Konferencja ICOM w Leningradzie i Moskwie (16-23.IX.1963)

Janusz Lehmann

Konferencja ICOM w Leningradzie i

Moskwie (16-23.IX.1963)

Ochrona Zabytków 17/1 (64), 65-67

w referatach i dyskusji. Na zakończenie prof. J. Z a c h w a t o w i c z podkreślił z uznaniem, że konferencja w ykazała n iew ątpliw e osiągnięcia ośrodka toruńskiego, tak w zakresie badań jak i realizacji konserwatorskich, co w dużej m ierze sta­ nowi zasługę kolek tyw n ie pracującego zespołu naukowców K atedry Z abytkoznaw - stw a i K onserw atorstw a UMK, skutecznie współdziałającego z konserw atoram i. Mimo w ielu uwag polem icznych, których rozw inięciu nie sprzyjały szczupłe ramy dyskusji, uznać należy praw idłow ość generalnego kierunku badań i prac toruńskich.

Program ostatniego dnia konferencji (wypowiedzi A rchitekta M iejskiego m gra inż. arch. С. M a t h e s a i M iejskiego Konserwatora Zabytków m gra B. R y m a ­ s z e w s k i e g o ) zapoznał uczestników z ogólnym i założeniam i p lanów k onser­ watorskich i urbanistycznych m iasta w celu stw orzenia w łaściw ej p erspektyw y na przedstaw iane w ciągu poprzednich dni zagadnienia specjalistyczne. N a zakoń­ czenie uczestnicy konferencji zapoznali się z pracami konserw atorskim i przepro­ wadzonymi w Ratuszu i zw iedzili pozostałe zabytki miasta.

Konferencja ICOM

konfe-Leningradzie i

Mos-

obra-kwie (16—23.1Х.1963)

W Ermitażu w Leningradzie i Muzeum Puszkina w M oskwie gdzie odbyw ały się obrady, zorganizowano w ystaw y przedstawiające osiągnięcia m etodyczne w kon­ serw acji zabytków w ZSRR, zilustrowane licznym i przykładami w ykonanych prac

konserwatorskich. Na szczególną uwagę zasługiw ały przedstaw ione na w ystaw ach: 1) Zastosowanie aparatury elektronow ej do badania obiektów w podczerw ieni. Po­ kazana na w ystaw ie aparatura pozw ala na tr ansponow an i e niew idzialnego obrazu w podczerwieni n a ekran fluoryzujący. W ten sposób m ożna prowadzić bezpośrednie badanie obiektu w prom ieniach podczerwonych, bez potrzeby stosow ania żm udnej obróbki fotograficznej. Aparat jest nieduży i lekki, łatw y w obsłudze. Można go bez trudu przenosić i badać obiekty niem al w każdym m iejscu. B adanie m ożna prze­ prowadzać przy św ietle, bez potrzeby zaciemniania.

2) Zastosow anie tomografu, tz-n. aparatu do w arstw ow ych zdjęć rentgenow skich do badania obiektów m alarstw a na drewnie i rzeźby. Opracowana m etoda — w w y ­ padku istnienia obrazów z obu stron deski — pozwala w ykonać zdjęcia rentge­ nowskie dla każdej strony oddzielnie.

3) Zastosowanie elektroosm ozy do odsalania obiektów. Metoda ta opiera się na w y ­ korzystaniu zjaw isk elektrokinetyki dla w yprow adzenia jonów z obiektu do sp ec­ jalnych „.kom presów”, z którym i są usuwane.

4) Zastosow anie antybiotyków (np. streptom ycyny) do zabezpieczenia przed gniciem m ateriałów organicznych, używ anych do konserwacji.

5) Konsolidacja drew nianych obiektów archeologicznych żyw icą mocznikowo-for-' m aldehydową i m elam ino-form aldehydow ą. R ezultaty przedstaw ione na w ystaw ie doskonałe.

6) Im pregnacja (Wietrzejących obiektów z w apienia kompozycjam i żyw ic sztucznych. W skład m ieszanin wchodzą: m etakrylan m etylu, m aleinian butylu, czteroetylosilan i katalizatory m. in. nadtlenek benzoilu i naftenian kobaltu.

Celem konferencji było dokonanie przeglądu osiągnięć konserw acji, stanu ba­ dań nad metodyką konserw acji, w ytyczenie kierunków badań, oraz podjęcie uchw al organizacyjnych następnego etapu prac. Program konferencji obejm ow ał w ygło­ szenie referatów przygotowanych zespołowo i indyw idualnie, dyskusję i podjęcie uchwał. U w zględniał rów nież warunki dla nawiązania indyw idualnych kontaktów oraz zw iedzanie w ażniejszych m uzeów, zabytków Leningradu i okolicy, M oskwy, w izyty w w ażniejszych (pracowniach konserw atorskich m uzeów i A kadem ii Sztuki.

