Ryszard Rumianek
List do Laocydejczyków :
wprowadzenie, tłumaczenie i
komentarz
Studia Theologica Varsaviensia 24/2, 227-236
Studia Theol. Vars. 24 (1986) nr 2
LIST DO LAODYCEJCZYKÖW
W p ro w a d z e n ie , tłu m a c z e n ie i k o m e n ta rz — R y s z a rd R u m ia n e k WPROWADZENIE
W liście św. P a w ł a Apostoła do K olosan czytam y: „A skoro list zostanie u was odczytany, postarajcie się o to, by odczytano go też w K ościele w Laiodycei; a w y żebyście też przeczytali list z Laody- cedi” (4, 16).. Słow a t e nasunęły przypuszczenie, że mógł istnieć list napisany przez św. P aw ła do w iernych w Laodyceiii Sprawa jednak nie jest pnoeta, bo być m oże chodzi tu o znany nam List św. P aw ła do Efezjan (tak uważał np. T e r t u l i a n ); W każdym razie w edług Frag m entu Muratoriego apokryf List do L a o d yc eje ży k ó w był dziełem zw o lenników heretyka M a r c j a n a . Językiem oryginalnym tego listu był prawdopodobnie grecki, chociaż w szystk ie zachow ane rękopisy są łaciń skie. Problem dotacji jest też bardzo trudny. Przypuszcza się, że List do L aodyc ejc zy ków powstał m iędzy II a IV w. N ajw ażniejszym rękopi sem jest ten, który zachował się w Codex Fuldensis (VI w.).
W ydanie krytyczną na którym opasnto tłum aczenie, jest następujące: A pocryph a IV. Die apokryphen Briefe des Paulus an die Laodicener und Korinther (Kl T, 42), wyd. A. Harnack, Bonn. 1Θ05.
LIST DO LAODYCEJCZYKÖW1
1 Paw eł, apostoł w y b ran y nie przez ludzi aini przez poszczegól nego człowieka, ale przez Jezusa C hrystusa 2, do b raci w Lao- dycei:
2 Ł aska wam i pokój od Boga Ojca d P ana Jeizusa C hrystusa 3. 3 W każdej m ojej m odlitw ie dziękuję C hrystusow i za to, że trw a
cie w N im i za w ytrw ałość w Jego dziełach, w oczekiwaniu obietnicy dn ia sądu'.*
4 Niech was nie odwodzą p uste słowa pew nych lu d z i5, którzy 1 Dokładnie tytuł brzmi: Koniec listu do Kolosan. Początek listu do Laodycejc zyków.
2 Por. Ga 1, X.
3 Por. Ga 1, 3.; Flp 1, 2. 4 Por. Fip 1, 3.
2 2 8 R Y S Z A R D R U M I A N E K /[2] zam ierzają oddalić was od p ra w d y Ew angelii przeze m nie gło szonej.
5 Teraz niech Bóg spraw i, aby to, co ode m nie pochodzi, przy czyniło się do w zrostu p raw d y Ewangelii...6 służąc i p ra k ty k u ją c dobroć dzieł zbawczych życia wiecznego;
6 Więzy, k tóre znioszę 'w C hrystusie i z powodu k tórych cieszę Się. i weselę, są tera z w idoczne w szystkim . 7
7 To przyczynia się do mojego wiecznego zbaw ienia, co jest speł nione dzięki waszym m odlitw om i opiece Ducha Świętego, czy to w życiu, czy w śm ierci.8
8 Moje życie jest w C hrystusie, a śm ierć jest radością! 9
9 To spraw i w was Jego m iłosierdzie, abyście m ieli tę sam ą m i łość i abyście byli jednom yślni.10
10 Dlatego, 'najdrożsi, zachow ujcie w y trw a le wsizystko,· co usłysze liście, gdy byłem obecny; jak przypom inacie sobie, ta k p ostęp uj cie w bojiaźnli Bożej, i w te n sposób osiągnięcie życie w iec zn e,11 11 poniew aż Bóg jest Tym, k tó ry działa w w as,12
12 w szystko to, co czynicie, czyńcie b ez w ycofyw ania s i ę .13 13 Z re sztą,. najdrożsi, rad u jcie się w P an u 14 i strzeżcie się tych,
którzy szukają brudnego zysku.
