Szwarc, Andrzej
"Emigracja z ziem polskich w czasach
nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX
w.)", pod red. Andrzeja Pilcha,
Warszawa 1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 76/2, 409-410
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Z A P I S K I 409
W szystkie trzydzieści cztery tek sty poprzedzono k ró tk ą inform acją biograficzną o autorach i podstaw ie druku. A utor w yboru staną) przed problem em tekstów po święconych Polonii w A m eryce Łacińskiej i ściśle związanej z tym problemem przew agi re lacji dotyczących B razylii. W obu w ypadkach M. K ula rygorystycznie zadecydował, chyba słusznie, iż antologia ma obejm ować teksty o całym kontynen cie. Podkreślenie we w stępie specyfiki „polskiej drogi” do Am eryki w ydaje się w ystarczającym dla tak zaplanow anego w ydaw nictw a. M. Kula w szkicu „Am ery ka bliska i daleka” om ówił także historię polskich zainteresow ań Am eryką Ła cińską, sk ru p u latn ie n o tu jąc w szystkie form y obecności rodaków na tym konty nencie. W ybór poprzedza m apka przedstaw iająca miejscowości wymienione w te k stach. Całość uzupełniają interesujące, często publikow ane po raz pierwszy foto grafie.
Ai. K .
Em igracja z ziem polskich w czasach now ożytnych £ najnowszych
(X V I I I —XX to.), pod redakcją A ndrzeja P i l c h a , Państw ow e W ydaw nictw o Naukow e, W arszaw a 1984, s. 539.
Pierwsza obszerniejsza synteza dziejów em igracji z ziem polskich jest dzie łem siedm iu autorów . Jerzy K o z ł o w s k i om aw ia wychodźstwo schyłkowego okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz em igrację porozbiorową do 1864 r., An drzej B r o ż e k — politykę im igracyjną w państw ach docelowych w latach 1850— 1939 oraz odpływ ludności z ziem polskich pod panow aniem pruskim w latach 1850—1918. Zaborem rosyjskim do 1918 r. zajm uje się Krzysztof G r o n i o w s k i , zaś zaborem au striack im w tym że okresie Andrzej P i l c h ; em igrację w dwudzie stoleciu m iędzyw ojennym przedstaw ia H alina J a n o w s k a zaś przemieszczenia obyw ateli polskich w latach II w ojny światow ej Czesław Ł u c z a k ; wreszcie Andrzej Pilch i M arian Z g ó r n i а к szkicowo p rezentują ten problem w okresie powojennym.
Zm iany skali i c h a ra k te ru polskiego w ychodźstwa n a rów ni z odmiennością ujęcia te m atu przez poszczególnych autorów utru d n iły redakcyjne próby ujednoli cenia tek stu . Pierw sze kilkadziesiąt stron jest opartym n a literaturze przedm iotu przeglądem fal em igracji politycznej do pow stania styczniowego, przy czym uwzględniono jej poczynania organizacyjne, próby w alki o niepodległość oraz do robek k u ltu raln y . De em igracji zaliczono też przym usow e deportacje w głąb Rosji, które daw ały początek skupiskom ludności polskiej w tym kraju. W dalszych fragm entach, dotyczących em igracji zrabkow ej pom inięto życie zbiorowe Polaków w ich now ych ojczyznach, ograniczając się do analizy przyczyn ekonomicznych wychodźstwa i szczegółowo przedstaw iając skalę tego zjaw iska. Autorzy częściej sięgają tu do archiw aliów i w ydaw nictw statystycznych, ilustrując swe wywody tabelam i. O bszernie w y jaśn iają też czytelnikow i przyczyny, dla których przytacza ne dane liczbowe częstokroć m ają c h ara k ter szacunkowy; podstawowa trudność wiąże się z grupow aniem osób opuszczających w X IX i na początku XX w. Ro sję, Niemcy i A ustro-W ęgry według w yznania lub m iejsc pochodzenia, nie zaś w edług narodowości. S kądinąd polityka em igracyjna państw zaborczych została przedstaw iona szczegółowo; w m niejszym stopniu zwrócono w książce uwagę na stosunek opinii publicznej do gwałtownego odpływ u ludności chłopskiej do S ta nów Zjednoczonych czy Brazylii. Niewiele też mówi się o społecznych i ekono m icznych skutkach em igracji dla regionów, k tóre dostarczały największej ilości wychodźców.
