R E C E N Z JE
695
edy cji, m im o iż nie p o d aje się e w e n tu a ln y c h różnic te k sto w y c h (ss. 123, 124, tam że p rzy p isy 16, 22). Z będne są też p rzy p isy o d sy ła ją ce do lite ra tu r y p rzy o k azji p o w o ły w an ia fa k tó w n o to ry czn ie znanych. Z astrz eż en ia bud zi w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h dobór lite ra tu ry .
N a osobną uw agę z a słu g u je obszerny, z a w ie ra ją c y 67 pozycji, d o d atek źró d ło w y, chociaż celow ość zam ieszczania w m o n o g rafia ch podob n y ch an e k só w w y d aje
się dosyć d y sk u sy jn a . (W k aż d y m raz ie zbyteczne było p rz e d ru k o w y w a n ie z F. P a s z k o w s k i e g o „D ziejów T ad eu sza K o ściu szk i” przeszło 6 stro n liczącego r a p o r tu Z ającz k a z 2 lis to p a d a 1794 r. oraz p o w ta rz a n ie d o k u m e n tó w p rzy to czo n y ch w te k ście p rac y in e x te n so — n r 42 i s. 181 n., n r 51 i s. 187). N a d o d atek s k ła d a ją się m ow y sejm o w e Z a jącz k a z la t 1784, 1786, 1790 i 1791 (w sum ie 10 p o zycji) oraz jego k o ręsp o n d e n cja w o jsk o w a z la t 1792 i 1794. Szkoda, że b ra k p o w ią z a n ia te k s tu z d o d atk iem ; a u to rk a odsyła do arc h iw alió w bez zaznaczenia,
iż p rz e d ru k o w a ła je n a k ońcu sw ej książki. G orzej, że w k ilk u sp raw d zo n y c h w y p a d k a c h stw ie rd z iłe m zn iek sz tałce n ia tek stó w . O m y łk i w p ozycjach n r 24, 25, 32 i 50 m ożna sp ro sto w ać p o ró w n u ją c te pozycje z zam ieszczonym i w książce fo to k o
piam i. P o n ad to n a s. 268, n r 29 za m ia st „kopij [s]” w in n o być „ k a sy ” ; s.· 276, n r 41: „ k o sy n ieró w ” za m ia st „ k o p in ieró w ”. N ieścisłości i n ie k o n sek w e n cje tr a f ia ją się rów nież w przy p isach .
K sią żk a je s t bogato ilu stro w a n a . T ra fn ie n a ogół d o b ran e ilu s tra c je sta n o w ią ciek aw e je j u z u p e łn ie n ie (nie w iadom o je d n a k , dlaczego w spisie ilu s tra c ji b ra k stron). Z re g u ły pochodzą one z epoki. N iep o ro zu m ien iem je s t zam ieszczenie r y su n k u J. K ossaka, „ J a n K iliń sk i n a czele p o w sta n ia lu d u w a rsza w sk ie g o ”. W p o d p isa ch pod ilu s tra c ja m i z d a rz a ją się błędy. R e p ro d u k o w a n y p o rtre t k sięcia Jó z efa (w m u n d u rz e z czasów K się stw a W arszaw skiego — nie tru d n o za stą p ić go p ocho dzącym z X V III w.) m a lo w ał nie Józef G rassi, lecz F ra n cisz ek P a d e r e w s k i2. „ P u ł k o w n ik J. Z ającz ek w ok resie S ejm u W ielkiego” — to g e n e ra ł Z ajączek z p o czątk ó w K ró le s tw a P olskiego, n a to m ia st „ G e n e ra ł d y w izji J. Z ajączek w okresie p o w sta n ia k ościuszkow skiego” je s t w m u n d u rz e L eg ii P ółnocnej z la t 1806—1807 3. W alory k sią żk i podnoszą d w a czytelne szkice: m a rsz u Z a jącz k a w k am p a n ii 1792 r. oraz sz lak u bojow ego jego oddziałów w 1794 r.
P ie rw sz a k sią żk a o Z ającz k u m im o n as u w a ją c y c h się uw ag k ry ty cz n y ch , z a słu g u je na życzliw e przyjęcie. Je j b ra k i m ogą być u su n ię te w to k u dalszych badań.
J e rzy K o w e c k i
N otis В o t z a r i s, V isions B a lk a n iq u e s dans la p rép a ra tio n de la
ré vo lu tio n .grecque (1789— 1821). U n iv e rsité de G enève. In s titu t U n iv e r
s ita ire des H a u te s E tu d e s In te rn a tio n a le s, L ib ra irie E. Droz, G enève 1962, s. V III, 280.