14 W szystkie wasze modlitowy niech będą jaw ne przed Bogiem i trw ajcie w m yśli C hrystusa.15
15 Czyńcie w szystko to, co jest nieskazitelne, praw dziw e, w stydli we, słuszne, u przejm e.16
16 Zachow ujcie w waszym sercu to, co usłyszeliście i otrzym aliście, a pokój będzile z w a m i.17
8 Por. Flp 1, 12. Ponadto trzeba podkreślić, że w szystkie rękopisy imają tutaj lukę. N iektóre z nich próbują ją zapełnić, dodając następu jące słowa: „moi u czniow ie” albo bardziej dosłownie: „ci, którzy po chodzą ode m nie”, lub „ci, którzy są zrodzeni przeze m nie” (zob. Apo - crifi dei Nuovo Testamento, wyd. L. Maraldi, Torino 1971, t. 2, kol. 1737 —· komentarz).
7 Por. Flip 1, 13. 18; 2, 17. 8 Por. Flp 1, 19n.
9 Por. Flp 1, 21. Niektóre kodeksy dodają tu słowo „naprawdę”, czyli: „moje życie jest naprawdę w Chrystusie”.
10 Por. Flip 2, 2. 11 Por. Flip 2, 12. 12 Por. Flp 2, 13. 18 Por. Flp 2, 14. 14 Por. F lp 3, 1; 4, 4. 15 Por. Flp 4, 6; 1 Kor 15, 56. 16 Por. Flp 4, 8.
17 Por. Flp 4, 9. Trzeba tu dodać, że w Codex Fuldensis brak jest w. 17. W ystępuje o.n w innych manuskryptach, ale ogólnie jest uważany za dodatek i brzmi następująco: „Pozdrówcie w szystkich braci świętym pocałunkiem ” (poir. 1 Tes 5, 26).
18 Pozdraw iają was święci.18
19 Łaska P ana Jezusa C hrystusa miech będzie z waszym duchem .19 20 Spraw cie, aby te n list przeczytali m ieszkańcy Kolosów, wy n a
tom iast przeczytajcie list do K olosan."
j - g j L I S T D O L A O D Y C E J C Z Y K Ô W 2 2 9
15 Por. Flp 4, 22.
19 Por. Flp 4, 23; Ga 6, 18. e0 Por. Kol 4, 16.
PO D R Ę C Z N IK P R A W A K A N O N IC ZN EG O K s. E d w a rd S z t a f r o w s> к i w y d a ł P o d rę c zn ik p ra w a kan o n iczn eg o : to rn I (s tr. 368, c e n a 600,—■ zł) z a w ie ra z a g a d n ie n ia w s tę p n e (o p o rz ą d k u p ra w n y m w K ościele, o ź ró d ła c h p r a w a k an o n icz n eg o , \o so b o ro w e j o d n o w ie K o d e k su P r a w a K an o n iczn eg o ) o ra z w y k ła d k s ię g i I (N o rm y ogólne) i II (L u d B oży, część I: W iern i) K o d e k s u Praw a·1 K a n o n iczn eg o .
to m II l(sitr. 304, c e n a 600,— zł) p o d a je o m ó w ien ie d a lsz y c h części k sięg i II (część II: H ie ra rc h ic z n y u s tr ó j K ościoła, część III: I n s ty tu t y ży cia komsekro·- w a n e g o i s to w a r z y s z e n ia życia ap osto lsk ieg o );
tq m ILI ( s tr . 346, ce n a 600,— zł) a n a liz u je k sięg ę III (Nauczyaiełjsikie z a d a n ia K ościoła) o ra z k się g ę IV (U św ię cają ce d z ia ła n ie K ościoła, część I: S a k ra m e n t y — z| w y ją tk ie m s a k r a m e n tu m a łż e ń s tw a );
to m IV : (str. 471, c e n a 600,—■ zł) k o n ty n u u je o m ó w ie n ie 'księgi IV (sa k ra m e n t, m a łż e ń s tw a ; część II: P o z o s ta łe a k ty k u l tu B ożego, część III: M ie jsc a i c z a sy św ięte) o ra z o m a w ia k sięg ę V (D o b ra docze s n e K ościoła), (księgę V I (S a n k c je w K ościele) i k s ię gę V II (P ro cesy ).
