STANISŁAW RUSSOCKI
Region m azowiecki w Polsce średniowiecznej *
( D o t y c h c z a s o w e u s t a l e n i a , n o w e p e r s p e k t y w y i p o s t u l a t y b a d a w c z e ) P o z a n i e l i c z n y m i t y l k o w y j ą t k a m i w e w s p ó ł c z e s n e j n a u c e h i s t o r y c z n e j z d a j e s i ę c i ą g l e j e s z c z e d o m i n o w a ć p o g l ą d , ż e M a z o w s z e n a t l e i n n y c h c z ę ś c i P o l s k i ś r e d n i o w i e c z n e j s t a n o w i ł o r e g i o n z a c o f a n y , w k t ó r y m j e s z c z e w w i e k u X V z a c h o w a ł s i ę s z e r e g u r z ą d z e ń p o c h o d z ą c y c h z d o b y f o r m o w a n i a s i ę w P o l s c e s t o s u n k ó w f e u d a l n y c h . D a ł t e m u s z c z e g ó l n i e d o b i t n i e w y r a z Z . W o j c i e c h o w s k i , g d y w 1 9 4 8 r o k u p i s a ł : „ S t o s u n k i w e w n ę t r z n e M a z o w s z a c e c h u j e z n a c z n y a r c h a i z m , p o z w a l a j ą c y n a m o g l ą d a ć j e s z c z e w w i e k u X V n i e t y l k o t e u r z ą d z e n i a , k t ó r e w i n n y c h d z i e l n i c a c h P o l s k i z a c z ę ł y z a n i k a ć j u ż w w i e k u X I I I , a l e t a k ż e i t a k i e , k t ó r y c h w i n n y c h z i e m i a c h p o l s k i c h w o g ó l e n i e z n a m y ” 1 . P o d o b n e o p i n i e p o w t a r z a l i r ó w n i e ż i i n n i b a d a c z e w s p ó ł c z e ś n i , ż e w y m i e n i m y S t . A r n o l d a o r a z T . G r u d z i ń s k i e g o , u w a ż a j ą c y , i ż w p o c z ą t k a c h X I w i e k u M a z o w s z e p o z o s t a w a ł o n a d a l p r z y r e l i g i i p o g a ń s k i e j 2 . J a k i k i e d y d o s z ł o w n a s z e j n a u c e d o s f o r m u ł o w a n i a t y c h i p o d o b n y c h p o g l ą d ó w ? C z y o d p o w i a d a j ą o n e w p e ł n i s t a n o w i n a s z e j a k t u a l n e j w i e d z y o p r o b l e m i e ? O t o p r z e d m i o t r o z w a ż a ń n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u . S p r a w a w y d a j e s i ę t y m c i e k a w s z a , ż e o d p r z e s z ł o s t u l a t M a z o w s z e n i e m o ż e d o c z e k a ć s i ę s y n t e z y s w y c h d z i e j ó w . O p u b l i k o w a n e j e s z c z e w 1 8 5 8 r o k u , u j ę t e w k o n w e n c j i h e r o i s t y c z n y c h b i o g r a f i i m i e j s c o w y c h w ł a d c ó w „ D z i e j e M a z o w s z a ” F . K o z ł o w s k i e g o d a w n o p r z y b r a ł y
* O perując term inem „region m azowiecki” (wyniki badań językoznawczych,
etnograficznych
czy -archeologicznych pozw alają n a w ydzielenie tego regionu
spośród innych ziem Polski) zdajem y sobie spraw ę z historycznej zmienności zasię
gu tego obs.za,r,u. W prakityee, gdy -mówimy np. -o Mazowszu w XI w., myślimy
o zasięgu tego -terenu w XIV czy XV w . Po,r. A. G i e y s z t o r , S. H e r b s t , K.
D z i e w o ń s k i , Mazowsze — nazw a i treść pojęcia w ciągu dziejów , 1962 Rok
Ziem i M azowieckiej, Płock 1962, s. 64 nin, gdzie sugeruje się, iż pierw otne centrum
Mazowsza znajdow ało -się n a praw ym brzegu Wisły, w ok-olicach Płocika. Włączone
do -państwa Piastów już n a początku X w. miało się stać w łaściw ie Mazowsze
czołem wielkiej prow incji obejm ującej naw et część K ujaw i Małopolski. Por. nadto:
■J. N a t a n s o n - L e s - k i , Zarys granic i podziałów Polski najstarszej, Wrocław
1953, -s. 157 n., oraiz B. S o b o l , Żarys podstaw ow ych zm ian podziałów terytorial
nych i adm inistracyjnych w dziejach Mazowsza, „Ziemia m azowiecka” t. I, 1960,
n r 4, s. 7 nm. Ta -ostatnia -praca, mimo pew nych błędów faktycznych w dziedzinie
pod-ziałów adm inistracyjnych, dość wierni,e lodd-aj-e problem terytorialnego za-sięgu
regionu.
1 Z. W o j c i e c h o w - s k i , Państwo polskie w w iekach średnich. Zarys ustroju,
wyd. 2, Poznań 1948, s. 152; t e n ż e , W sprawie reakcji pogańskiej w Polsce
w 1037 r., Studia historyczne, Wars-zaw-a 1955, s. 142.
2 Por. S. A r n o l d , Uwagi o początkach ustroju feudalnego w Polsce, PH XLI,
1950, s. 18: T. G r u d z i ń s k i , Uwagi o genezie rew olucji w Polsce za Kazim ierza
Odnowiciela, „Zapiski Tow. Na-uk-owego w T oruniu” t. XVIII, z. 1/4, T oruń 1953,
s. 88 -n.
P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y T o m LIV — zeszyt 3
j u ż c h a r a k t e r j e d y n i e b i b l i o g r a f i c z n e j c i e k a w o s t k i 3 . C h o ć f r a g m e n t a r y c z n y , t y m n i e m n i e j s t a l e r y s u j ą c y s i ę p o s t ę p b a d a ń m o n o g r a f i c z n y c h w c i ą g u o s t a t n i c h l a t k i l k u d z i e s i ę c i u z d e z a k t u a l i z o w a ł w i e l e t e z z a w a r t y c h w a m b i t n e j p r ó b i e s y n t e z y d z i e j ó w m a z o w i e c k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a i p a ń s t w a , o g ł o s z o n e j w 1 8 8 0 r o k u p r z e z K . D u n i n a 4 . N i e s ą r ó w n i e ż w s t a n i e w y p e ł n i ć i s t n i e j ą c e j l u k i n a j n o w s z e s y n t e t y c z n e o p r a c o w a n i a d z i e j ó w o g ó l n y c h P o l s k i 0 c z y t e ż j e j u s t r o j u i p r a w a 6 . Z a w a r t e w n i c h i n f o r m a c j e n a t e m a t M a z o w s z a s ą b a r d z o s k ą p e d — c o g o r s z e — n i e w o l n e o d b ł ę d ó w f a k t y c z n y c h .
I. H ISTO RIA PROBLEMU
N a j b a r d z i e j c h y b a s p e c y f i c z n ą c e c h ą m a z o w i e c k i c h s t o s u n k ó w , k t ó r a z w r ó c i ł a j u ż u w a g ę d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n y c h b a d a c z y , b y ł o ' W y j ą t k o w e n a t y m t e r e n i e r o z r o d z e n i e i u b ó s t w o · m i e j s c o w e j s z l a c h t y . N i e m o g ą c z n a l e ź ć ^ w y s t a r c z a j ą c y c h p o d s t a w u t r z y m a n i a n a w ł a s n e j z i e m i , p o d e j m o w a ł a o n a p o c z y n a j ą c o d X I V w . k o l o n i z a c j ę t e r e n ó w p o g r a n i c z n y c h — P r u s , P o d l a s i a , L u b e l s z c z y z n y , a n a w e t R u s i 7 . D a l s z a s p r a w a t o r z e k o m o s i l n i e j s z a n a t y m t e r e n i e w ł a d z a m i e j s c o w y c h k s i ą ż ą t . G ł ó w n e d o w o d y , j a k i e p r z y t a c z a n o n a p o p a r c i e t e g o t w i e r d z e n i a , m o ż n a b y s p r o w a d z i ć d o d w ó c h s t w i e r d z e ń : 1 . ź r ó d ł a z a c h o w a ł y w y j ą t k o w o l i c z n e w z m i a n k i o n a d a n i a c h z i e m s k i c h z e s t r o n y m i e j s c o w y c h w ł a d c ó w n a r z e c z r y c e r s t w a ; 2 . r y c e r s t w o t o z n a c z n i e w o l n i e j n i ż w K o r o n i e z d o b y w a ł o d l a s i e b i e r o z l i c z n e u p r a w n i e n i a p o l i t y c z n e , a t y m s a m y m d ł u ż e j p o d l e g a ł o ł z w . „ p r a w u k s i ą ż ę c e m u ” . O w ą s p e c y f i k ę m a z o w i e c k i c h s t o s u n k ó w p r ó b o w a n o w y j a ś n i a ć w r o z m a i t y s p o s ó b . T a k n p . c y t o w a i i y j u ż F . K o z ł o w s k i c z y n a s t ę p n i e R . G r ó d e c k i o r a z S t . Z a c h o r o w s k i w i ą z a l i z a r ó w n o s i l n ą w ł a d z ę k s i ą ż ę c ą , j a k i f a k t w y s t ę p o w a n i a d r o b n e j w ł a s n o ś c i r y c e r s k i e j ( m a j ą c e j b y ć r e z u l t a t e m o s a d n i c t w a w o j s k o w e g o ) z k o n i e c z n o ś c i ą o b r o n y M a z o w s z a p r z e d n a j a z d a m i z z e w n ą t r z 8 . C o w i ę c e j , d w a j o s t a t n i b a d a c z e , n i e a n a l i z u j ą c n a w e t g ł ę b i e j d z i e j ó w s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y c h r e g i o n u , w y s u n ę l i t e z ę o d ł u ż s z y m n i ż g d z i e i n d z i e j u t r z y m y w a n i u s i ę t u p o g a ń s t w a 9 . Z k o l e i K . D u n i n , s t w i e r d z a j ą c , ż e w X I I I i X I V w i e k u w ł a d z a m i e j s c o w y c h - k s i ą ż ą t b y ł a n i e o g r a n i c z o n a , a c a ł a w ł a s n o ś ć r y c e r s k a w y w o d z i ł a s i ę z i c h n a d a ń 1 0 , p o k u s i ł s i ę o s f o r m u ł o w a n i e s y n t e t y c z n e g o p o g l ą d u n a m i e j s c e m a z o w i e c k i e g o r e g i o n u w o b r ę b i e P o l s k i . „ D o p i e r o o d c z a s ó w K o n r a d a I , t j . o d c z a s ó w w i ę k s z e g o u s u n i ę c i a s i ę o d s p r a w o g ó l
-3 F. К o .z ł ó w sik i, Dzieje M azowsza za panowania książąt, W arszawa 1858.