N au k o w a lite r a tu r a h isto ry c z n a dotycząca za g ad n ień b a łk a ń sk ic h ubiegłego w ie k u je s t b o g ata i ró żn o ro d n a (udział naszej h isto rio g ra fii w y d a je się tu żenująco
2 O r y g in a ł z 1014 r . w M u z e u m N a ro d o w y m w W a rs z a w ie , n r in w . 2687. P o r . o p is w : S z t u k a
w a r s z a w s k a o d ś r e d n io w ie c z a d o p o to w y X X w . K a ta lo g w y s t a w y j u b i l e u s z o w e j w s t u le c iu p o w s ta n ia M u z e u m 18B2— 1962·, I I . O d w ie k u O ś w ie c e n ia d o p o to w y X X w ., W a r s z a w a 1962, s . 65 n .,
p o z . 84.
n ik ły J). Je d n a k ż e sto sunkow o m ało u w ag i pośw ięcono dziejom P ó łw y sp u B a łk a ń skiego w pierw szy m ćw ierćw ieczu X IX s tu l e c ia 2.
K sią żk a B o t z a r i s a w y p e łn ia je d n ą z ty c h lu k o m a w iają c ró żn o ro d n e p ro je k ty p rze b u d o w y s tr u k tu r y p o lity czn ej P ó łw y sp u B a łk a ń sk ieg o oraz rozw ój g re c kiego ru c h u niepodległościow ego od sp isk u V e le stin lisa R h ig asa do p o w sta n ia i n ieb y w ałeg o ro z k w itu H ete rii. P ra c e n ad w y w o łan ie m p o w sta n ia n a B a łk a n a c h , p o w sta n ie T eodora V ladim irescu, p ro k lam o w a n ie n iepodległości G reków d n ia 15 sty czn ia 1822 r. kończą te n o k res przygotow aw czy. A u to r w y k o rz y sta ł w sw ej p ra c y zasoby w aż n iejszy c h arc h iw ó w a te ń sk ic h (G łów ne A rc h iw u m P a ń stw o w e , A rch iw u m B ib lio te k i N arodow ej G recji, A rc h iw u m G reckiego T o w arzy stw a H isto
rycznego i E tnograficznego) i w en eck ich (A rchivio d i S tato). \
B o tzaris k ła d zie głów ny n ac isk n a sto su n k i i w sp ó łp rac ę m iędzy n ie p o d leg ło ś ciow ym ru c h e m g rec k im i lu d a m i b ałk a ń sk im i. W ciągu tych 30 la t n a s tą p iła k o n se k w e n tn a ew o lu c ja od kon cep cji je d n o lite g o p a ń s tw a b ałk ań sk ieg o (k o n sty tu c ja R higasa) poprzez p ro je k ty luźnej fe d e ra c ji i szerokiego w sp ó łd z iałan ia lu d ó w b a ł k a ń sk ic h w w alce p rzeciw T u rc ji (H e te ria i A le k sa n d e r Y p sila n ti) do p ro k la m o w a n ia w a lk i przez je d e n ty lk o n a ró d grecki. K a ta s tro fa b a łk a ń sk ic h a k c ji H e te rii w la ta c h 1819— 1821 p rzy p ie cz ęto w a ła te zm iany. Różne te m p o ro zw o ju społecz no-ekonom icznego k ra jó w b a łk a ń sk ic h , szy b k i rozw ój n acjonalizm ów , b ra k t r a dy cji je d n o ści p ań stw o w e j P ó łw y sp u B a łk a ń sk ieg o i ogrom ne różnice m iędzy lu dam i z a m ie szk u jąc y m i go — oto głów ne p rzyczyny pow yższej ew olucji. P o d sta w o w a teza k sią żk i b ard z o w y ra źn ie w iąże się z d w u d ziesto w ieczn y m i p ró b a m i śc iśle j szego zw iązk u p a ń s tw b ałk ań sk ich . W zakończeniu a u to r w sk a z u je n a ciągłą a k tu a ln o ść tego z a g ad n ien ia (i m a tu ch y b a n a m y śli obecne kon cep cje p o lity k ó w zachodnich) w y ra ż a ją c w ia rę w dalszy rozw ój k o n ta k tó w i p o w iąz ań m iędzy p a ń stw a m i b ałk a ń sk im i.