P ierw sza grupa referatów przygotow ana została zespołowo przez k om isje pow o­ łane n a konferencji K om itetu ICOM w Barcelonie w 1961 r., pod przew odnictw em „referentów ”, a m ianow icie: F. F l i e d e r — K on serw acja papieru, N. B r o m - m e l e — K on se rw ac ja mebli, A. E. W e r n e r — K on serw acja d re w n a s tr u k tu ­ ralnego, B. M ü h l e t a l e r — K on serwacja d re w n a iwydobytego z w o d y , R. S n e y e r s — K on serw acja m ate riałów kam iennych, R. M. O r g a n — K o n ­ se rw ac ja elektr olityczna i elektrochemiczn a metali, R. J. G e t t e n s — M in erali­ zacja z a b y t k ó w m etalow ych , L. B e l l i n g e r — K on se rw ac ja tkanin, P. P h i- l i p p o t , R o b e r t J o n e s i A. G o u b e r — K szta łcenie k o n se rw a to ró w m a ­ larstwa, N a t i o n a l G a l l e r y — W arstw a malarska. Polscy sp ecjaliści brali udział w przygotowaniu referatów na tem at konserw acji m etali, kam ienia, drewna

strukturalnego i drewna w ydobytego z wody. Opracowanie referatów tej grupy poprzedziła ankieta. Dla każdego zagadnienia opracowano k w estionariu sze ankie­ tow e, które rozesłano do w ielu specjalistów na całym św iecie.

W referatach znalazły w yraz nowe poglądy na szereg zagadnień konserw a­ torskich jak np.: w referacie poświęconym konserw acji zabytków kam iennych szczególną uwagę pośw ięcono zagadnieniu uw olnienia obiektów kam iennych z soli rozpuszczalnych w wodzie, czyli odsolenia obiektów kam iennych. Wśród przyczyn w ietrzen ia obiektów kamiennych, najgroźniejszą jest zasolenie kam ienia porowa­ tego. Spow odow ane ono być m oże przez zanieczyszczenie atm osfery gazam i prze­ m ysłow ym i, zawartością soli m ineralnych rozpuszczonych w w odzie znajdującej się

w obiektach w postaci tzw . „w ilgoci”, oraz przez wprowadzenie soli w czasie zabiegów konserwatorskich. Z asolenie kam ienia powoduje zw iększoną jego w il­ gotność, a działanie aktywnych jonów w yw ołuje przyspieszone w ietrzen ie w całej m asie kam ienia. Przyspieszone w ietrzenie ob iek tów zasolonych odbyw a się w w a­ runkach, w których nie m oże przebiegać proces w ietrzenia kam ienia niezasolonego. Jedynym sposobem zabezpieczenia kam ienia zasolonego przed przyspieszonym w ie­ trzeniem jest jego odsolenie.

W referacie om awiającym m etody konserw acji zabytków m etalow ych om ó­ w iono spraw ę stosow alności m etod elektrolitycznych i elektrochem icznych. Poglądy w tym zakresie również ulegają zmianie. W św ie tle najnow szych badań i dośw iad­ czeń nad konserw acją zabytków m etalow ych, stosow alność m etody elektrolitycznej i elektrochem icznej ulega znacznemu ograniczeniu. Odnosi się to szczególnie do ob iek tów w znacznym stopniu zm ineralizowanych, gdzie u sunięcie zm inerałizo- w anych części obiektu powoduje jego zniszczenie. W w iększości w ypadków obiekt pod w arstw am i osadów środow iska i korozji, zachow uje sw ą pierw otną form ę n aw et w zm ineralizowanej postaci. Z astosow anie m etody elektrolitycznej lub elektrochem icznej prowadzi w ów czas do zniszczenia pierw otnej postaci obiektu zm ineralizow anego. N aw et w takim wypadku, k iedy uda się w trakcie zabiegu elektrolitycznego lub elektrochem icznego zachować form ę pierw otną obiektu częś­ ciow o zm ineralizowanego, zasolenie obiektu w sku tek działania elek trolitu zagraża przyspieszoną korozją obiektu i jego rozsypaniem się. W wypadku stw ierdzenia zasolenia osadów korozyjnych konieczne i p iln e sta je się ich odsolenie. W dyskusji nad referatem podano ciekaw ą radziecką m etodę odsolenia przy użyciu roztworu w ęglanu amonu. W referacie powołano się na k onferencję „Konserwacja Zabytków M etalow ych” w Poznaniu w 1962 r., szczególnie na referat doc. dr H. Jędrze­ jew sk iej, oraz w yrażono ubolew anie, że dotychczas nie wydano m ateriałów k on ­ ferencji.