4 K. D u mi n , Dawne m azowieckie prawo, W arszaw a 1880.
5 Por. H istoria Polski pod red. T. M a n t e u f f l a it. I, oz. 1, -pod red. H. Ł o w -
m i a ń s k i e g o , W arszawa 1957, s. 617 η.
6 Historia państw a i prawa Polski pod red. J. B a r d a c h a , cz. I (do połowy
X V w.), W arszaw a 1957, s. 561, oraz oz. II (do 1795 r.), W arszawa 1957, s. 212.
7 Por. и ostatnich opracow ań J. С h w a l:ita i ń s к a, Ród Prusów w w iekach
średnich, „Boczniki Tcw. Nauk. w T oruniu” it. LII, '1948, iz. 2, s. 95 i 105; J. A n t o
n i e w i c z , O granicy etnicznej m azow iecko-pruskiej w św ietle źródeł archeolo
gicznych, „Notatki Płockie” n r 5, 1957, s. 2 nn; S. Z a j ą c z k o w s k i , N ajdaw
niejsze osadnictwo polskie na Podlasiu, RDSG V, 1936, s. 13 nn.
8 Por. K o z ł o w s k i , op. cit., β. 275 ran; T. W o j c i e c h o w s k i , Chrobacja.
Rozbiór starożytności słow iańskich t. I. K raków 1873, is. 270 ran. oraz R. G r ó d e c
ki , S. Z a c h o r o w s k i , J. D ą b r o w s k i , Dzieje Polski średniow iecznej t. I,
K raków 1926, s. 257, 286, 311, 370 i in.
9 G r ó d e c k i , Z a c h o r o w s k i , D ą b r o w s k i , op. oit., s. 89.
10 D u n i n , op. cit., s. 45 i in.
390
ST A N IS Ł A W R U SSO C K I n o ' k r a j o w y c h , m o g ł y p o w o l i w y t w a r z a ć s i ę p e w n e o d r ę b n o ś c i , k t ó r e w s z a k ż e d o p i e r o o d p o c z ą t k u w i e k u X I V z n a c z n i e j s z e r o z m i a r y p r z y b r a ł y . P o d c z a s b o w i e m g d y w p o z o s t a ł e j P o l s c e c e n t r a l i z a c j a i w z a j e m n e o d d z i a ł y w a n i e p o ł ą c z o n y c h p l e m i o n s p o w o d o w a ł y z m i a n y , M a z o w s z e d a w n y m i w c i ą ż k r o c z y ł o d r o g a m i . O k r e s d z i e j ó w P o l s k i o d d r u g i e j p o ł o w y X I V w i e k u p r z e d s t a w i a c i ą g ł y w z r o s t p r z y w i l e j ó w s z l a c h e c k i c h , i s t o p n i o w e z m n i e j s z a n i e s i ę w ł a d z y m o n a r s z e j ; M a z o w s z e n i e u l e g ł o w t y m s a m y m s t o p n i u t e m u p r ą d o w i . . . ” 1 1 . Ó w p o g l ą d o d n o ś n i e d o a b s o l u t y z m u p i e r w s z y c h P i a s t ó w , s ł a b n ą c e g o w r a z z r o z w o j e m p r z y w i l e j ó w s t a n o w y c h , w y w o d z ą c y s i ę j e s z c z e o d M . B o b r z y ń s k i e g o 1 2 , r o z w i n ę l i n a s t ę p n i e , m i ę d z y i n n y m i w o d n i e s i e n i u d o M a z o w s z a , w l i c z n y c h s t u d i a c h m o n o g r a f i c z n y c h z z a k r e s u o b c i ą ż e ń t z w . „ p r a w a k s i ą ż ę c e g o ” O . B a l z e r o r a z p o z o s t a j ą c y p o d j e g o w p ł y w a m i : Z . W o j c i e c h o w s k i , W . W a s i u t y ń s k i , Z . K a c z m a r c z y k , c z y J . M a t u s z e w s k i 1 3 . O d r ę b n e s t a n o w i s k o z a j m o w a ł W . S m o l e ń s k i . N i e p o d e j m u j ą c p r ó b y c a ł o ś c i o w e g o w y j a ś n i e n i a g e n e z y o p i s y w a n y c h z j a w i s k ( d r o b n a s z l a c h t a m a z o w i e c k a i j e j ż y c i e ) , b a d a c z t e n o b a l i ł w s p o s ó b n a d e r p r z e ^ k o n y w a j ą c y d a w n y p o g l ą d K o z ł o w s k i e g o o w o j s k o w y m c h a r a k t e r z e n a d a ń n a r z e c z m a z o w i e c k i c h r y c e r z y . Z d a n i e m S m o l e ń s k i e g o b y ł o t o w y n i k i e m p l a n o w e j a k c j i o s a d n i c z e j m i e j s c o w y c h k s i ą ż ą t , z m i e r z a j ą c e j d o z a g o s p o d a r o w a n i a p u s t y c h d o t ą d t e r e n ó w 1 4 . P i e r w s z e p r ó b y u j ę c i a m a z o w i e c k i e j s p e c y f i k i u s t r o j o w e j n a t l e p r z e m i a n s p o ł e c z n y c h w P o l s c e f e u d a l n e j z w i ą z a ć n a l e ż y z d z i a ł a l n o ś c i ą n a u k o w ą S . S m o l k i . D l a t e g o b a d a c z a l i c z n a d r o b n a s z l a c h t a m a z o w i e c k a t o p o t o m k o w i e t z w . „ w o l n y c h d z i e d z i c ó w ” z d o b y f o r m o w a n i a s i ę n a n a s z y c h z i e m i a c h s t o s u n k ó w f e u d a l n y c h , k t ó r z y w s p e c y f i c z n y c h w a r u n k a c h l o k a l n y c h p r z e z d ł u ż s z y c z a s n i e u l e g l i p r o c e s o w i s p o ł e c z n e j m e d i a t y z a c j i i 5 . P r a w i e r ó w n o c z e ś n i e T . L u b o m i r s k i w s k a z y w a ł n a s i l n e r e l i k t y „ p r a w i e k u ” w p o s t a c i o r g a n i z a c j i o p o l m e j n a p i ę t n a s t o - w i e c z n y m M a z o w s z u 1 C . W l a t a c h p i e r w s z e j w o j n y ś w i a t o w e j J . К . К o - c h a n o w s k i s t w i e r d z i ł j u ż w y r a ź n i e , ż e M a z o w s z e , z a w d z i ę c z a j ą c e s w ą s p e c y f i c z n ą s y t u a c j ę p o ł o ż e n i u g e o g r a f i c z n e m u o r a z n a t u r a l n e m u u b ó s t w u g l e b , m o ż e s t a n o w i ć p o m o c n i c z e ź r ó d ł o d l a ' p o z n a w a n i a d z i e j ó w P o l s k i c z a s ó w m i n i o n y c h , g o r z e j p o ś w i a d c z o n y c h p r z e z ź r ó d ł a p i s a n e 1 1 . B a d a c z e m , k t ó r y n a j p e ł n i e j p r z e d s t a w i ł c a ł o ś ć p r o b l e m a t y k i u s t r o j u s p o ł e c z n e g o M a z o w s z a , i t o n a s z e r o k i m t l e p o r ó w n a w c z y m P o l s k i , j e s t K . T y m i e n i e c k i . P r z e d s t a w i e n i e p o g l ą d ó w t e g o b a d a c z a n a t e m a t11 Dunin, op. cit., s. 269.
13 M. B o b r z y ń s k i , D zieje Polski w zarysie t. I, (wyd. 1, 1878, s. 66 nn.
13 O. B a l z e r , Narzaz w system ie darum książęcych pierw otnej Polski, Lwów
1928, s. 256 nn; W. W a s i u t y ń s k i , Regal m ły n n y w średniow iecznym prawie
polskim , Warszawa 1936, s. 95 i iin.; Z. K a c z m a r c z y k , Im m u n ite t sądowy
i ju rysd ykcja poim m unitetow a w dobrach kościoła w Polsce do końca X IV w.,
Poznań 1936, s. 33, 45, 59, 67 nn; J. M a t u s z e w s k i i , Im m u n ite t ekonom iczny
w dobrach kościoła w Polsce do r, 1381, Poznań 1936, s. 24, 30, 45, 61, 78 i in.
14 Por. W. S m o l e ń s k i , Szkice z dziejów szlachty m azow ieckiej, Warsizawa
1910. S. 49 inn.
15 Por. S. S m o l k a , M ieszko S ta ry i jego w iek, Kraików 1881 (/przedruk ana-
statyczny, Warszaiwa 1959), s. 419 on.
16 Por. T. L u b o m i r s k i , Księga ziem i czerskiej, Warszawa 1878, s. XLVI nn.
17 Peur. J. K. K o c h a n o w s k i , Próba ujęcia herm eneutycznego pojęć o „zie
m i” i „obyczaju”, „księciu” i „p rzy w ileju ” w św ietle p ra k ty k i sądowej na 'Ma
zow szu u schyłku w ieków średnich, Sprawozdania TNW ir. VIII, 1915, Wydiz. II,
nr 2. s. 18 n.