Z am ó w ie n ia p r z y jm u je D ział A d m in is tra c y jn o -G o sp o d a rc z y A T K , 01-653 W a rsza w a, ul. D e w a jtis 3.
. Studia Theo'l. Vars. 24 (1986) nr 2
LIST KORYNTIAN DO PAW ŁA I PAW ŁA DO KORYNTIAN
W p ro w a d z e n ie , tłu m a c z e n ie i 'k o m e n ta rz — R y s z a rd R u m ia n e k
WPROWADZENIE
List K oryn tian do P aw ia i Paw ia do Koryn tian powstał ma podsta w ie następujących w zm ianek z Pierwszego Listu św. Paw ła Apostoła do Koryntian: „W związku ze sprawam i, o których pisaliście...” (7, 1) oraz: „Napisałem w am w liście...” (5„ 9). Apokryf ten. powstał prawdo podobnie w drugiej połow ie II w. Tradycja m anuskryptów jest repre zentowana przez następujące teksty:
1) Różne m anuskrypty arm eńskie Now ego Testamentu. Zachowało sfię ich jedenaście i prawie w szystk ie zawierają om aw ianą koresponden ' cję. Na ich podstaw ie ustalano pierwotny tekst arm eński (A). 2) Komentarz arm eński św. Efrem a .z IV w,, dio listów Paw iow ych (E).
Sw. E f r e m uważał ten apokryf za k sięgę natchnioną i potraktował go na rów ni z autentycznym i listam i św. Paw ła Apostoła, K om entarz zastał dokonany na tekście syryjskim .
0) Pięć m anuskryptów łacińskich (L, M, B, P, Z).
4) M anuskrypt kopłyjski. Jest to papirus z Heidelbergu z VI w., będą cy tłum aczeniem z greckiego (Heid).
5) Rękopis grecki odkryty w III w. razem z Narodzeniem Maryi. Ma on oznaczenie Bodmer X (Bodmer).
Początkow o m yślano, że apokryf został napisany w języku syryj skim. Po odkryciu jednak m anuskryptów łacińskich i w ersji koptyjsktej pow stała hipoteza, że językiem oryginalnym był grecki.
Są dw ie tradycje, jeśli choidzi o tekst: jedna zawiera sam ą korespon dencję K oryntian z · P aw łem i Paw ła z Koryntianami, druga zaś jest zam ieszczona w Dziejach Pawia. Ponadto w oparciu o tekst ustalono dw ie recenzje: krótszą (starszą), reprezentowaną przez kodeks Bodmer, Haid, E i L, oraz dłuższą (z dodatkam i tek stów kanonicznych),, repre zentow aną przez kodeks A i M.
Tłum aczenie zostało oparte o. następujące w ydania krytyczne: A p o - . cryph a IV. Die apokryphen Briefe des Paulus an die Laodicener und Korinther (Kl T, 12), wyd. A. H am ack, Bonn 1905, 8—23 -r- kodeks łaciński L^ i w tórne tłum . greckie, które zostało dokonane na gruncie
2 3 2 R Y S Z A R D R U M I A N E K [ 4 ]
pięciu wyżej w ym ienianych św iadectw otra>z Apocrifi dei Nuovo Testa mento, wyd. L·. Moirald'i, Torino 1971, 1740—1748 — papirus z H eidelber gu i papirus Bodmera X (tłum. wł.).
LISTI KORYNTIAN DO PAWŁA
1 S tefan i wszyscy starsi, którzy są z nim, Dafinus, Eubolus. Teofil i Zenon, do b ra ta 1 P aw ła w P a n u pozdrow ienie. 2 P rzybyli do K o ry n tu jacyś dw aj mężowie,2 Szym on i Kleobius,
którzy burzą w iarę niektórych przez fałszyw e słowa, 3 które ty osądź, ■
4 poniiieiważ arii od diebie, an i od innych ap o sto łó w 3 nie słysze liśmy nigdy podobnych rzeczy.