Z asad n icza te za k sią żk i je s t p ra w d o p o d o b n ie słuszna, ale w y m ag ać będzie dalszych b ad a ń , a zw łaszcza ro zszerzen ia ich zakresu.
Z byt m ało m ie jsc a pośw ięcono sta n o w isk u in n y c h lu d ó w b a łk a ń sk ic h w obec T u rk ó w i G reków . N iem al zupełnym m ilczeniem p o m in ięto p o lity k ę m o c arstw i ich p r o je k ty p rze b u d o w y P ó łw y sp u (n aw et je śli ich a u to rz y pochodzili z ta m ty c h terenów ), czy w reszcie p ró b ę u sta le n ia w za jem n y ch re la c ji m iędzy ty m i p la n a m i (ciekaw e i b ardzo w y ra ź n e p rz e ja w y ty c h p o w iąz ań w idoczne są np. m iędzy p ro je k ta m i Y psilan tieg o a p la n a m i C zarto ry sk ieg o i p o lity k ą R osji w sp ra w ie S erbii w la ta c h 1804—1805).
B o tzaris u jm u je całe zag ad n ien ie zb y t je d n o stro n n ie — w y łącznie z pozycji G reków . A przecież ci o sta tn i p rzy g o to w u ją c p o w sta n ie d ążyli p rze d e w szy stk im do p o zy sk an ia sobie so ju szn ik ó w (sam a u to r ro z p a tru je ro k o w a n ia z A li-p asz ą
1 P r a c e Z. К 1 a r n e r ó w n y, S lo w ia n o f ils tw o w l i t e r a t u r z e p o ls k ie j l a t 1800— 1848, W a r s z a w a 1926, D . Z i v a n o v i c a , S r b i i p o ls k a ja k n i j z e v n o s t (1800— 1871), B e o g r a d 1'94L o ra z w z m ia n k i w r o z p r a w ie L . D u r k o v i c a - J a k s i c a , P e ta r II P e tr o v ic N je g o s, W a r s z a w a 1938 n i e w y c z e r p u j ą z a g a d n i e n i a w z a j e m n y c h w p ły w ó w i k o n t a k t ó w m ię d z y n a r o d a m i p o ls k im i b a ł k a ń s k i m i . 2 M o ż n a t u w y lic z y ć s z e re g r o z p r a w o p o s z c z e g ó ln y c h d z ia ła c z a c h , n p , A p, D a s k a l a к i s , R M g a s V e le s tin lis , P a r i s ‘1987; J . B l a n c a r d , A le k s a n d r ę M a v r o c o rd a to , · M o n t p e l l i e r 1885; S. T . L a s c a r i s , C a p o d is tr ia s a v a n t la R é v o l u t i o n G re c q u e , L a u s a n n e 1918; A. 9 . S t o u r - d z a , V E u r o p e O r ie n ta le e t le r ô le h is to r iq u e d e s M a v r o c o r d a to , P a r i s 1913. W ś ró d lic z n y c h b a d a c z y p ie rw s z e g o p o w s t a n i a g re c k ie g o n a u w a g ę z a s ł u g u j ą G . A g r a t i ( P ré cis d e s o p é r a t i o n s d e la f l o t t e g r e c q u e d u r a n t la r é v o lu t io n d e 182i e t 1822, P a r i s 1(822), F . C. H . P o u q u e - v i l l e (H is to ir e d e la r é g é n é r a tio n d e la G r e c e , P a r i s 1825), F i n l a y (H is to r y o f t h e G re e k R e v o lu tio n , E d i n b u r g h —'L o n d o n .1801), P r o k e s c h - O s t e n (G e s c h ic h te d e s A b fa lls d e r G r ie c h e n v o m T ü r k is c h e n R e ic h e i n J a h r e 18 2 t, W ie n 1867), a z n a j n o w s z y c h h is to r y c y g re c c y — J . C o r d a t o s i D. K o k k i n o s . W re sz c ie o H e t e r i i i j e j p r z y w ó d c a c h p is a l i m .in . A. G a t o p u l o s , Т. К a . n d i l o r o s , K. M e n d e l s s o h n - B a r t h o l d у, J . P h i l i m o η, E. P r o t o p s a l t i s i S. G, S a k e l l a r i u .