M a z o w s z a b y ł o b y n i e p e ł n e , g d y b y c h o ć w p a r u s ł o w a c h n i e w s p o m n i e ć 0 k i e r u n k a c h j e g o z a i n t e r e s o w a ń n a u k o w y c h d o c h w i l i , g d y w 1 9 1 6 r o k u r o z p o c z ą ł o n n a s z e r o k ą s k a l ę z a k r o j o n e b a d a n i a m a z o w i e c k i c h k s i ą g s ą d o w y c h . J a k s a m o t y m p i s z e p r o f . T y m i e n i e c k i , w i e l k i w p ł y w n a j e g o p o d e j ś c i e d o z a g a d n i e ń h i s t o r y c z n y c h w y w a r ł o z e t k n i ę c i e s i ę o d w c z e s n e j m ł o d o ś c i z p r o b l e m a t y k ą e t n o l o g i c z n ą . D o m i n o w a ł w n i e j w o w y m c z a s i e ( p o c z ą t e k X X w . ) , j a k w i a d o m o , k i e r u n e k e w o l u c j o n i s t y c z n y . W t y m s a m y m d u c h u o d d z i a ł y w a ł y n a K . T y m i e n i e c k i e g o w p ł y w y t a k i c h i n d y w i d u a l n o ś c i b a d a w c z y c h j a k . K . P o i t k a ń s k i , c z y F u s t e l d e C o u l a n g e s 1 8 . D r u g i m c z y n n i k i e m , k t ó r y — z d a j e s i ę — w s p o s ó b d e c y d u j ą c y z a c i ą ż y ł n a d a l s z y c h z a i n t e r e s o w a n i a c h b a d a w c z y c h A u t o r a „ P r o c e s ó w t w ó r c z y c h f o r m o w a n i a s i ę s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e g o ” , b y ł w i e l k i s p ó r n a t e m a t g e n e z y ś r e d n i o w i e c z n g e o s p o ł e c z e ń s t w a p o l s k i e g o , t o c z o n y u s c h y ł k u X I X w i e k u p o m i ę d z y M . B o b r z y ń S k i m i F r . P i e k o -s i ń s k i m z j e d n e j o r a z S . S m o l k ą i A . M a ł e c k i m z d r u g i e j s t r o n y ł 9 . T y m i e n i e c k i p o s t a n o w i ł n a w i ą z a ć ś w i a d o m i e d o w y n i k ó w b a d a w c z y c h S m o l k i , p o d e j m u j ą c t r u d p e ł n i e j s z e g o w y j a ś n i e n i a d r ó g , n a k t ó r y c h k s z t a ł t o w a ł o s i ę p o d d a ń s t w o w P o l s c e 2 0 . Z d a j ą c s o b i e s p r a w ę z b r a k u d o s t a t e c z n e j i l o ś c i ź r ó d e ł p i s a n y c h d l a X I , X I I c z y n a w e t X I I I s t u l e c i a , p o s t a n o w i ł o n z a s t o s o w a ć w s w y c h b a d a n i a c h d o b r z e z n a n ą e t n o l o g o m m e t o d ę w n i o s k o w a n i a w s t e c z n e g o , n a p o d s t a w i e p r z e ż y t k ó w z a c h o w a n y c h w u s t r o j u P o l s k i X I V c z y X V w i e k u . „ W ś r ó d z i e m p o l s k i c h , p i a s t o w s k i c h , t a k i m j e s t p r z e d e w s z y s t k i m , n a j b a r d z i e j z a c o f a n e w r o z w o j u p o l i t y c z n y m M a z o w s z e , a z w ł a s z c z a j e g o c z ę ś ć w s c h o d n i a — p i s a ł T y m i e n i e c k i . — Z i e m i a t a . . . p o ł o ż o n a n a u b o c z u o d w i e l k i c h s z l a k ó w k u l t u r a l n y c h i h a n d l o w y c h i p r z e z t o m n i e j n a r a ż o n a n a m i g r a c j ę ż y w i o ł ó w p o z a k r a j o w y c h , z a c h o w a ł a n i e w ą t p l i w i e w s w e j b u d o w i e s p o ł e c z n e j n a j w i ę c e j c e c h a r c h a i c z n y c h . O b f i t y s t o s u n k o w o z a s ó b ź r ó d e ł , z w ł a s z c z a z a p i s e k s ą d o w y c h z X V w . p o z w a l a n a m b l i ż e j r o z p o z n a ć s i ę w s t o s u n k a c h t e j d z i e l n i c y . D l a h i s t o r y k ó w s p o ł e c z n y c h d z i e j ó w P o l s k i M a z o w s z e w i n n o s i ę s t a ć , j a k s ą d z ę , p e w n e g o r o d z a j u A u s t r a l i ą , z i e m i ą o b i e c a n ą d l a b a d a ń f i l o g e n e z y f o r m 1 p r o c e s ó w t w o r z e n i a s i ę s p o ł e c z e ń s t w a ” 2 1 . T a k s f o r m u ł o w a n y m z a ł o ż e n i o m b a d a w c z y m p o z o s t a ł T y m i e n i e c k i w i e r n y d o d n i a d z i s i e j s z e g o . B l i ż s z a a n a l i z a s y t u a c j i p a n u j ą c e j w o w e j „ p o l s k i e j A u s t r a l i i ” d o p r o w a d z i ł a a u t o r a d o s t w i e r d z e n i a , i ż n a p i ę t m a s t o w i e c z n y m M a z o w s z u n i e r o z p o w s z e c h n i ł o s i ę n a s z e r s z ą s k a l ę o s a d n i c t w o n a p r a w i e n i e m i e c k i m . L u d n o ś ć w i e ś n i a c z a , c h o ć p o z b a w i o n a w ł a s n o ś c i z i e m i , p o z o s t a w a ł a n a d a l o s o b i ś c i e w o l n a , z a c h o w u j ą c p o d l e g ł o ś ć s ą d o m p a ń s t w o w y m . G r u n t y u z y s k i w a ł a o n a o d p a n ó w w d r o d z e u m o w y g u a s i - d z i e r ż a w n e j — t z w . „ u k ł a d u z i e m s k i e g o ” . O w ą s y t u a c j ę m a z o w i e c k i ć h k m i e c i o k r e ś l i ł K . T y m i e n i e c k i j a k o „ w o l n o ś ć k m i e c ą ” 2 2 . T a w ł a ś n i e s y t u a c j a m i a ł a b y ć n a j
18 Por. K. T y m i e n i e c k i , Pisma w ybrane, W arszaw a 1956, s. 6 nn, a także
J. A d a m u s , K azim ierz T ym ien iecki i jego dzieło, CzPH X, 1958, z. 1, s. 38 n.
19 Por. o tym szczegółowo T y m i e n i e c k i , Pisma, s. 272 an.
20 K. T y m i e n i e c k i , Poddańcza gmina w iejska a kw estia w olnych rolników
w w iekach średnich w Europie zachodniej i w Polsce, PH X X III, 1921, z. 1, s. 61
nn; t e n ż e , Pism a s. 127 nm.
21 K. T y m i e n i e c k i , Procesy twórcze form ow ania się społeczeństwa p o l
skiego, Wairsizawa 1920, s. 99.
22 Por. tam że, s. 217 inn, a także K. T y m i e n i e c k i , Wolność km ieca na M a
zow szu w X V w., Boizmń 1921, ipassim; t e n ż e , Sądow nictw o w sprawach k m ie
cych a ustalanie się stanów na M azowszu pod koniec w ieków średnich, Poznań
1921, passim.
392
ST A N IS Ł A W B U S S O C K I b a r d z i e j t y p o w ą i m a s o w ą , p i e r w o t n ą f o r m ą z a l e ż n o ś c i f e u d a l n e j w y s t ę p u j ą c ą w c z e ś n i e j i w p o z o s t a ł y c h c z ę ś c i a c h P o l s k i 2 3 . D o p i e r o k o l o n i z a c j a n a p r a w i e n i e m i e c k i m i z w i ą z a n e z n i ą z w o l n i e n i a i m m u n i t e t o w e m i a ł y u k s z t a ł t o w a ć w P o l s c e w ł a d z t w o p a t r y m o n i a l n e s z l a c h t y n a d c h ł o p a m i 2 4 . P o w t ó r e , w p r z e c i w i e ń s t w i e d o i n n y c h z i e m P o l s k i w X V w . , o d n o ś n i e d o M a z o w s z a K . T y m i e n i e c k i s k o n s t a t o w a ł b r a k t r w a l s z y c h b a r i e r m i ę d z y s t a n o w y c h . W i d a ć t a m n p . r y c e r z y b ę d ą c y c h j e d n o c z e ś n i e m i e s z c z a n a m i c z y t e ż s i e d z ą c y c h n a r o l i „ o b y c z a j e m ' k m i e c y m ” . O b s e r w a c j e t e u m o c n i ł y t y l k o a u t o r a w p r z e k o n a n i u , ż e s p o ł e c z e ń s t w o f e u d a l n e w y k s z t a ł c i ł o s i ę z m a s y l u d n o ś c i d a w n i e j w o l n e j , z k t ó r y c h j e d n i u t r z y m a l i l u b n a w e t r o z s z e r z y l i p i e r w o t n y s t a n p o s i a d a n i a z i e m i , s t a l i s i ę r y c e r z a m i — s z l a c h t ą , p o z o s t a l i z a ś s p a d l i d o r z ę d u k m i e c i l u b t e ż o s i e d l i l i s i ę w m i a s t a c h 2 5 . P o t r z e c i e w r e s z c i e , u z n a ł p r o f . T y m i e n i e c k i d r o b n ą s z l a c h t ę z a m i e s z k u j ą c ą p ł n . - w s c h o d n i e c z ę ś c i M a z o w s z a · w r a z z t w o r z o n y m i p r z e z n i ą t z w . „ g n i a z d a m i r o d o w y m i ” z a t y p o w y r e l i k t u s t r o j u r o d o w e g o , u t r z y m u j ą c y s i ę j e d y n i e t a m , g d z i e p r o c e s y f e u d a l i z a c y j n e p r z e b i e g a ł y w z w o l n i o n y m t e m p i e 2 6 . D o d a t k o w y m a r g u m e n t e m , p o p i e r a j ą c y m s ł u s z n o ś ć p r z e d s t a w i o n y c h w y ż e j o b s e r w a c j i , m i a ł o b y ć t o , i ż z e l e m e n t a m i t z w . „ u k ł a d u z i e m s k i e g o ” , c h o ć w m n i e j s z y c h r o z m i a r a c h , s p o t y k a m y s i ę i w i n n y c h z i e m i a c h z M a z o w s z e m s ą s i a d u j ą c y c h , p r z e d e w s z y s t k i m z a ś w W i e l k o p o l s c e 2 7 . D l a j e s z c z e m o c n i e j s z e g o p o d k r e ś l e n i a c h a r a k t e r u r e f e r o w a n y c h t u p o g l ą d ó w n a l e ż y w i d z i e ć j e w k o n t e k ś c i e c a ł o ś c i p o g l ą d ó w A u t o r a n a d r o g i r o z w o j o w e c y w i l i z a c j i p o l s k i e j . A o t o o n e : — W h i s t o r y c z n y m r o z w o j u s p o ł e c z e ń s t w l u d z k i c h z n a j d u j e m y z a w s z e o ś r o d k i s t a n o w i ą c e c e n t r a r o z w o j o w e , p r o m i e n i u j ą c e n a d a l e j p o ł o ż o n e o d n i c h p e r y f e r i e . — T a k i w ł a ś n i e s t o s u n e k m i a ł z a c h o d z i ć p o m i ę d z y Z a c h o d e m E u r o p y , k u l t u r a l n y m d z i e d z i c e m a n t y k u , a P o l s k ą 2 8 . — I d ą c e s t a m t ą d w p ł y w y ś w i a t a f e u d a l n e g o p o w o d o w a ł y z a n i k i n s t y t u c j i r o d z i m y c h , w i ą ż ą c y c h n a s u p r z e d n i o m o c n i e j z e S ł o w i a ń s z c z y z n ą w s c h o d n i ą , d o k t ó r e j t e w p ł y w y n i e d o c i e r a ł y . T y p o w y m t e g o p r z y k ł a d e m m i a ł o n p . b y ć r o z p o w s z e c h n i e n i e s i ę i n s t y t u c j i p r a w a n i e m i e c k i e g o n a w s i p o l s k i e j , p o w o d u j ą c e z a n i k r o d z i m e j f o r m y g o s p o d a r k i c z y n s z o w e j — „ u k ł a d u z i e m s k i e g o ” 2 9 . — Z k o l e i M a z o w s z e , a w s z c z e g ó l n o ś c i j e g o c z ę ś ć p ł n . - w s c h o d n i a , s t a n o w i ć m i a ł o t a k ą ż p e r y f e r i ę w s t o s u n k u d o p o z o s t a ł y c h z i e m P o l s k i , s z c z e g ó l n i e M a ł o p o l s k i i Ś l ą s k a , d o k t ó r e j n i e d o c i e r a ł y w p ł y w y u s t r o j o w e Z a c h o d u . M i a ł o w y r a z i ć s i ę t o n p . w z a c h o w a n i u i t a m r o d z i m e g o23 K. T y m i e n i e c k i , Początki społeczeństwa i państw a litew skiego, RDSG
II, 1932/3, s. 154.