5 My jed n ak strzeżem y tego wszystkiego, co otrzym aliśm y od ciebie i od innych.*
6 P a n okazuje nam zatem swoje m iłosierdzie przez sarn fakt, że ty jesteś jeszcze przy życiu i możemy w te n sposób słuchać ciebie na nlowo; 5
7 przybądź do nas, albo napisz.6
8 W ierzym y bowiem, jak zostało objawione Theonoe 7, że P an cię ■wybawił z rą k nieprzyjaciół.
9 Rzeczy, k tóre m ówią i nauczają, są te: 10 nie należy w ierzyć prorokom ;
11 Bóg nie jest wszechmocny; 8 12 nie ma zm artw ychw stania ciała; 13 Bóg nie stw orzył człowieka;
14 C hrystus nie przyszedł w ciele i nie narodził się z M aryi; 15 św iat nie jest dziełem· Boga, lecz aniołów.
Id Dlatego, bracie, prosim y cię, abyś zrobił w szystko i przybył do nas, żeby Kościół K oryncki pozostał bez zgorszenia i żeby objaw iła się ich niedorzeczność.
. Żegnaj w Panu!
1 Wyraz „brat” nie w ystępuje w e wtórnym tłum. gr. oraz u Bod mera.
2 Nie m a tego w yrazu w e wtórnym tłum., gr.
3 „...am od innych apostołów,...” — braik w Lj. Natom iast u Bodmera brak tylko słowa „apostołów”.
4 Brak ca łeg o w e rsetu w Lj.
5 W z całego wersetu jest tylko,; „w c ie le ”.
8 W L i jest tylko „nas”. Heid dodaje „albo napisz”. Natom iast Bodmer ■ma: „rzeczyw iście wierzym y, że ty sam przybędziesz, jako to zostało
objaw ione Theonoe”.
7 Brak tego wyrazu w Lj i w e wtórnym tłum. gr. Bod/mer ma go w erset wcześniej. Theonoe może być rozum iane w znaczeniu: „ten, któ ry m yśli w edług Boga”. Warto tu zaznaczyć, że kodeks A i M mają
Theonas, a kodeks E — Etheooas. 8 Brak wyrazu „wszechm ocny” w Lj.
L I S T Y K O R Y N T I A N I P A W Ł A 233
(Opowiadanie) 9 '
1 D iakoni T reptos i E utyches zanieśli list do Filippi,
2 tak, że P aw eł będąc w w ięzieniu o trzym ał go za pośrednictw em S trato n ik i,10 żony Apollofana.
I zapłakał.
3 N astępnie zawołał mówiąc: o /ileż dla m nie byłoby lepiej um rzeć i znaleźć się blisko Pana, niż żyć na tym świecie w ciele słucha jąc sm utnych wiadomości, jak te o nauczaniu, i widzieć u d ręk ę dołączającą się do u d rę k i.и
-4 W m omencie krytycznym jak ten, jestem w więzach i rozm yślam nieszczęścia, za pośrednictw em k tórych realizują się dzieła sza tana!
5 W najw iększym zatem strapieniu P aw eł map/isał odpowiedź n a list.
LIST PAWŁA DO KORYNTIAN
1 Paw eł, więzień 12 Jezusa C hrystusa, do brac/i, któnzy znajdu ją się w Koryncie, przesyła pozdrowienie!
2 W śród w ielu ucisków, k tóre niestety m nie godzą, nlie zaskakuje mnie, że niegodziwe nauki rozpow szechniają się tak szybko.13 3 Mój P a n Jezus C hrystus przyjdzie rzeczywiście bardzo szybko
nie znosząc dłużej wiaro.łomstwa swojej n auki.14
4 Od początku bowiem przekazałem w am to wszystko, 00 otrzy m ałem od tych, którzy byli przede m ną apostołam i i p rzeby w ali cały czas iz Jezusem C hrystusem . 15
5 Nasz P an Jezus C hrystus jest narodzony z M aryi, z rodu D aw i da, z Ducha Świętego, którego Ojciec posłał do Niej z N ie- bjos,16
6 ab y prizyazedł n a te n św iat Jezus i w ybaw ił każdego człowieka przez sw oje cielesne narodzenie oraz w skrzesił nas ze śm ierci w ciele, jak sam dał tego przykład; 17
7 Człowiek został stw orzony przez Jego Ojca
9 Tekst ten znajduje się tylko w papirusie z Heidelbergu oraz czę ściowo w e wtórnym tłum. gr. (bez w ersetów 4 i 5).
10 Wg kodeksu A P aw eł był w w ięzieniu z powodu tej osoby. 11 Por. Fl,p 1, 23; 2, 217; 2 Kor 5, 8.
12 Boir. Ef 3, 1; Flm 9. 13 Por. Ga 1, 6.
14 Wśród pierwszych chrześcijan rozpowszechnione było oczekiw anie na bliskie powtórne przyjście Jezusa Chrystusa — poir. 1 Kor 4, 5; 7, 29; 1 Tes 4, 14—/16; 2 Tes 2, 2—6; Pasterz Hermasa 3, 8, 9; List Bar naby 4, 3; 21, 1З1.