W referacie na tem at konserw acji drewna w ydobytego z wodj" zwrócono uwagę na problem y i badania podstawowe. Stw ierdzono konieczność sform ułow ania za­ łożeń m etodyki konserw acji drewna w ydobytego z wody, a szczególnie określania stopnia rozkładu drewna, zabezpieczeń La przed rozsypaniem i deform acją oraz utrwalania. R eferat i dyskusja stw orzyły przesłanki do opracow ania programu badań nad m etodyką oznaczania rodzaju drewna, stopnia rozkładu drewna, badań nad im pregnatam i zabezpieczającym i drew no przed rozsypaniem się i deform acją. Zwrócono tutaj szczególną uwagę na zw iązki powierzchniowo czynne.

Druga grupa referatów przygotowanych indyw idualnie obejm ow ała nastę­ pujące pozycje: J. S. M i l l s — Analiza m a te ria łó w organicznych szczególnie w o d ­ niesieniu do mala rstw a, T. R o u s s e a u i H. v. S o n n e n b u r g — P re p a r o w a ­ nie m alarstw a, W. W. F i ł a t o w — M etody i sposoby od k ry w a n ia w a r s t w y o r y ­ ginalnej w e w c zes n y m m alarstw ie ru skim, P. K o s t r o w — K o n se rw a c ja dawnego m a la r stw a monum entalnego na glinie, D. P. E r a s t o w — Współczesne m e to d y badania z a b y t k ó w a rtystyczn ych i historycznych, P. K o s t r o w i O. P a n f i - ł o w a — Techniczne i technologiczne badanie m a la r stw a w M uzeum Ermitażu, P. M o r a i P. P h i l i p p o t — Technika i kon serw acja m a la r stw a ściennego, F. G a l i o — Ostatnie tendencje w badaniach i stosowaniu śro d k ó w owadobójczych w budynkach publicznych, P. C o r e m a n s — Ochrona z a b y t k ó w w klimacie tro­ p ik a ln ym , F. F l i e d e r — W p ł y w 6 z w ią z k ó w grzy b o i owadobójczych na odpor­ ność fizyko-chem iczną papieru, F. G a l i o — W alk a p rze c iw m ikroorganizm om w bibliotekach i magazynach archiw ów, R. C. G u p t a — W p ł y w pospolitych środ­ k ó w ow adobójczych na trwałość papieru, M. H o u r s — O kon stru kcji i zastoso­ waniu specjalnego poje m nika przeznaczonego do transportu „Mony L i z y ”, L. S a n - t u c c i — Stabilizacja papieru, W i n n e r — P rzy gotow an ie o brazów na płótnie m a la r zy rosyjskich XVIII wieku, I l c e n i K a r a s e w a — M e tody i sposoby usuw ania zam alow ań i pociemniałych w e rn iksów , R j a b o v a i S e m e n o ­ w i с z — M e to d y konserw acji tkanin. R eferaty te poruszały różnorodną tem atykę

z rozmaitych punktów widzenia. Szczególną uwagę zwrócić należy na referat P. C o r e m a n s a — O ochronie z a b y tk ó w w klimacie tropikalnym . Podano w nim system atyczny przegląd specyficznych, związanych z warunkam i klim atycznym i przyczyn (przyspieszonego niszczenia obiektów. Omówiono szczegółowo skutki d zia­

łania stosunkowo w ysokiej temperatury w warunkach w ysokiej w ilgotności, dzia­ łanie m ikroorganizmów, pleśni, szkodników owadzich i bujnej w egetacji roślin­ nej. W sposób system atyczny omówiono sposoby zapobiegania działaniu czynników niszczących oraz podano w nioski organizacyjne. Znalazło to sw ój w yraz w e wnioskach konferencji dotyczących powołania kom isji dla dalszego rozpracowania zagadnienia.

W iele uw agi poświęcono w szeregu referatów zagadnieniu stosow alności środ­ k ów owadobójczych i grzybobójczych, spraw ie ich doboru, ubocznego działania na tworzywo obiektów zabytkowych oraz skuteczności. Referaty tej grupy i dyskusja pozw oliły na znaczne rozszerzenie poglądów w om awianym zakresie.