24 Por. T y m i e n i e c k i , Pisma, s. 22 n, 276 nn, gdizie przytoczono daw niejsze
prace autora.
25 Por. T y m i e n i e c k i , Procesy twórcze, «. 201 on; t e n ż e , Pisma, s. 202;
t e n ż e , Sądow nictw o, s. 67 i n.
20 Por. T y m i e n i e c k i , Pisma, s. 202, 326 nn, 353 nn, oraiz t e n ż e , G entyzm
(ustrój rodowy) czy feudalizm , PH LII, 1961, z. 3, s. 547 nn.
27 T y m i e n i e c k i , Procesy twórcze, s. 99; t e n ż e , Pisma, s. 12 1 19; t e n ż e ,
Km ieć w ielkopolski w zapiskach sądowych średniowiecznych, „Spinaiwozdania
PT PN ” r. III, 1929, таг 3 i r. IV, 1930, таг 1.
28 К. T y m i e n i e c k i , Ziemie polskie w starożytności. L u d y i k u ltu ry n a j
dawniejsze, Poznań 1951, s. 344 n; t e n ż e , Lenna chłopskie czy prawo niem ieckie,
RH XX, 1950/51, s. 59 n.; t e n ż e , Pisma, s. 194 n.
t e r m i n u „ w ł ó k a ” , w y p a r t e g o g d z i e i n d z i e j p r z e z w y w o d z ą c y s i ę z n i e m i e c k i e g o „ ł a n ” 3 0 . P o n a d t o , n i e d o r o z w ó j w i e l k i e j w ł a s n o ś c i z i e m s k i e j m i a ł t u s p o w o d o w a ć z w o l n i e n i e t e m p a f e u d a l i z a c j d s p o ł e c z e ń s t w a , t j . m e d i a t y z a c j i p o z y c j i d r o b n y c h w ł a ś c i c i e l i z i e m s k i c h , o r a z z a o s t r z e n i a p o d d a ń s t w a c h ł o p s k i e g o 3 1 . T a k a i n t e r p r e t a c j a p r o c e s ó w r o z w o j o w y c h p ó ź n o ś r e d n i o w i e c z n e g o M a z o w s z a , s f o r m u ł o w a n a w s z e r o k i m k o n t e k ś c i e p o g l ą d ó w n a d r o g i r o z w o j o w e ś r e d n i o w i e c z n e j c y w i l i z a c j i , w y w a r ł a d e c y d u j ą c y w p ł y w n a p ó ź n i e j s z ą h i s t o r i o g r a f i ę p o l s k ą o k r e s u m i ę d z y w o j e n n e g o . J e ś l i n a w e t s p o r a d y c z n i e c z y n i o n o p o d a d r e s e m k o n c e p c j i K . T y m i e n i e c k i e g o p e w n e u w a g i k r y t y c z n e , j a k t o n p . c z y n i ł Z . W o j c i e c h o w s k i 3 2 , t o j a k w i d z i e l i ś m y n a w s t ę p i e , o n s a m u l e g ł k o n i e c k o ń c ó w w p ł y w o w i p o g l ą d ó w s w o j e g o a d w e r s a r z a . R ó w n i e ż S t . A r n o l d , R . G r ó d e c k i c z y T . G r u d z i ń s k i n a m a r g i n e s i e r o z w a ż a ń n a d t z w . „ b u n t e m M a s ł a w a ” r o z w i n ę l i i s z e r z e j u z a s a d n i l i z a p o m o c ą p e w n y c h k o n s t r u k c j i l o g i c z n y c h g e n e r a l n ą t e z ę o m a z o w i e c k i m z a p ó ź n i e n i u . A o t o i c h g ł ó w n e p r z e s ł a n k i : — M a z o w s z e w X I w . b y ł o n a j s ł a b i e j z a l u d n i o n ą i p o z o s t a w i o n ą n a u b o c z u c z ę ś c i ą f o r m u j ą c e j s i ę p o l s k i e j m o n a r c h i i p i a s t o w s k i e j . — T u p ó ź n i e j n i ż g d z i e i n d z i e j u m o c n i ł a s i ę o r g a n i z a c j a k o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o . — W z w i ą z k u ' - z p o w y ż s z y m , n a M a z o w s z u d ł u ż e j n i ż g d z i e i n d z i e j i w P o l s c e u t r z y m y w a ć s i ę m i a ł o p o g a ń s t w o , a c o z a t y m i d z i e , w o l n i e j p r z e b i e g a ł y p r o c e s y f e u d a l i z a c y j j n e 3 3 . J a k o c i e k a w o s t k ę h i s i t o r i o g r a f i c z n ą , b a r d z i e j n i ż j a k o p o w a ż n ą k o n c e p c j ę n a u k o w ą , z a s y g n a l i z o w a ć w y p a d a t e z ę z a c h o d n i o n i e m i e c k i e g o h i s t o r y k a G . R h o d e , k t ó r y w y p a c z a j ą c s e n s o r a z i n t e n c j e b a d a w c z e K . T y m i e n i e c k i e g o s t w i e r d z i ł , ż e p r z y c z y n ą e k o n o m i c z n e g o z a c o f a n i a M a z o w s z a , p o d o b n i e z r e s z t ą j a k i p ł n . L u b e l s z c z y z n y j e s t t o , ż e n i e r o z p o w s z e c h n i ł a s i ę t a m n a s z e r s z ą s k a l ę k o l o n i z a c j a n a p r a w i e n i e m i e c k i m 3 4 . , T a k o t o p r z e d s t a w i a . s i ę w s k r ó c i e h i s t o r i a k o n c e p c j i m a z o w i e c k i e g o z a c o f a n i a . J a k n a m s i ę w y d a j e , w y n i k i p r o w a d z o n y c h w c i ą g u l a t o s t a t n i c h b a d a ń a r c h e o l o g i c z n y c h o r a z h i s t o r y c z n y c h p o z w a l a j ą j u ż w c h w i l i o b e c n e j s p r ó b o w a ć n i e c o i n a c z e j s p o j r z e ć n a p r z e d s t a w i o n ą t u p r o b l e m a t y k ę . W t o k u d a l s z y c h w y w o d ó w u w a g ę n a s z ą s k u p i m y n a z a g a d n i e n i a c h p o s i a d a j ą c y c h , j a k s i ę w y d a j e , s z c z e g ó l n e z n a c z e n i e d l a b a d a ń m a z o w i e c k i c h . B ę d ą t o : p r o b l e m ś r e d n i o w i e c z n e g o o s a d n i c t w a o r a z z a l u d n i e n i a ; c h r y s t i a n i z a c j a M a z o w s z a i p o c z ą t k i o r g a n i z a c j i k o ś c i e l n e j ; p r o c e s y f e u d a l i z a c y j m e n a M a z o w s z u ; r o z w ó j s i e c i m i e j s k i e j o r a z h a n d l u ; f o r m o w a n i e s i ę s p o ł e c z e ń s t w a s t a n o w e g o ; u s t r ó j m a z o w i e c k i e g o p a ń s t w a ; n i e k t ó r e a s p e k t y h i s t o r i i p o l i t y c z n e j r e g i o n u . O m a w i a ć b ę d z i e m y w r a m i a c h - t y c h g r u p p r o b l e m o w y c h - t y l k o t e w y b r a n e z a g a d n i e n i a , k t ó r e p o z w a l a j ą i n a c z e j s p o j r z e ć m a r o l ę i m i e j s c e M a z o w s z a w o b r ę b i e P o l s k i .