R E C E N Z JE
697
i z M ilośem O brenovicem , czy T eodorem V lad im iresc u w k a te g o ria c h k o n iu n k tu ra ln y c h sojuszów politycznych). H e te rie były o rg an iz ac jam i d z iała ją cy m i p raw ie w yłączn ie w śró d G reków . N ie m ia ły czasu (i m ożliw ości) n a p rzy g o to w a n ie sz ero k ie j w sp ó łp rac y ludów b a łk a ń sk ic h i ich w spólnego zry w u w olnościow ego. Od d e cyzji o rozpoczęciu p o w sta n ia (k o n fe re n cja H e te rii w Izm aile, p a ź d ziern ik 1820 r.) do w y b u ch u w a lk (początek 1821 r.) po zo staw ało ta k m ało czasu, że n a w e t uzgod n ie n ie i zsynchronizow anie a k c ji św ie tn ie d z iała ją cy ch spisków byłoby zu p ełn ie n ie re a ln e n a ta k ro zległym o bszarze ja k P ółw ysep. G recy nie m ie li w iększych szans n a pociągnięcie do w a lk i S łow ian b a łk a ń sk ic h , k tó rzy często w id zieli w n ic h zn ien aw id zo n y ch u rzę d n ik ó w a d m in is tra c ji tu re c k ie j lu b członków w yższej h ie r a r chii kościoła p raw o sła w n e g o w sp ó łp ra c u ją c y c h z T u rc ją .
G re ck i p u n k t w id ze n ia a u to ra k sią żk i zaw ażył n a ocenie b a łk a ń sk ie j p o lity k i R osji. B otzaris tw ie rd z i, że zarów no pod w zględem ro zm ach u i zak resu , ja k też sw ych efe k tó w i w p ły w ó w n a lu d y b a łk a ń sk ie u stę p o w a ła ona zdecydow anie p o li tyce fra n c u sk ie j (s. 61, 66, 178—179). N ie w y d a je się to całkow icie słuszne. G recy, m ocno zaaw a n so w an i w ro zw o ju społeczno-ekonom icznym , z p ew nością b y li b a r dziej p o d a tn i n a w p ły w y rew o lu c y jn y c h idei fra n c u sk ic h . N ato m iast S łow ianie b ałk ań sc y zdecydow anie o rie n to w a li się n a R osję, liczyli n a je j pom oc i w sp ó ł p racę. Z re sz tą i stan o w isk o G rek ó w nie było ta k je d n o zn aczn ie n ie c h ę tn e w obec R osji. W ielu z n ich w iązały z R o sją rozliczne in te re sy handlow e, n ie k tó re rod zin y spośród fa n a rio tó w n ie m a l tra d y c y jn ie po zo staw ały w ścisłych i p rzy ja z n y c h s to su n k a c h z P e te rsb u rg ie m . Ju ż sa m a k w e stia d o m niem anego przyw ódcy H e te rii (A lek san d er I), m iejsce je j p o w sta n ia (Odessa), czy w y bór je j w odza (J. Capo d ’I s tr ia lu b A le k sa n d e r Y p silanti) n ajw y m o w n iej św iadczą p rzeciw tezie au to ra . Z d ecy d o w an ie b ie rn a , f a ta ln a p o lity k a R osji w sp ra w a c h b a łk a ń sk ic h w la ta c h 1815— 1825 o sła b iła p o w ażnie je j w pływ y. A le f a k t te n nie rhoże sta n o w ić d o sta te cz n ej p o d sta w y do oceny p o lity k i R osji w la ta c h 1789—1821. K onieczne je st u w zg lę d n ie n ie i b a rd z ie j o b ie k ty w n e n a ś w ie tle n ie posu n ięć R osji n a p rzełom ie X V III i X IX stu lecia, a zw łaszcza w la ta c h 1803— 1807 3.
