e d m a n n , A. W e r p e r , J.B. L e u , P.B. G a m s , E.J. V i e Γ η e i s e 1, J.R. G e i s e l m a n n , B. H a n s s l e r .
Erinnerung an Möhler. (Gadanken nach der Lektüre des „Le bens Jesu” von Strauss). (Prawdopodobnie opublikował Clemens
Brentano), НРБ 1 (1838) s. 131—140, (według rękopisu Möhlera
z r. 1837).
Reliquien von Möhler: Das Heidenthum. Eine Betrachtung. (Wy
dawca jest niewymieniony). НРБ 2 (1838) s. 185—200, (według w ykładu Möhlera o historii Kościoła).
Reliquien von Möhler: Einleitung in ~ die Kirchengeschichte.
(Bez podania wydawcy). НРБ 4 (1839) s. 1—12, 65—77, 129—138, (według w ykładu Möhlera o Historii Kościoła, w zimowym se mestrze 1837—38).
Geschichte des Mönchtums in der Zeit seiner Entstehung und ersten Ausbildung. Wyd. J.J.I. Döllinger w: GS II, s. 165—225.
J.A. Möhler’s Patrologie oder christliche Literärgeschichte. Na
podstawie pozostawionych przez Möhlera rękopisów wydał z uzu pełnieniami Franz X aver Reithmayr. T. 1 (pojedynczy): Die
ers-[23] J A N A D A M M Ö H L E R 307
ten drei Jahrhunderte. Regensburg (Georg Joseph Manz) — Wien (Gerold, M echitaristen, v. Mösle und Braunmüller) — Linz (F. Eurich u. Sohn, v. Fink u. Q. Haslinger) 1840.
La patrologie, ou histoire littéraire des trois promiers siècles de l’église chrétienne. Oeuvre posthume de J.A. Moehler. Wydał
F.X. Reithmayr. Tłum. z niem. Jean Cohen. 2 tomy. Paris (Dé- bécourt) 1842.
La patrologie ...33 Wydał F.X. Reithm ayr. Tłum. z niem. Jean
Cohen. 3 tomy. Louvain (C.J. Fonteyn) 1844.
Patrologia, ossia storia letteraria cristiana, opera postuma del J.A. Moehler compilata sui manoscripti autografi e supp'lita net luoghi mancanti da F.S. Reithmayr. (Biblioteea ecclesiastica, clas
se prim a: storia et vite 5—8). 4 tomy w dwóch. Milano (Pirotta) 1842.
Patrologia ...34 (4 tom y w dwóch). Drugie wydanie. Milano (Pi
rotta) 1856.
Geschichte des Jesuitenordens. W: Joseph B urkard Leu, Bei
trag zur W ürdigung des Jesuitenordens. Nebst einer noch unge druckten Geschichte und Beurtheilung der Jesuiten von Dr. Jo hann Adam Möhler. Luzern u. Bern (C.A. Jenni) 1840 s. 9—29 (według wykładów Möhlera o Historii Kościoła, w r. 1831).
Über das Verhältnis des Christentums zur Staatsgewalt nach Rom. X III Vers 1—7. Aus Möhlers Commentar zum Brief an die Römer. (Prawdopodobnie wyd. Franz Xaver Reithmayr). БРВ
8 (1841) s .17—28 (według w ykładu Möhlera o Liście do Rzymian, w semestrze letnim 1835 i w semestrze zimowym 1836—37).
Reliquien von Möhler: Das Zurücktreten des Orients und das Vortreten des germanischen Occidents in der Geschichte. (Wy
dawca nie jest wymieniony). НРБ 10 (1842) s. 564—575 (według wykładu o Historii Kościoła).
Reliquien von Möhler (Geschichte Jesu und der Apostel; Ge schichte der christlichen Verfolgungen). (Wydawca = Georg F ried
rich W iedermaim nie jest podany). Repertorium fü r katholisches
Leben, W irken und Wissen 3 (1843) s. 1—3, 17—23, 102—103,
113—118, 217—221, 233—239, 313—318, 321—326.
Der Sieg des christlichen Martyriums. Bearbeitet nach Möh lers kirchengeschichtlichen Vorträgen. (Wydawca nie jest znany),
Neue Sion 1 (1845) s. 609—611, 613—614, 617—618, 621—622.
Reliquien Möhlers. Wyd. A(lbert) W(erfer). Neue, Sion 1 (1845),
s. 641—642, 645—656. (Według w ykładu Möhlera o Liście do Rzy mian, w semestrze letnim 1835).
83 Tytuł jak wyżej. 34 Tytuł jak wyżej.
3 0 8 R O M A N K A R W A C K I [ 2 4 ]
Reliquien von Möhler: Von der Bekäm pfung des Christenthums durch K unst und Wissenschaft. (Bez podania wydawcy). Neue Sion
1 (1845) s. 669—670, 673—674.
F r a n z X s a v e r R e i t h m a y r , Commentar zum Brief an
die Römer. Regensburg (Georg Joseph Manz) 1845. (Daleko idąca
zależność od w ykładu Möhlera na tem at Listu do Rzymian — semestr letni 1835 i sem estr zimowy 1836—37).