30 Po,r. K. T y m i e n i e c k i , Pierwsi gospodarze W arszaw y, W arszawa 1919,
s. 12, t e n ż e , Procesy twórcze, s. 99; t e n ż e , Pisma, s. 334 i 354.
31 T y m i e n i e c k i, Lenna chłopskie, s. 84; t e n ż e , Pisma, s. 353; t e n ż e ,
Początki państw słowiańskich w naśw ietleniu gospodarczym, RDSG 3ÖVI, 1954, s. 27.
32 Por. Z. W o j c i e c h o w s k i , Polska nad Wisłą i Odrą w X w ieku, K atow i
ce 1939, s. 153.
33 Por. wyżej (pcczyip. 2.
394
ST A N IS Ł A W R U SS O C K III. W CZESNO ŚRED NIO W IECZN E O SA D N IC TW O I ZALUDNIENIE
J a k t o p o d k r e ś l i ł y p r o w a d z o n e w c i ą g u m i n i o n e g o p i ę t n a s t o l e c i a s t u d i a o s a d n i c z e , M a z o w s z e s t a n o w i r e g i o n o d z n a c z a j ą c y s i ę n a p r z e w a ż a j ą c e j c z ę ś c i s w e g o o b s z a r u r a c z e j t r u d n y m i w a r u n k a m i o s a d n i c z y m i . Z ł o ż y ł y s i ę n a t o n a o g ó ł n i e z b y t u r o d z a j n e g l e b y ( z w y j ą t k i e m o k o l i c P ł o c k a ) , l i c z n e m o k r a d ł a , a p r z e d e w s z y s t k i m n a d e r o b f i t a s z a t a l e ś n a . Z t y c h t e ż w z g l ę d ó w m a z o w i e c k i e o s a d n i c t w o n o s i c h a r a k t e r o d d z i e l o n y c h o d s i e b i e „ w y s p ” , z w i ą z a n y c h p o c z ą t k o w o z d o l i n a m i r z e k , s t o p n i o w o t y l k o r o z s z e r z a j ą c s i ę n a t e r e n y p u s z c z a ń s k i e 3 5 . D o n a j s t a r s z y c h s k u p i s k o s a d n i c z y c h z a l i c z y ć n a l e ż y P ł o c k i j e g o o k o l i c e , P u ł t u s k o r a z p a s c i ą g n ą c y s i ę o d B ł o n i a p o p r z e z G r ó j e c ( d a w n y G r o d z i e c ) d o C z e r s k a 3 6 . S t ą d t o d o p i e r o s z ł y p o c z y n a j ą c o d X I w i e k u m i g r a c j e m a z o w i e c k i e w k i e r u n k u p ó ł n o c n y m i p ó ł n o c n o - w s c h o d n i m 3 7 . „ C z o ł e m ” n a j d a w n i e j s z y c h z i e m m a z o w i e c k i c h b y ł n i e w ą t p l i w i e P ł o c k , z w i ą z a n y z a r t e r i ą k o m u n i k a c y j n ą — W i s ł ą o i r a z s ą s i e d n i m i z i e m i a m i K u j - a w , S i e r a d z a i Ł ę c z y c y 3 8 . J u ż w p o c z ą t k a c h X I I w . o k r e ś l a ł g o G a l l j a k o c i v i t a s l u b t e ż u r b s 3 9 . C o n a j m n i e j o d c z a s ó w W ł o d z i s ł a - w a H e r m a n a b y ł o n j e d n ą z e s t o l i c P o l s k i o r a z s i e d z i b ą b i s k u p s t w a 4 0 . J a k ś w i a d c z ą w y n i k i p r a c . w y k o p a l i s k o w y c h , p o c z ą t k i o ś r o d k a p ł o c k i e g o s i ę g a j ą w i e k u X . N a p r z e ł o m i e s t u l e c i X i X I z a ł o ż y ć t a m m i a n o g r ó d w a r o w n y , a w k i l k a d z i e s i ą t l a t p ó ź n i e j ( b y ć m o ż e j e s z c z e z a M a s ł a w a ) , w z n i e s i o n o t a m o k a z a ł e , m u r o w a n e p a l a t i u m , j a k t e ż i p r e r o m a ń s k ą ś w i ą t y n i ę 4 1 . Z a r z ą d ó w d i e c e z j i p ł o c k i e j b p a A l e k s a n d r a z M a l o n n e ( 1 1 2 9 — 1 1 5 6 ) z a c i e ś n i ł y s i ę ‘k o n t a k t y P ł o c k a z N a d r e n i ą . Z a c h o w a n e z t y c h c z a s ó w r ę k o p i s y l i t u r g i c z n e i p r a w n i c z e ś w i a d c z ą o t y m , i ż z n a j d o w a ł o s i ę w P ł o c k u w a ż n e c e n t r u m k u l t u r a l n e ó w c z e s n e j P o l s k i 4 2 . N i e j e s t t e ż c h y b a d z i e ł e m p r z y p a d k u , i ż w ł a ś n i e z r e g i o n u P ł o c k a p o c h o d z i n a j w i ę k s z a i l o ś ć w c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n y c h s k a r b ó w 4 3 . D o p i e r o w 1 1 7 3 r o k u , w r a z z e ś m i e r c i ą z w i ą z a n e g o , s i l n i e z P ł o c k i e m k s i ę c i a s e n i o r a B o l e s ł a w a K ę d z i e r z a w e g o , k o ń c z y s i ę d e f i n i t y w n i e r o l a t e g o m i a s t a j a k o t r z e c i e j , p o G n i e ź n i e i K r a k o w i e , s t o l i c y P o l s k i 4 4 .
35 Por. o tym A. G i e y s z t o r , S. H e r b s t ,
E. S r w a n ' k o w s k i , K ształty
W arszaw y, „Biuletyn H istorii Sztuki i K u ltu ry ” t.
IX, 1947, z. 1'2, s. 149 on, oraz
J. N a t a n s o n - L e s к i, N ajdaw niejsze podziały, s. 267 nn.
36 Por. S. A r n o l d , Geografia historyczna Polski, W arszawa 1951, s.
97 n,
oraz M. D o b r o w o l s k a , Przem iany środowiska geograficznego Polski do X V w.,
W arszawa 1961, s. 91 n,n.
37 T. Ł a d o g ó r s f c i , Studia nad zaludnieniem Polski X IV w., W rocław 1958,
s. 187 n, gdzie przytoczono daw niejszą literatu rę. Por. też wyżej, przyip. 7.
38 R. C i e ś l a , Płock — pow stanie i rozwój m iasta, „N otatki Płockie” n r 3/4,
1957, s. 5. Na te m a t przodującej roli regionu kujaw skiego w daw nej Polsce por.
Z. W o j c i e c h o w s k i , W ielkopolska i K u ja w y kolebką państw a, Studia histo
ryczne, W arszawa 1955, s. 285 nn.
39 Poir. A n o n i m tzw . G a l l , Cronica, w yd. K. M a l e c z y ń s k d , P om niki
Dziejowe Polski seria II, it. 2, Kraików 1952, s. 86 w. 5 (civitas), s. 83, w. 14 i 21;
s. 88. w. 14 (urbs).
40 Por. C i e ś l a , op. oit., s. 6.
41 W. S z a f r a ń s k i , Les origines de la ville de Plock à la lum ière des plus
recentes recherches archéologiques, „Ergon” t. III (zesz. dodatk. do KHKM X,
1962, z. 1/2), s. 401 nn, o,raz taimże, s. 406 nn; tam że — S. T r a w k o w s k i , Zur
Sozialtopographie der S ta d t Plock im 12. Jahrhundert.
42 Por. Cz. D e p t u ł a , Krąg kościelny płocki w połowie X II w., „Roczniki T o
w arzystw a Naukowego K U L ” t. V III, 1959, z. 2, Lublin 1960, <s. 5 mm.
43 Poir, M_ G u m o w s k i , Polskie skarby m onet X —X I w., K ierow nictw o Badań
nad Początkam i Państwa Polskiego. M ateriały naukow e do u ży tk u isłużbowego,
W arszawa 1953, załączona m apa.