Z arów no w y k az lite ra tu ry , ja k w sk a z a n e w yżej p rze m ilc ze n ia dow odzą, że b a łk a ń s k a p o lity k a c a ra tu sta n o w i n a jsła b sz ą stro n ę p rac y B otzarisa. Oto np. p o sta w ę R osji w obec pierw szego p o w sta n ia serbskiego (s. 65 n.) tłu m ac zy on w y łączn ie tym , że R osja b y ła źle p o in fo rm o w a n a o p o w sta n iu , a je j fin a n se z ru jn o w a n e p o p rze d n im i w o jn a m i z T u rc ją . Z u p ełn ie p o m in ięto głów ne p rzyczyny tego sta n o w isk a — p rzy g o to w a n ia do e w e n tu aln eg o p rze c iw sta w ie n ia się F ra n c ji i d ą żenie R osji do u trz y m a n ia sojuszu z T u rc ją . P o d o b n ie n ie d o sta tec zn e w y d a je się w y ja ś n ie n ie b ra k u sukcesów d ziałaln o ści agentów ro sy jsk ic h wśjród G rek ó w w la
ta c h 1806— 1807. D ecydow ała o ty m nie pam ięć za ch o w an ia się R osji w obec G re k ów w la ta c h 1769— 1770 (s. 61), lecz ów czesna je j p o lity k a, a zw łaszcza dążenie do szybkiego zakończenia k o n flik tu i p rzy w ró c e n ia d o b ry ch sto su n k ó w z T u rc ją . Z w łaszcza k a ta s tro fa P ru s je sie n ią 1806 r. w p ły n ę ła n a z u p e łn ą rez y g n ację R osji z sz erokich p la n ó w b a łk a ń sk ic h . Z re sz tą k sią żk a nie je s t w o ln a od jeszcze b a r dziej ja sk ra w y c h i fałszy w y ch te n d en c ji. B otzaris fo rm a ln ie d e k la ru je w agę p rz e m ia n ek onom iczno-społecznych i ich w p ły w n a b a łk a ń sk ie ru c h y w olnościow e (s. 178), ale rów nocześnie p o d k re śla b ra k o stry ch k o n flik tó w k laso w y ch n a B a ł kan ach . F o rm a ln ie m ów i o chłopskim c h a ra k te rz e p o w sta n ia V ladim irescu, ale
3 O g ro m n e z n a c z e n ie m a t u p r a c a A. M. S t a n i s ł a w s k i e j , R u s s k o - a n g lijs k ije o t n o s z e n i j a i p r o b le m y s r e d iz e m n o m o r j a (1798—1807), M o sk w a 1'9S2. N a u w a g ę z a s łu g u ją , p a p i e r y
d y p lo m a ty c z n e J . C z a r t o ry s k i e g o z n a j d u j ą c e s ię w B C z w K r a k o w ie ( k o r e s p o n d e n c j e C z a r t o r y s k ie g o z K . Y p s i l a n t i m , l ir . M o c e n ig o , h r . I t a l i ń s k i m , C o m n e n o M a c h e n s ie m , N . A. P i s a n i m i S. S a n k o w s k i m o r a z m e m o r ia ły t y c h l u d z i w s p r a w a c h b a ł k a ń s k i c h ) . W y d a j e s ię , że n a w e t p la n y , k t ó r e n i g d y n i e w e sz ły w s f e r ę r e a l i z a c j i , a n a w e t n i e n a l e ż a ł y d o o f i c j a l n e j p o lity k i R o s ji, w i n n y z a s łu g iw a ć n a u w z g lę d n i e n ie .
w e w z m ia n k a c h o n im k o n se k w e n tn ie a k c e n tu je w y łąc zn ie sp ra w y p e rso n a ln e o raz a m b icje przyw ódcy, a z u p e łn ie przem ilcza za g ad n ie n ia podstaw ow e.
Z d ro b n iejszy c h m a n k a m e n tó w m ożna o d notow ać lu k i w in d e k sie osobow ym , a ta k ż e w y ra zić żal, że w d o d a tk u liczącym p ra w ie 80 stro n a u to r zam ieścił je d y nie d o k u m e n ty ju ż d ru k o w a n e (aczkolw iek w iększość z n ic h p u b lik o w a n a b y ła jeszcze w p ie rw sz ej połow ie X IX stu le c ia lu b ty lk o w ję z y k u greckim ).
Do p ozytyw ów p ra c y N. B o tz a risa zaliczm y a k c e n to w a n ie p o w iąz ań i w p ły w ów m iędzy w a lk ą poszczególnych lu d ó w b a łk a ń sk ic h o w olność oraz sz u k an ie źró d eł słab o ści ty c h k o n ta k tó w . Ś w ie tn ie p rz e d sta w io n e zo stały geneza, ogólny rozw ój i zm ian y o rg a n iz a c y jn e H e te rii o raz w szelk ie je j k o n ta k ty i p o w iąz an ia z lu d a m i b a łk a ń sk im i. L e k tu ra k sią żk i p ro w o k u je n ie ja k o do w y cią g an ia dalszych w n io sk ó w i sfo rm u ło w a n ia tez n ie p o sta w io n y ch p rzez sam ego a u to ra . C h ciałoby się p o ró w n a ć w yso k i poziom o rg an iz ac y jn y i m eto d y d z ia ła n ia H e te rii z ru c h a m i sp isk o w y m i w in n y c h k r a ja c h E u ro p y . S y tu a c ja p a n u ją c a n a B a łk a n ach u pro g u ubiegłego stu lec ia, a zw łaszcza p rz e w a g a cz y n n ik a g reck ieg o i p o w sta n ie g rec k ich p ro je k tó w p a ń s tw a p a n b a łk a ń sk ie g o sta n o w ią m o cn ą po d b u d o w ę pod b a łk a ń s k ie p ro je k ty A. J. C zartoryskiego. R ów nocześnie te p la n y G rek ó w u znać m ożna za p rz e ja w c h a ra k te ry sty c z n y c h d la ep o k i re w o lu c y jn e j i n ap o leo ń sk iej d ąż eń do g ru n to w n y c h zm ian p o lity czn ej m a p y E u ro p y w d u c h u d alek o p o su n ię te j u n ifi k a c ji i tw o rz e n ia szerokich, z w a rty c h fe d e ra c ji w poszczególnych re jo n a c h .