Z naczne zawężenie pola obserw acji i lakoniczność ujęcia cechują końcowy frag m en t pracy, dotyczący okresu po 1945 r. Gros m iejsca poświęcono tu raczej
repatriacji i reem igracji, będących skutkiem wydarzej II w ojny światowej, ni: em igracji sensu stricto. Dla lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesią tych autorzy ograniczają się do przytoczenia inform acji o liczbie osób wyjeżdżają cych z Polski — na podstawie publikacji Głównego Urzędu Statystycznego. Sygna lizują też kwestię rozmieszczenia wychodźstwa w poszczególnych krajach. Podobni podejście do problem u tłumaczy się, obok trudności pozam erytorycznych i kłopo tów z dostępem do źródeł, brakiem opracowań cząstkowych.
Pożyteczne ze wszech m iar wydawnictwo pozbawione jest niestety bibliografii nieodzownej przecież w książkach tego typu». Brak też streszczeń obcojęzycznych W sumie synteza ta jest odzwierciedleniem zarówno osiągnięć, jak i słabości badať nad emigracją, k tóre intensywnie rozw ijają się w ostatnich latach.
A. S.
Sew eryn G o s z c z y ń s k i , Dziennik Sprawy Bożej t. I—II, opra cował i wstępem poprzedził Zbigniew S u d o 1 s к i, przy współprac; Wiesławy K o r d a c z u k i M arii M. M a t u s i a k, Instytut W ydaw niczy PAX, W arszawa 1984, s. 655, 538, ilustr.
Zapiski, które Sew eryn Goszczyński prow adził od 1841 r. m iały służyć doku m entacji przeżyć duchowych i działań A ndrzeja Towiańskiego i grona jego zwo lenników. Po śmierci poety trafiły do zbiorów rappersw ilskich i w raz z nim i spło nęły w 1939 r.; szczęśliwie dochowały się odpisy, które są podstawą niniejszej edy cji. W skład dziennika weszły mistyczne rozm yślania i modlitwy odzwierciedlając« ówczesne poglądy religijne Goszczyńskiego. Są tu jednak i bezcenne inform acji dotyczące działalności różnych grup em igracyjnych, przede wszystkim zaś m ateriał; do życiorysu Adama Mickiewicza, wykorzystyw ane już wielokrotnie przez jegc biografów, którzy przeważnie pom ijali kontekst owych informacji. Znaleźć te; można no tatk i obrazujące realia życia codziennego w em igracyjnym Paryżu; cen; tow arów i usług, opisy posiłków itd. Tekst Goszczyńskiego pozwala na szereg u sta leń faktograficznych, odnoszących się do dat spotkań wybitnych osobistości w y chodźstwa, okoliczności obchodów i uroczystości patriotycznych czy kontaktów z cu dzoziemcami.
•Wstęp Zbigniewa G o l i ń s k i e g o przypomina dzieje towianizmu. Wydawcs ostrzega przed ugruntow anym i w literaturze a dosyć powierzchownymi ocenami te go fenomenu; zwraca uwagę, że członkowie Koła, niezależnie od swych szokują cych lub wręcz tryw ialnych poglądów i zachowań, poszukiwali wyższych wartość i starali się wcielać w życie ideały ewangeliczne. W ażną ich cechą był swoistj demokratyzm, korespondujący poniekąd z postaw ą Goszczyńskiego w poprzednirr okresie jego życia. Skądinąd jego dziennik, doprowadzony aż do pobytu w Galicj w latach siedemdziesiątych X IX w., jest zapisem stopniowego odchodzenia poetj od „spraw y bożej”. Przyczynił się do tego n arastający k u lt „m istrza” i niesnask w kręgu jego zwolenników.
W ydanie niniejsze było niezwykle trudnym przedsięwzięciem edytorskim. Jes to raczej montaż różnorodnych zapisek i notatek. Z bardzo obfitego m ateriału usu nięto wszystkie powtórzenia; skrócono też fragm enty zbyt rozwlekłe. Na apara! naukow y składają się obok przypisów noty biograficzne, bibliografia, oraz indeks osób i utworów literackich.
A. S. . Zapiski opracowali: Sławomir Gawlas (S. G.), Małgorzata Karpińska (M. K.) Rafał Karpiński (R. K.),.R ysza rd Kulesza (R. Kl.), Roman Michałowski (R. M.) Stanisław Rek (S. R.), Andrzej Szwarc (A. S.), Ewa Wipszycka (E. W.).