U b ó s t w o ź r ó d e ł p i s a n y c h o r a z s ł a b o z a a w a n s o w a n e p r a c e a r c h e o l o g i c z n e u t r u d n i a j ą s c h r o n o l o g i z o w a n i e i d o k ł a d n i e j s z e o k r e ś l e n i e f a k t y c z n e j r o l i d r u g i e g o c e n t r u m a d m i n i s t r a e y j n o - k o ś c i e l n e g o n a M a z o w s z u — G r ó j c a . L e p i e j z n a n y d z i ę k i n a j n o w s z y m p r a c o m j e s t o ś r o d e k , k t ó r y z c z a s e m m i a ł z a s t ą p i ć G r ó j e c , m i a n o w i c i e — C z e r s k 4 5 . I s t n i e j e i n t e r e s u j ą c a h i p o t e z a , w e d l e k t ó r e j w ł a ś n i e w G r ó j c u m i a ł a s i ę z n a j d o w a ć s i e d z i b a o d d z i e l n e g o b i s k u p s t w a ( k o n i e c X I w . ) , k t ó r e g o p o z o s t a ł o ś c i ą m i a ł b y ć o d d z i e l n y a r c h i d i a k o n a t c z e r s k i 4 6 , d o c z e g o z r e s z t ą w r ó c i m y j e s z c z e n i ż e j . K a r i e r a t r z e c i e g o , z c z a s e m n a j w a ż n i e j s z e g o o ś r o d k a m a z o w i e c k i e g o — W a r s z a w y j e s t z n a c z n i e ś w i e ż s z e j d a t y i n i e d a j e s i ę c o f n ą ć , j a k d o t ą d , p o z a k o n i e c X I I I w i e k u 4 7 . J a k z p o w y ż s z e g o w y n i k a , z g o d n i e z r e s z t ą z s u g e s t i a m i w y s u w a n y m i p r z e z K . T y m i e n i e c k i e g o , m ó w i ć w ś r e d n i o w i e c z u o M a z o w s z u w o g ó l e m o ż n a j e d y n i e z d u ż ą o s t r o ż n o ś c i ą . W g r u n c i e r z e c z y m a m y t a m d o c z y n i e n i a z c z ę ś c i ą z a c h o d n i ą ( P ł o c k , P u ł t u s k , B ł o n i e , G r ó j e c ) , ś c i ś l e z w i ą z a n ą z s ą s i e d n i m i z i e m i a m i : ł ę c z y c k ą , k u j a w s k ą i c h e ł m i ń s k ą , j u ż o d X I w . s t a n o w i ą c ą w a ż n e c e n t r u m o s a d n i c z e i p o l i t y c z n e , o r a z p ł n . - w s c h o d n i ą , w o w y c h c z a s a c h s p o r a d y c z n i e t y l k o z a m i e s z k a ł ą ( Ł o m ż a , B r a ń s k , W i z n a ) . W ł a ś c i w e z a s i e d l a n i e t y c h t e r e n ó w n a s t ą p i ł o p ó ź n i e j , b o d o p i e r o w X I V i X V s t u l e c i u . N a t o m i a s t f a k t , ż e n a t e t e r e n y p r z y b y w a l i o s a d n i c y z o k r ę g ó w o w y ż s z y m p o z i o m i e r o z w o j u c y w i l i z a c j i , z d a j e s i ę w y k l u c z a ć m o ż l i w o ś ć w y s t ę p o w a n i a a r c h a i z m ó w w z a k r e s i e u s t r o j u s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e g o . I n n a o c z y w i ś c i e s p r a w a t o k w e s t i a p e w n e g o o p ó ź n i e n i a w r o z w o j u g o s p o d a r c z y m c z y c y w i l i z a c y j n y m , w y n i k ł a z w a r u n k ó w ś r o d o w i s k a n a t u r a l n e g o , w k t ó r y m p r z y s z ł o ż y ć o s a d n i k o m . T e o s t a t n i e w a r u n k i s p o w o d o w a ć m o g ł y n a w e t r o z w ó j o d r ę b n y c h , s p e c y f i c z n y c h d l a d a n e g o t e r e n u i n s t y t u c j i c z y z j a w i s k , j a k n p . „ g n i a z d a r o d o w e ” , „ w r ó ż d y ” i t p . J a k s i ę o g ó l n i e w y d a j e , w ł a ś n i e s k u p i e n i e u w a g i b a d a c z y n a t e r e n a c h M a z o w s z a p ł n . - w s c h o d n i e g o s p o w o d o w a ł o w k o n s e k w e n c j i t o , ż e o c a ł o ś c i r e g i o n u z a c z ę t o z b y t p o ś p i e s z n i e s ą d z i ć z p e r s p e k t y w y z j a w i s k w y s t ę p u j ą c y c h n a j e g o p e r y f e r i i . W ś c i s ł y m z w i ą z k u z p r o b l e m a t y k ą o s a d n i c z ą p o z o s t a j e s p r a w a z a l u d n i e n i a i n t e r e s u j ą c e g o n a s r e g i o n u . W i ę k s z o ś ć d a w n i e j s z e j l i t e r a t u r y p r z e d m i o t u , i d ą c w ś l a d z a u s t a l e n i a m i L . K r z y w i c k i e g o 4 8 u w a ż a ł a M a z o w s z e z a n a j s ł a b i e j z a l u d n i o n ą c z ę ś ć P o l s k i . W z w i ą z k u z t y m n a w e t w y b i t n y g e o g r a f J . N a t a n s o n - L e s k i p i s a ł , ż e w 1 0 0 0 r o k u n i e u t w o r z o n o n a M a z o w s z u o d r ę b n e j d i e c e z j i 4 9 z e w z g l ę d u n a s ł a b e z a l u d n i e n i e . J e s z c z e d l a r o k u 1 3 4 0 p r z y j m o w a n o t u w y j ą t k o w o n i s k ą i l o ś ć m i e s z k a ń c ó w p r z y p a d a j ą c ą n a k m 2 ( p o r . t a b . n a s t r . n a s t ę p n e j ) . J a k w y n i k a z p o n i ż s z e g o z e s t a w i e n i a 5 0 , d o p i e r o o s t a t n i o z a c z ę t o
45 Por. A. W o l f f , Uwagi w sprawie osadnictwa rów niny pruskiej w X I—
X V I w., KHKM t. III, 1955, rur 2, -s. 399, oraiz S. S u c h o d o l s k i , Czersk w czes
nośredniow ieczny w św ietle badań 1961, 1962 Rok Ziem i M azowieckiej, Płock 1962,
s. 140 nn.
48 J. N o w а с к .i, Dzik je archidiecezji poznańskiej t. I, Kościół katedralny,
Poznań 1959, s. 49 n.
47 Por. W o l f f , oip. cit., s. 378 n, oraz Z. P o d w i ń s k a , Osadnictwo rów niny
praskiej w w iekach XI-—X V I, „Materiały Wczesnośredniowieczne” t. III, 1951,
s. 74 n.
48 L. K r z y w i c k i , P rzyczyn ki do w yśw ietlenia stosunków ludnościowych
w Polsce za pierw szych Piastów, „Przegląd Statystyczny” t. I, 1933, s. 177 nn.
49 Po,r. N a t a n s . o n - L e e k i , N ajdaw niejsze podziały, s. 275 i n.
58 I. G i e у siz t oir o w a, Demografia m azowieckiego tysiąclecia, 1962 Rok Ziemi
Mazowieckiej, Płock 1962, s. 151 nn.
396
ST A N IS Ł A W R U S SO C K I W i e l k o p o l s k a M a ł o p o l s k a M a z o w s z e T . L a d e n b e r g e r 7 , 9 4 , 5 4 , 2 J . M i t k o w s k i 2 , 7 ' 4 , 5 1 , 4 W . K u l a 5 , 1 5 , 4 1 , 9 E . V i e l r o s e 6 , 2 1 0 , 3 9 , 4 T . Ł a d o g ó r s k i 9 , 9 6 , 8 7 , 3 n i e c o w y ż e j s z a c o w a ć z a l u d n i e n i e M a z o w s z a w p o r ó w n a n i u z i n n y m i z i e m i a m i P o l s k i . J e s z c z e d a l e j w t y m k i e r u n k u p o s u n ę ł a s i ę o s t a t n i o I . G i e y s z t o r ó w a , k t ó r a d l a p o s z c z e g ó l n y c h d z i e l n i c , w d w ó c h p r z e k r o j a c h c z a s o w y c h — 1 0 0 0 i 1 3 4 0 r o k u p r z y j m u j e n a s t ę p u j ą c ą g ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a 5 1 :Dzielnica
W ielkopolska
M ałopolska
Mazowsze
R ok
1000
1340
1000
1340
1000
1340
M ieszk./km 2
4,8
9,7
5,0
7,9
4,4
7,9
D o p i e r o t e o s t a t n i e w y n i k i p o z w a l a j ą w y b r n ą ć z e s p r z e c z n o ś c i , w j a k i e u w i k ł a l i s i ę d a w n i e j s i b a d a c z e , p r z y j m u j ą c b e z k r y t y c z n i e t e z ę o p o c z ą t k o w o s ł a b y m z a l u d n i e n i u M a z o w s z a , a z a r a z e m o d n o t o w u j ą c j u ż w w i e k u X I m i g r a c j e m a z o w i e c k i e n a p ó ł n o c i p ó ł n o c n y w s c h ó d 5 2 , p o m i j a j ą c j u ż n a w e t ' k w e s t i ę r e z e r w l u d z k i c h d l a k o l o n i z a c j i m a z u r s k i e j X I I I / X V w i e k u 5 3 . J e ż e l i p r z y p o m n i m y s o b i e z k o l e i s t w i e r d z e n i e , i ż p i e r w o t n e s k u p i s k a o s a d n i c z e M a z o w s z a o b e j m o w a ł y n i e w i e l k i p r o c e n t c a ł o ś c i p o w i e r z c h n i p r z e w a ż n i e l e s i s t e g o r e g i o n u , z d u ż y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m b ę d z i e m y m o g l i w y s u n ą ć h i p o t e z ę o w z g l ę d n y m p r z e l u d n i e n i u M a z o w s z a w X I w . P o z w o l i n a m t o r ó w n i e ż z w i ę k s z y m z a u f a n i e m o d n i e ś ć s i ę d o w z m i a n k i G a l l a , k t ó r y p i s a ł , ż e M a z o w s z e w X I w . b y ł o k r a d n ą l u d n ą , a n a p ł y w z b i e g ó w z i n n y c h c z ę ś c i P o l s k i w z w i ą z k u z w y p a d k a m i 1 0 3 7 r . m ó g ł t a m n a w e t s p o w o d o w a ć p r z e l u d n i e n i e 5 4 . O b s e r w a c j ę t ę z d a j e s i ę z r e s z t ą p o t w i e r d z a ć s i e ć w c a l e l i c z n y c h g r o d z i s k m a z o w i e c k i c h , r o z r z u c o n y c h p o c a ł y m o b s z a r z e z w y j ą t k i e m c z ę ś c i p ł n . - w s c h o d - i n i e j 5 5 . W t e j s y t u a c j i , j e ś l i n a w e t p o d a n a p r z e z G a l l a l i c z b a 3 0 h u f c ó w ,51 Por. G i e y s tz t o r o w a, op. cit.
52 Po.r. R. J a k i m o w i c z , Wschodnia granica osadnictwa m azowieckiego w X
i X I w. z Jaćwieżą i Rusią i zasięg kolonizacji m azow ieckiej na wschodzie, Pa
m iętn ik V I Powszechnego Zjazdu H istoryków Polskich t. I, Lw ów 1935, s. 246.
53 p or_ twyżej przyp. 7, a także S. T r a w k o w s k i , W sprawie powstania zje d
noczonego państw a polskiego w X III i X IV w., PH XLVII, 1956, z. 3, s. 355, przy.p.
14, gdzie domaga s:ię on ponownego zbadania spraw y mazowieckiego zacofania
ze względu na znaczny potencjał ludnościowy tej dzielnicy w X III w., k tó ry do
prowadził do intensyw nej kolonizacji .sąsiednich ziem.