Abriss des katholischen Kirchenrechts für Geistliche und Studie rende. Von einem Schüler des f Herrn v. Möhler (— Joseph
B urkard Leu). S tu ttg art (C.P. Scheitlin’s Verlagsbuchhandlung) 1853. (Według wykładu Möhlera o historii Kościoła).
F r a n z X s a v e r R e i t h m a y r , Commentar zum Brief an
die Galater. München (J.J. L entner’sche Buchhandlung) 1865. (Wy
raźne ślady w ykładu Möhlera o Liście do Galatów, w semestrze letnim 1837).
Kirchengeschichte. Herausgegeben von Pius Bonifacius Gams.
Regensburg (Georg Joseph Manz). Tom 1 (1867): Erster Zeitraum. Tom 2 (1867): Zw eiter Zeitraum . Das M ittelalter. Tom 3 (1868): D ritter Zeitraum. Die neuere Zeit oraz Register (do t. 1—3) 1870.
Histoire de l’église. Wydał Pius Bonifaz Gams. Tłum. z niem.
P(aul) Bślet. 3 tomy. Paris (Gaume Frères et Duprey) 1868—1869.
Von dem christlichen Begriffe der Geschichte. Der katholische
Gedanke 6 (1933) s. 167—174.
Vom Begriffe der christlichen Geschichte. Der katholische Ge
danke 6 (1933) s. 381—384.
Betrachtungen über das Heidentum. Der katholische Gedanke 11
(1938) s. 83—94.
Aus Möhlers handschriftlichem Nachlass: 1. Von der Seligwer- dung der Heiden. 2. Vorrede zu Athanasius. Wyd. Emil Joseph
Vierneisel, ThQ 119 (1938) s. 109—117.
W ichtigkeit des Studium s der Sym bolik. Überblick der Ge schichte der Sym bolik. W: Joseph Rupert Geiselmann, Johann
Adam Möhler. Die Einheit in der Kirche und die W iedervereini gung der Konfessionen. Ein Beitrag zum Gespräch zwischen den Konfessionen. Wien (Friedrich Beek. Schöningh u. Handrich) 1940 s. 95—96, 97—106.
Die Idee der Geschichte und Kirchengeschichte. Geist des Chris
tentum s, s. 389—396 (według wykładu Möhlera o historii Ko ścioła 1826—27).
Die Tradition als Quelle des Kirchenrechts. Geist des Chris
tentums, s. 399 (według w ykładu Möhlera z praw a kościelne go)·
[25] J A N A D A M M Ö H L E R 309 Göttliche Tradition. Geist des Christentum s, s. 399—403 (we
dług w ykładu Möhlera o historii Kościoła 1826—27).
Innere und äussere TradAtion. Geist des Christentum s, s. 403
—409 (według w ykładu Möhlera o historii Kościoła).
Die lebendige Überlieferung und die gegenkirchlichen Bewegun gen. Geist des Christentum s, s. 410—416 (według wykładu Möhlera
o historii Kościoła w semestrze zimowym 1829—30).
Die Tradition und der historische Christus. Geist des Chris
tentum s, s. 416—417 (według wykładu Möhlera o historii Koś cioła, prawdopodobnie 1833—34).
Über Tradition, Schrift und Einheit der Kirche. Geist des Chris
tentum s, s. 419—430 (według w ykładu Möhlera o historii Kościo ła 1826—27).
Einleitung in die Kirchengeschichte. § 1: Begriff der Geschichte
und ihre Gesetze; § 2: Absonderung der Religions — und K ir chengeschichte von der politischen; § 3: Begriff der christlichen Kirchengeschichte; § 4: Von dem Prinzip oder der leitenden Idee der Kirchengeschichte. W·: Geist des Christentum s, s. 484—487 (według wykładu Möhlera o historii Kościoła 1829—30).
Einleitung in die Kirchengeschichte. § 1; Begriff der Geschichte
überhaupt und der Gesetze derselben; § 2: Begriff der Kirchen- geschichte und ihre Realeinteilung. W: Geist des Christentums, s. 487—491 (według wykładu Möhlera o historii Kościoła 1833— —34).
Kirche und Geschichte. (Einleitung in die Kirchengeschichte).
Wydał z wprowadzeniem B ernhard Hanssler. (Zeugen des Wortes) Freiburg (Herder) 1941.
(Zitat aus Möhlers Vorlesung über Kirchengeschichte im W in tersem ester 1828—30 m it dem Verm erk „Johann Adam Möhler in den ungedruckten Vorlesungen des W inters 1829—30”), Hochl
42 (1949—50) s. 466.
III. LITERATURA О MÖHLERZE I JEGO TEOLOGII Podane są tu ta j ważniejsze dzieła poświęcone Möhlerowi i je go teologii,35 głównie w języku niemieckim i polskim. L iteratu ra w języku niemieckim stanowi podstawę dla badań nad Möhle- rem i jego teologią, literatu ra w języku polskim ukazuje, na ile Möhler jest znany w Polsce.
85 Liczbę monografii, rozpraw i artykułów o Mohlęrze i jego teolo gii H. W agner określa w yrażeniem „Legion”. H. W a g n e r, Die