R eferaty i w ypow iedzi dyskusji były w ygłaszane i tłum aczone w językach: angielskim , rosyjskim i francuskim. Wnioski, które w ynikły z referatów obejm o­ w ały następujące zagadnienia:

1. Pow ołano now e kom isje dla opracowania ważniejszych zagadnień w ynikłych z indyw idualnych referatów ,

2. Skład kom isji istniejących rozszerzono przez powołanie dalszych sp ecjalistów , 3. Postanow iono opublikować k ilka zbiorczych referatów -sprawozdań, inne uzu­ pełnić i dopracować do opublikowania po następnej konferencji,

4. W szystkie kom isje w inny opracować sw oje referaty-spraw ozdania do połow y 1965 r.

W nioski szczegółow e oraz w ytyczne dla poszczególnych kom isji zostaną opubli­ kowane w ICOM-Newts.

Udział delegacji polskiej w pracach konferencji był bardzo żyw y, szczególnie w opracowaniu w niosków i programów prac poszczególnych kom isji, a m iano­ wicie: podkomitetu m alarstwa, kom isji konserw acji kam ienia, d rew na i m etalu. W czasie konferencji uczestnicy m ieli okazję zwiedzić Muzeum Erm itażu wraz ze skarbcem, Muzeum Rosyjskie, Laboratoria Ermitażu, Muzeum R osyjskie i jego pracownie, Laboratoria Akadem ii Sztuki w Leningradzie, B ibliotekę Sałtykow a- -Szczedrina, Muzea w Pietrodworcu, Puszkinie (dawn. Carskie Sioło) i Paw łow sku, Galerię Treitiakowską, Muzeum Krem la i skarbiec, Muzeum Puszk ina w M oskwie, Monastyr N ow odziew iczy, U niw ersytet, i W szechzwiązkowe Centralne Labora­ torium Naukowo-Badaw cze M inisterstwa K ultury dla Zagadnień K onserw acji w Moskwie.

Z realizow anie obszernego i ambitnego programu konferencji było m ożliw e dzięki doskonałej organizacji zapewnionej przez Radziecki K om itet ICOM pod przewodnictwem prof. A. I. Zamoszkina, który osobiście nie szczędził trudu dla zapew nienia powodzenia konferencji. U czestnicy podejm owani byli w szędzie n ie­ zw ykle serdecznie. W uroczystościach otwarcia i zakończenia konferencji w zięli

udział przedstaw iciele w ładz z M inistrem K ultury ZSRR tow. Furcew ą na czele. Jan usz Lehmann

S tra ty K ulturalne

Skopje

26 lipca 1963 r. św iat obiegła w ieść o katastrofalnym trzęsieniu ziem i, które nawiedziło stolicę Macedonii — Skopje (220 000 mieszkańców), zam ieniając k w it­ nące m iasto w ruinę. Znany jest tragiczny bilans strat: ponad 2000 zabitych i za­ ginionych, kilka tysięcy rannych, bez m ała 200 000 pozbawionych dachu nad głową. Z 40 000 budynków m ieszkalnych 80% uległo zniszczeniu, bądź nie nadaje się do użytku. Z licznych zabytków, uczelni, 52 bibliotek, 6 m uzeów i galerii sztuki w ięk ­ szość doznała zniszczenia lub poważnych uszkodzeń. Następnie napłynęły dokład­ niejsze dane co do rozm iarów strat w dziedzinie dóbr kultury oraz spraw ujących opiekę nad nim i instytucji — budowli zabytkowych, zbiorów m uzealnych, archi­ w ów , placów ek konserwatorskich. Straty te, jak w ynika nawet z pobieżnego prze­ glądu, są niezm iernie dotkliwe.

N ajw iększych szkód doznały zabytki daw nego budownictw a tureckiego. Cała stara dzielnica turecka z XV w., z m alow niczym i uliczkam i, n iew ielk im i domkami i charakterystycznym i sklepikam i, jest w praw dzie tylko naruszona przez w strząs, lecz w ątp liw e jest, ozy jej dalsze zachowanie będzie m ożliwe. Czołowy za­ bytek architektury tureckiej, zespół K ursum li-han, m ieszczący Muzeum A rche­ ologiczne, jest doszczętnie zniszczony. Z rum ow isk uratowano w ięk szą część ekspo­ natów. Najcięższe straty poniósł zbiór m alowanej ceram iki greckiej i fresków z klasztorów średniowiecznych oraz część ikon. Oprócz K urśum li-han całkowitej lub częściowej zagładzie uległy inne zabytki architektury tureckiej. Suli-han jest