54 Por. G a l l , Cronica, s. 45, w. 6—9, gdzie czytamy: Erat enim eo tempore
M azouia Polonis illuc antea fugientibus, u t doctum , in ta n tu m populosa, quod
agricolis rura, anim alibus pascua, habitatoribus loca (non satis erant spaciosa).
Zgadza się też z tezą o gęstym zaludnieniu Mazowsza: A. G i e y s z t o r , Mazowsze,
s. 66.
55 W ykaz (taki, .zresztą niekom pletny, przytacza S. P a z y r a , Geneza i rozwój
m iast m azowieckich, W arszaw a 1959, s. 55 nn. Por. też uw agi G i e y s z t o r a , ap.
cit., s. 66 n., a także zamieszczone w w ydaw nictw ie 1962 R ok Ziem i M azowieckiej,
k t ó r e w y s t a w i ć m i a ł M a s ł a w p r z e c i w k o K a z i m i e r z o w i O d n o w i c i e l o w i , j e s t p r z e s a d z o n a δ 6 , f a k t p o z o s t a j e f a k t e m , i ż d y s p o n o w a ć o n m u s i a ł w c a l e p o k a ź n y m i s i ł a m i , d l a k t ó r y c h p o k o n a n i a t r z e b a b y ł o d o p i e r o p o ł ą c z o n y c h s i ł p o l s k o - r u s k i c h 5 '7 . B ę d z i e r z e c z ą b a r d z o c i e k a i w ą ' z a s t a n o w i ć s i ę , j a k i z w i ą z e k z o w y m w z g l ę d n y m p r z e l u d n i e n i e m m ó g ł m i e ć f a k t , i ż g r a n i c e M a z o w s z a a ż p o w i e k X I I I i s i ę g a ł y d a l e j z a r ó w n o · n a w s c h ó d 5 8 , j a k i n a p o ł u d n i e 5 9 , n i ż t o w i d z i m y w w i e k a c h X I V i X V .
III. CHRYSTIANIZACJA I PO C ZĄ TK I O RGA N IZA C JI KOŚCIELNEJ
S k o r o r z e k o m e o p ó ź n i e n i e c h r y s t i a n i z a c j i M a z o w s z a s t a n o w i ł o , j a k w i d z i e l i ś m y , a r g u m e n t w s p r a w i e j e g o z a c o f a n i a 6 0 , m u s i m y n a c h w i l ę z a t r z y m a ć s i ę n i e c o p r z y t e j p r o b l e m a t y c e . S p r a w a t e r m i n u u s t a n o w i e n i a n a M a z o w s z u r e g u l a r n e j o r g a n i z a c j i k o ś c i e l n e j ' p o z o s t a j e ' d o k o ń c a n i e w y j a ś n i o n a . W s z y s c y z d a j ą s i ę z g o d n i c o d o t e g o , i ż b i s k u p s t w o p ł o c k i e p o w s t a ł o o k o ł o r o k u 1 0 7 5 . K o n t r o w e r s j e z a c z y n a j ą s i ę w o k ó ł p y t a n i a , c o d z i a ł o s i ę n a M a z o w s z u p r z e d t y m r o k i e m o r a z c z y m w y j a ś n i ć f a k t , i ż c z ę ś ć t e g o r e g i o n u , j a k o o d r ę b n y a r c h i d i a k o n a t c z e r s k i , p o d l e g a ł a m e t r o p o l i i p o z n a ń s k i e j . C o s i ę t y c z y k w e s t i i p i e r w s z e j , n i e w d a j ą c s i ę w a n a l i z ę d a w n i e j s z e j l i t e r a t u r y , z a s y g n a l i z o w a ć w y p a d n i e d l w a w s p ó ł c z e s n e , z a s a d n i c z o r ó ż n e s t a n o w i s k a : S . K ę t r z y ń s k i e g o , w i d z ą c e g o n a t e r e n a c h M a z o w s z a j u ż w 1 0 0 0 r o k u o d r ę b n ą o r g a n i z a c j ę k o ś c i e l n ą , z a l e ż n ą o d m e t r o p o l i i w S a n d o m i e r z u 6 i , o r a z J . N o w a c k i e g o , k t ó r e g o z d a n i e m j u ż C h r o b r y m i a ł p o d z i e l i ć c a ł o ś ć M a z o w s z a { b y ć m o ż e d l a t y m l e p s z e g o w ł ą c z e n i a g o d o p a ń s t w a P i a s t ó w 6 2 ) p o m i ę d z y d i e c e z j ę p o z n a ń s k ą , o b e j m u j ą c ą g r o s s o m o d o z i e m i e n a p o ł u d n i e o d W i s ł y , o r a z g n i e ź n i e ń s k ą w ł a d a j ą c ą c z ę ś c i ą p ó ł n o c n e g o M a z o w s z a . D o p i e r o o k o ł o 1 0 7 5 r . m i a n o s t w o r z y ć t u o d r ę b n e d i e c e z j e : p ł o c k ą o r a z m a z o w i e c k ą z s i e d z i b ą , b y ć m o ż e , w G r ó j c u . T a o s t a t n i a u t r z y m a ć s i ę m i a ł a j e d y n i e p r z e z k r ó t k i o k r e s c z a s u i z o s t a ł a n a s t ę p n i e p r z e k a z a n a p o d o p i e k ę b i s k u p s t w a p o z n a ń s k i e g o , b y w 1 1 2 4 r . z o s t a ć p r z e k s z t a ł c o n a w o d r ę b n y a r c h i d i a k o n a t 6 3 . Z d a w n i e j s z y c h b a d a
artykuły: I. G ó r s k a , M. M i ś k i e w d c z , W. ' S z y m a ń s k i , N ajw ażniejsze w y
n ik i badań archeologicznych na M azowszu w ostatnich latach, s. 99 run; S. S u c h o
d o l s k i , Czersk w czesnośredniow ieczny, s. 133 on; W. S z y m a ń s k i , Najstarsze
wczesnośredniowieczne grodzisko m azow ieckie, s. 121 om.
66 Por. G a l l , s. 46, w. 10. Na temat wiarogodności danych o liczebności wojsk
■polskich w ujęciu Galla por. ostatnio J. D o w i a t, K ilka uw ag o słow nictw ie Galla,
KH LXVI (1959), z. 1, s. 45 ora« T. W a s i l e w s k i , O służbie w ojskow ej ludności
w iejskiej, PH LI (1960), z. 1, s. 1 on. Autorzy ci wskazują na przesadność i tenden
cyjność danych liczbowych przytaczanych przez Galila.
57 S. M. K u c z y ń s k i , N ieznany tra k ta t polsko-ruski roku 1039, „Slavia An
tiqua” t. V, 1956, s. 265 nn, oraz В. K r z e m i ń s k a - S u r o w i e c k a , M asław
(Miecław) książę m azow iecki, „Notatki Płockie” nr 2, 1956, s. 5 nn.
58 Por. S. A r n o l d , Terytoria plem ienne w ustroju adm inistracyjnym Polski
piastow skiej (X II—X I I I w.), Prace K om isji A tla su H istorycznego Polski, z. 2, Kra
ków 1927, s. 74.
59 Por. J. G ą s s o w s k i , C m entarzysko w K ońskich na tle zagadnienia połud
niow ej granicy M azowsza, „Materiały Wczesnośredniowieczne” t. II, 1952, s. 71 nn.
60 Por. wyżej przyp. 2.
61 S. K ę t r z y ń s k i , O zaginionej m etropolii czasów Bolesława Chrobrego
[w:] Polska X —X I w., Warszawa 1961, s. 308 nin (pierwsze wyd. Warszawa 1948).
62 Przypuszczenie to zdaje się podzielać K. T y m i e n i e c k i ; por. jego Z d zie
jów tw orzenia się Europy w X w., PZ XI, 1955, nr 1/2, s. 142.