15 Por. 1 Kor 15, 3; Ga 1, 17.
16 Por. Rz 1„ 3.. Kodeks Lj dodaje tu: „...przez anioła Gabriela”. 17 Por. 1 Hm 1, 15.
2 3 4 R Y S Z A R D R U M I A N E K [6] 8 i dlatego kiedy zagubił się, był poszukiwany, ab y być ożywio
nym dla dzieła usynowienda.18
-9 Bowiem Bóg wszechmocny, stw órca nieba i ziemi, posłał n a j pierw Żydiom proroków , aby w ybaw ić ich od g rzech ó w ,19 10 poniew aż zechciał zbawić dom Izraela. Dlatego w ziął część D u
cha C hrystusa i w ysłał go na proroków , któ rzy głosili przez d łu gi czas religię bez błędu.
11 A le ten, któ ry może obalić to, co jest spraw iedliw e, chcąc być Bogiem, podjął się dzieła i 'wyniszczył ich k ręp ując wsizystkich sw oją wolą, i) koniec św iata przybliżył doi sądu. 29
12 Bóg wszechm ocny, będąc spraw iedliw ym , i nie chcąc niweczyć swego dzieła,21
13 posłał swego Ducha do Maryii; 22
14 Ona uw ierzyła całym sercem i otrzym ała w łonie Ducha św., tak iż Jezus objaw ił się w świiecie,23
15 aby zły, k tó ry zapanow ał w ciele, za Jego pośrednictw em został zwyciężony i przekonał się, że nie jest Bogiem.
16 Tak bowiem Jezus C hrystus zbawił w swoim ciele w szyst kich,,24
17 okazując w sw oim w łasnym ciele św iątynię spraw iedliw oścli,25 18 w któ rej zostaliśm y zbaw ieni.26
19 Ci izatem, któ rzy są zgodnii z tam tym i ludźmi, nie są synam i spraw iedliw ości, ale gniew u, poniew aż odrzucili Opatrzność Bożą, tw ierdząc, że niebo i ziemia oraz wszystko co na nich jest, niei jest dziełem Boga. 27
20 Oni rzeczywiście m ają w iarę przeklętą węża.
21 O dw racajcie się od nich d uciekajcie od ich nauczania.
22 Nie jesteście bow iem synam i nieposłuszeństw a, ale najuk och ań szego Kościoła.
18 Pioir. Rz 8, 15. 23; 9, 4; Ga 4, 5n. Papirus z Heidelbergu ma w tym m iejscu mieco inaczej: „рю śm ierci był poszukiwany...”.
19 Heid o posianiu proroków najpierw Żydom m ów i w wierszu na stępnym .
20 Por. 2 Ties 2, 4. W erset w takim brzmieniu ma tylko uzupełniony pirzez kodeks M ipapiirus z Heidelbergu.
ш Heid ma: „...nie chcąc, aby Jego dzieło było odrzucone”.
22 L) i Heiid dodają: „w G alilei”. Natom iast Bodmer ma nieco inne brzm ienie całego wiersza: „spowodował zstąpienie Ducha, i w formie ognią, w Maryi, Galilejoe”.
23 Brak tego w ersetu w e wtórnym tłum. gr. i u Bodmera. L i i Heid są w łaściw ie w tym m iejscu uzupełnione kodeksem M, natom iast ko deks A ma inną lekcję: „ponieważ ona uwierzyła całym sw oim ser cem , była w ięc godna otrzymać i zrodzić naszego Pana Jezusa Chry stusa.