J e r z y S k o w r o n e k
E. P. T h o m p s o n , T h e M a kin g o f th e E n g lish W o rkin g C lass, L ondon 1963, s. 848.
E. P. T h o m p s o n , w y k ład o w c a U n iw e rsy te tu w L eeds i a u to r w y d a n e j w 1955 r. cen n ej m o n o g rafii o W illiam ie M orrisie, p o d ją ł się z a d a n ia n ie zw y k le am bitnego. P rz ed m io tem jego k sią ż k i je s t u k sz ta łto w a n ie się a n g ielsk iej k la sy robotniczej. K siążk a o b e jm u je o k res około p ó łw iecza — od la t o siem d ziesiąty ch X V III w ie k u do la t trz y d z ie sty c h X IX w iek u , gdy ro b o tn ic y angielscy, w szedłszy n a d rogę czajrtyzmu, u k a z a li nigdzie d o tą d n ie sp o ty k a n ą siłę, sam odzielność i z w a r tość. Choć czarty zm n ie w chodzi w o b ręb b a d a ń a u to ra i led w ie tu i ów dzie je s t w sp o m n ian y , le k tu ra dzieła n a s u w a su g e stię , że w szystko, co się działo w ciąg u owego półw iecza, sta n o w iło ja k b y p rzy g o to w a n ie tw o rzy w a do tego n a jb a rd z ie j fasc y n u jąc eg o i jed y n eg o w sw y m ro d z a ju ru c h u o p o d sta w o w y m znaczeniu, ta k w h is to rii A nglii, ja k i w h is to rii pow szechnej.
A u to r za strze g a się, że b a d a n ia m i sw y m i o b e jm u je je d y n ie A nglię, a nie całość p a ń s tw a b ry ty jsk ie g o . P o m ija w ięc W alię, S zkocję i Irla n d ię n ie d latego, by le k c e w aż y ł te czyści sk ła d o w e Z jednoczonego K ró lestw a , lecz — o d w ro tn ie — d latego, że w p e łn i u z n a je o d ręb n o ści n a ro d o w o -k u ltu ro w e , odręb n o ści tra d y c ji i cech ro zw o ju ty c h obszarów , to te ż k aż d y z n ic h sta n o w ić m ó g łb y (i w inien) o d ręb n y te m a t d la siebie. S p ra w a zgoła isto tn a d la n ie -B ry ty jc z y k ó w , n ie z b y t d o k ła d n ie o d ró żn ia ją c y c h te odręb n o ści histo ry czn e, lu b rza d k o w n ik a ją c y c h w nie, w szcze gólności w o d n ie sie n iu do now szego o k re su h isto rii. N a dobro a u to ra zauw ażyć n ależy , że o g a rn ą ł ' on n ie o m al w szy stk ie w aż n e w k o n te k ście te m a tu , o b szary k r a ju : a w ięc n ie ty lk o m e tro p o lię i k ilk a w ięk szy ch o środków przem y sło w y ch n a północy, a le m ia sta w iększe i m ałe, ta k ż e w ieś, w A n g lii p o łu d n io w e j, śro d k o w ej i p ółnocnej. S ięg ał do a rc h iw ó w zarów no c e n tra ln y c h , ja k i p ro w in c jo n a l nych. Z asłu g ę a u to ra p o jm iem y lepiej, gdy u św ia d o m im y sobie og ro m n e znaczenie życia lokalnego w z d e ce n tralizo w an e j p o lity cz n ie i społecznie A nglii w okresie,