398
ST A N ISŁA W R U S S O C K I c z y M . G ę b а г o w i с z w y s u w a ł p r z y p u s z c z e n i e , i ż a r c h i d i a k o n a t c z e r s k i u t w o r z o n y z o s t a ł p r z e z K r z y w o u s t e g o z c z ę ś c i d a w n e j , o g ó l n o m a z o - w i e c k i e j d i e c e z j i i p o d p o r z ą d k o w a n y b i s k u p s t w u p o z n a ń s k i e m u w c e l u z a i n t e r e s o w a n i a g o a k c j ą m i s y j n ą n a w s c h o d z i e . Z k o l e i w s p o m n i a n a t u d i e c e z j a m a z o w i e c k o - p ł o c k a m i a ł a p o w s t a ć w d r o d z e p o d z i a ł u a r c h i d i e c e z j i g n i e ź n i e ń s k i e j , a n i e j a k t o p o w s z e c h n i e p r z y j m o w a n o — p o z n a ń s k i e j 6 4 J a k s ł u s z n i e z a u w a ż y ł J . U m i ń s k i , ź r ó d ł a n i c n a m n i e m ó w i ą o t a k i e j d z i a ł a l n o ś c i m i s y j n e j n a w s c h o d z i e b i s k u p s t w a p o z n a ń s k i e g o 6 5 . Z k o l e i p r ó b a w y j a ś n i e n i a t e g o z a g a d n i e n i a p o d j ę t a p r z e z U m i ń s k i e g o , j a k t o z a u w a ż y l i k r y t y c y 6 6 , o d e r w a n a j e s t o d p o d s t a w y ź r ó d ł o w e j l u b t e ż o p a r t a n a m y l n e j j e j i n t e r p r e t a c j i ( z d a n i e m t e g o b a d a c z a z a l e ż n o ś ć C z e r s k a o d P o z n a n i a w z i ę ł a s i ę s t ą d ’, i ż w 1 0 3 7 r o k u u c i e k a j ą c y p r z e d p o w s t a n i e m m i m . d u c h o w n i ' p o z n a ń s c y . c h r o n i l i s i ę n a M a z o w s z e p o ł u d n i o w e , k t ó r e o d t ą d s z c z e g ó l n i e m i a ł o z w i ą z a ć s i ę z P o z n a n i e m ) 6 7 . J a k w y n i k a z p o w y ż s z e g o p r z e g l ą d u , m n i e m a n i e , i ż n a t y c h z i e m i a c h d ł u ż e j m i a ł o u t r z y m a ć s i ę p o g a ń s t w o , w y d a j e s i ę z b y t s ł a b o u z a s a d n i o n e . N i k t p o d o b n y c h s u g e s t i i n i e w y s u w a ł d o t ą d n p . p o d a d r e s e m K u j a w , k t ó r e w ł a s n e b i s k u p s t w o o t r z y m a ł y r ó w n i e ż d o p i e r o , n a p o c z ą t k u X I w i e k u 6 8 . Z r e s z t ą p a m i ę t a ć t r z e b a i o t y m , ż e p o j ę c i e c h r y s t i a n i z a c j i j a k i e g o ś o b s z a r u j e s t z j a w i s k i e m w z g l ę d n y m . J a k w i a d o m o , p e n e t r a c j a n o w e j r e l i g i i „ w g ł ą b ” p o l s k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a o d b y w a ł a s i ę w s k a l i c a ł e g o k r a j u b a r d z o p o w o l i . P o c z ą t k o w o p r z y j m o w a ł a j ą t y l k o „ g ó r a ” f e u d a l n e g o s p o ł e c z e ń s t w a 6 9 . T u t a j z a ś o p i n i e s ą z g o d n e , ż e n p . M a s ł a w n i e b y ł j u ż p o g a n i n e m 7 0 . C o w i ę c e j , m a ł o p r a w d o p o d o b n e w y d a j e s i ę , b y u c i e k a j ą c y p r z e d a m t y f e u d a l m y m p o w s t a n i e m m o ż n i s z u k a l i s c h r o n i e n i a n a t e r e n i e o z g o ł a o d m i e n n e j s t r u k t u r z e s p o ł e c z n e j , k t ó r a , j a k o p o g a ń s k a s t a n o w i ł a b y r a c z e j p o t e n c j a l n e o p a r c i e d l a r u c h u , k t ó r y i c h „ w y d z i e d z i c z y ł ” . Z r e s z t ą i t a k r e g u l a r n a o r g a n i z a c j a k o ś c i e l n a n i e w y c z e r p u j e j e s z c z e p r o b l e m u c h r y s t i a n i z a c j i , k t ó r ą m o g ł y p r o w a d z i ć p o s z c z e g ó l n e k l a s z t o r y ( s p r a w a m i s j i M o g i l n a i C z e r w i ń s k a ) . IV. FEUDALIZACJA S P O Ł E C ZE ŃS TW A P r z e j d ź m y d o p r o b l e m ó w b e z p o ś r e d n i o w i ą ż ą c y c h s i ę z f e u d a l i z a c j ą m a z o w i e c k i e g o s p o ł e c z e ń s t w a . J a k n a m s i ę w y d a j e , n o w e o d c z y t a n i e p r a c d a w n i e j s z y c h o r a z w y n i k i n a j n o w s z y c h p r z y n o s z ą w n i e j e d n y m p u n k c i e z g o ł a o d m i e n n y o d t r a d y c y j n e g o o b r a z s p o ł e c z e ń s t w a m a z o w i e c k i e g o X I — X I I I w i e k u . P r z e d e w s z y s t k i m s p r a w a n i e w y s t ę p u j ą c e j t u64
M . G ę b a r ó w i c z,Mogilno—Płock—C zerw ińsk, Studia nad organizacją
kościoła na M azowszu w X I—X I I w., Prace historyczne w trzydziestolecie dzia
łalności profesorskiej Stanisław a Zakrzew skiego, Lwów 1934, s. 150 nn.
65 J.
U m i ń s k i ,
Archidiakonat czerski, „Wiadomości A rchidiecezjalne W ar
szaw skie” i. XXXV, 1951, rnr 7/8, s. 215.
66 Por. recenzję K. J a s i ń s k i e g o , „Nasiza Przeszłość” t. V, 1957, s. 293 nn,
oraz uw agi N o w a c k i e g o , Dzieje archidiecezji, s. 45.
67 Por. U m i ń s k i , A rchidiakonat, passim , omiz t e n ż e , Powstanie biskupstw a
poznańskiego i zależnego odeń archidiakonatu czerskiego, „Wiadomości K ościelne”
(Organ A rchidiecezji W rocławskiej), W rocław 1952, n r 1/2, s. 35 nn.
68 Por. J. T a z b i r o w a , Początki biskupstw a na K ujaw ach, PH L III, 1962,
z. 2, w szczeg. s. 234 min.
69 Por. A. G i e y s z t o r , Ideowe w artości k u ltu ry polskiej w X —X II w., KH
LXVII, 1960, zwłaszcza s. 936.
70 .S. K ę t r z y ń s k i , K azim ierz Odnowiciel 1034·—1058, [w:] Polska X —X I w ie
ku, s. 402 nn, oraz K r z e m i ń s k a - S u r o w d e c k a , Masław, s. 5.
r z e k o m o w i e l k i e j w ł a s n o ś c i z i e m s k i e j . J a k s i ę ' w y d a j e , w b r e w t r a d y c y j n e j o p i n i i j u ż p r z e d c z a s a m i K o n r a d a I w y s t ę p o w a ł a t u w i e l k a w ł a s n o ś ć z i e m s k a , i t o z a r ó w n o k s i ą ż ę c a , k o ś c i e l n a , j a k i r y c e r s k a 7 i . N i e w ą t p l i w i e n a r o z l e g ł y c h d o b r a c h z i e m s k i c h m u s i e l i o p i e r a ć s w o j e z n a c z e n i e w s p o m n i a n y j u ż M a s ł a w , c z y t e ż z a j m u j ą c y c z o ł o w e m i e j s c e m a d w o r z e H e r m a n a i K r z y w o u s t e g o w o j e w o d a S i e c i e c h i j e g o k r e w n i a k , p i a s t u n n i e l e t n i e g o B o l e s ł a w a , d o m n i e m a n y z a ł o ż y c i e l r o d u P o w a ł ó w — W o j s ł a w 7 2 . D o b r a t e g o o s t a t n i e g o , l i c z ą c e b l i s k o 3 0 w s i , r o z r z u c o n e b y ł y n a o b s z a r z e c a ł y c h K u j a w o r a z M a z o w s z a 7 3 . P o m i m o i ż z p i e r w s z e g o m a ł ż e ń s t w a p o z o s t a w i ć m i a ł o m d w ó c h s y n ó w , J a n u s z a i T r o j a n a , s w e j d r u g i e j ż o n i e , D o b i e e h m i e , p o z o s t a w i ł W o j s ł a i w w c a l e p o k a ź n y m a j ą t e k , k t ó r y p o s ł u ż y ł n a u p o s a ż e n i e k o ś c i o ł a N M P n a p o d g r o d z i u p ł o c k i m 7 4 . Z k o l e i w s p o m n i a n i w y ż e j b r a c i a J a n u s z i T r o j a n s t a l i s i ę d o b r o c z y ń c a m i k l a s z t o r u t r z e m e s z e ń s k i e g ó , z a ś s y n J a n u s z a , m a z o w i e c k i w o j e w o d a Ż y r o m , d y s p o n o w a ć m i a ł 2 6 w s i a m i 7 5 , r o z r z u c o n y m i p o c a ł e j P o l s c e . M i ę d z y i n n y m i b y ł o n w ł a ś c i c i e l e m w s i K i j e w M a ł o p ó l s c e o r a z d w ó c h d a l s z y c h , k t ó r e n a d a ł m i e c h o w s k i m B o ż o g r o b c o m . O b r a c i e Ż y r o n a , W o j s ł a w i e , w i e m y n p . , i ż b y ł m . i n . w ł a ś c i c i e l e m d w ó c h w s i n a Ś l ą s k u . J a k w i ę c w i d z i m y z t y c h k i l k u p r z y k ł a d ó w , t a k z w a n e m a z o w i e c k i e m o ż n o w ł a d z t w o X I — X I I w i e k u b y ł o w g r u n c i e r z e c z y m o ż n o w ł a d z t w e m o g ó l n o p o l s k i m , p o s i a d a j ą c y m s w o j e d o b r a r o z r z u c o n e p o c a ł y m k r a j u 7 6 . W r e z u l t a c i e i h o r y z o n t y p o l i t y c z n e t y c h l u d z i n i e z a c i e ś n i a ł y s i ę j e d y n i e d o s p r a w j e d n e j d z i e l n i c y , a p r z e c i w n i e , o b e j m o w a ł y r a c z e j c a ł y k r a j . I n n a s p r a w a , i ż r o z p r o s z e n i e i n t e r e s ó w m a j ą t k o w y c h p o c a ł y m k r a j u w m i a r ę p o g ł ę b i a j ą c e g o s i ę w X I i X I I w i e k u p r o c e s u r o z d r o b n i e n i a f e u d a l n e g o p o w o d o w a ł o p o l i t y c z n ą o s c y l a c j ę t y c h m o ż n y c h . p o m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i k s i ą ż ę t a m i 7 7 . S t a ł y w z r o s t i l o ś c i h i e r a r c h i i u r z ę d n i c z y c h w c i ą g u X I I I w i e k u z m n i e j s z y ł s t o p n i o w o r a n g ę p o l i t y c z n ą ' p o s z c z e g ó l n y c h m o ż n o w ł a d c ó w , z a c i e ś n i a j ą c z a r a z e m i r a m y i c h d z i a ł a l n o ś c i . N i c t e ż d z i w n e g o , ż e k o l e j n i w o j e w o d o w i e k s . K o n r a d a I , o ś l e p i o n y n a j e g o r o z k a z K r y s t y n , A r n o l d c z y B o g u s z a z r o d u D o l i w ó w , p o s i a d a l i s w o j e m a j ą t k i j e d y n i e w z i e m i a c h k o n r a d o w e g o p a ń s t w a 7 8 . P o j e g o p o d z i a l e w 1 2 4 7 r o k u n a d a l s z e , m n i e j s z e , d z i e l n i c e b r a k n ą ć z a c z ę ł o k s i ą ż ę t o m m a j ą t k ó w d o d a l s z e g o p o m n a ż a n i a m o ż n o w ł a d c z y c h f o r t u n n a d a w n ą s k a l ę , z a ś s t o p n i o w e