24 W Lj brak: „zbawił wsizystkich”.
26 Por. 1 Kor 3, 17; Ef 2, 21. Brak tego w ersetu w Lj. 26 Brak tego w ersetu w Lj.
Π] L I S T Y K O R Y N T I A N I P A W Ł A 235 23 Dlatego został zapow iedziany czas zm artw ychw stania.28
24 Dla tych, którzy mówią, że nlie m a zm artw ychw stania ciała, dla nich zm artw ychw stania nie m a,
25 poniew aż nie uw ierzyli, że zm arły (Pan) tak zm artw ychw stał.29 26 K oryntianie, oni bow iem nie rozum ieją ziarna pszenicy i wszy stkich innych nasion, k tó re rizucoine nagie w ziemię, po zniszcze niu, z woli Boga pow stają na nowo w ciele i w szacie.30
27 W ta k i sposób to, co zostało zasiane, nie tylko odżywa, ale daje pomyślność i błogosławieństwo.
28 Jeśli zaś nie chcemy brać p rzyk ładu z nasion, to weźmy bardziej szlachetny.
29 Wiecie, że Jonasz, syn A m ittaja, nie chcąc głosić przeciw Nind- wie był w chłonięty przez potw ora m orskiego
30 i po trzech dniach i trzech nocich Bóg usłyszał Jonasza m odlą cego się w najgłębszej otchłani i nic w nim nie zostało zniszczo
ne, ani włos ani pow ieka.31
31 Tym w ięcej, ja k O n sam .zm artwychwstał, tak w skrzesi was, którzy uw ierzyliście w Jezusa C hrystusa.32
32 Jeśli zostało w skrzeszone ciało człowieka, k tó ry zm arł z synów Izraela i był rzucony na kości Elizeusza, ta k rów nież wy, na k tó ry ch było ciało, kości i duch C hrystusa, w tym d niu z m a r tw ychw staniecie z ciałem kom pletnym .33
33 Podobnie i prorok Eliasz w skrzesił ze śm ierci syna 'wdowy. 0 ileż więcej P an Jezus n a · dzdwęk trąb y , w .mgnieniu oka, w skrzesi w as ze śmierci, jak On sam pow stał z m artw ych. W swoim ciele rzeczywiście dał nam przykład.34
34 Jeśli przeto wolicie inne rzeczy, to nie chciejcie m nie nękać! 35 Jestem bow iem więźniem, aby zwyciężał we m nie C hrystus, 1 dlatego noszę w m oim ciele Jego stygm aty,35 abym ja sam został w skrzeszony z m artw ych.36
36 K tokolw iek postępuje za tą regułą otrzym aną za pośrednictw em błogosław ionych proroków i św iętej Ewangelii, posiądzie n a
-28 Wiersze 22 i 23 w ystępują tylko w kodeksie M, który znów uzupeł n ił Heid. Porr. Ef 2, 2; 5„ 6.
29 Dla jasności myśli- trzeba tu dodać słorwo „Pan”. Ponadto warto zauważyć, że w iersze 24 i 25 m ają w kodeksach M i A poprawioną lekcję w tym, co w ydaje -się bardziej pierwotne, że nie m-a zm artw ych w stania grzeszników.
30 Por. I1 Kidr 15, 37; 2 Kor 5, 3; J 1-2, 24n.
31 Por. Mt 12, 40; Jon 1, 1; 2, 3. 32 Por. Rz 6, 4.
33 Por. 2 Kri 13, 21; Dk 24, 319.
31 Wiersz 33 w ystępuje tylk o w kodeksach M i A. Znowu Heid został nim uzupełniony. Przykład jest w zięty z 1 Kri 17, 19—Ü3.
35 Por. Ga 6, Ü7. 38 Por. Flp 3, 8.
2 3 6 R Y S Z A R D R U M I A N E K [8]
grodę, a gdy pow stanie z m artw ych, osiągnie życie wieczne.37 37 N atom iast ten, k tó ry przekroczy te rzeczy, m a w sobie ogień,
a ci, którzy idą tą drogą, są ludźm i bezbożnymi 38 i pokolenliem żmijowym;
39 od nich powinniście zostać oddzieleni potęgą P an a.38 40 Pokój niech będzie z iwami! 39
37 Por. Ga 6, 16. Słowa: a gdy powstanie z m artwych, osiągnie życie wiecznie”, są lekcją z kodeksu M, której bliskie są lekcje A i E.
38 Wierszem tym kończy się kodeks E.
39 Takie zakończenie ma wtórne tłum. gr. oraz Bodmer. Natom iast Lą i Heid dodają jeszcze „łaskę i m iłość”.
