Z papirusów berlińskich

A N N A ŚW ID E R E K

Z papirusów berlińskich

K ated ra Papirologii U niw ersytetu W arszawskiego na podstawie umo­ w y z Staatliche Museen zu B e rlin 1 przygotow uje w ydanie oddzielnego tomu seryjn ej publikacji papirusów berlińskich — BGU (Aegyptische Urkunden aus den Staatlichen Museen zu Berlin, Griechische Urkunden). W arto może zasygnalizować przynajm niej kilka z opracow ywanych obec­ nie tekstów, które przynoszą nowe dane historyczne o nieco bardziej ogólnym znaczeniu.

Na pierw szym m iejscu należałoby wym ienić zapewne P. Berol. inv. 7216, now y edykt K arakalli(?) dotyczący prawdopodobnie przym usow ej dzierżaw y ziemi (επιβολή ); tekst ten jest jednak nazbyt fragm entaryczny, by pozwolić na pewną rekonstrukcję jego treści.

W śród dokumentów urzędowych znajdujem y d alej dwa pisma p refek­ tów Egiptu, P. Berol. inv. 16036 V erso II 1— 20 oraz P. Berol. inv. 16024. One to właśnie zasługują, jak sądzę, na bardziej szczegółowe omówienie.. Oba w yżej wym ienione teksty odnoszą się do zjawiska anachoresis. Terminem tym ( άναχώρησις, czasownik άναχώρειν ) określano w Egipcie grecko-rzym skim ucieczkę przed świadczeniami na rzecz państwa. Samo zjawisko było już niejednokrotnie przedmiotem badań uczonych 2. W yni­ ki ostatnich prac, zwłaszcza H. Braunerta, pozw alają stwierdzić, że w ystę­ pu je ono przede wszystkim w dokumentach II w. n.e. (i w pierwszych latach III w. n.e.), chociaż spotykam y je rów nież wcześniej. W II wieku

słowo άναχώρησις jest term inem technicznym oznaczającym nielegalną

ucieczkę ze stałego miejsca pobytu (idia) w celu uchylenia się przed świadczeniami na rzecz państwa w pieniądzu lub w naturze (podatki, czynsze dzierżawne z ziemi), a także przed liturgią 3.

1 U m o w y m ię d z y K a te d rą P a p iro lo g ii U n iw e r s y te tu W a rsz a w sk ie g o a S ta a tlic h e M u seen zu B e r lin (NiRD) p od p isan o w B e r lin ie w d n ia c h 27 lis to p a d a 1964 oraz 28 p a ź d z ie rn ik a 1966. W y d a n ie p rz y g o to w u je a u to rk a a r ty k u ł u w r a z z m gr. Z b ig n ie ­ w e m B o rk o w sk im , st. a s y s te n te m K a te d r y P a p iro lo g ii U W , k tó r y u cz estn icząc w o p ra c o w a n iu w s z y s tk ic h o m a w ia n y c h p o n iżej tek stó w , o sta tn ie t r z y p o zycje (zespół p o k w ito w a ń c e ln y c h P. B ero l. in v . 9756—9761, 13305, 13306, 13308, 13309, 13311A; P. B ero l. in v . 11314; P. B ero l. in v . 16365) p rz y g o to w u je do w y d a n ia całk o ­ w ic ie sam o d z ie ln ie (P. B ero l. in v . 16365 s ta n o w i p o d staw ę p ra c y d o k to rsk ie j po­ św ię c o n e j P an o p o lis w o k re sie rz y m sk im ).

2 P rz e d e w s z y s tk im V. M a r t i n , L e s p a p y r u s e t l ’h i s t o i r e a d m i n i s t r a t i v e , P a p y r i

u n d A l t e r t u m s w i s s e n s c h a f t , M ü n ch en 1935, s. 144—164; H. H e n n e , D o c u m e n t s e t t r a v a u x s u r Va n a c h ô r e s i s , A k t e n d e s V l i l I n t e r n a t i o n a l e n K o n g r e s s e s f ü r P a p y r o ­ l o g i e , W ien 1956, s. 59—66; o statn io p o d staw o w e o p rac o w an ie tego z a g a d n ie n ia p rzez

H. B r a u n e r t a , ΙΛΙΑ, S t u d i e n z u r B e v ö l k e r u n g s g e s c h i c h t e d e s p t o l e m ä i s c h e n

A e g y p t e n , „ J o u r n a l of J u r is t ic iP a p y ro lo g y ” t. IX —X , 1956, s. 211 nn., zw łaszcza

s. 240—293. P or. ró w n ie ż G. C h а 1 o n, L e d i t d e T i b e r i u s l u l i u s A l e x a n d e r , O lten

e t L a u s a n n e 1964, p a ssim (zob. In d e x des m a tiè r e s s. v. άναχώρη σ ις ). 3 P or. H. B r a u n e r t, op. cit., s. 291—2.

Z P A P I R U S Ó W B E R L IŃ S K IC H ₄₆₅

A dm inistracja starała się przeciwdziałać zarówno samej anachoresis jak i je j szkodliwym dla skarbu skutkom. Prefekci Egiptu w swoich edyk- tach w zyw ają w ielokrotnie ludność do pozostawania na miejscu albo do powrotu do idia, powołując się p rzy tym często na zarządzenia cesarskie 1 (warto zwrócić uwagę, że w szystkie ed ykty dotyczące anachoresis pocho­ dzą z lat 134— 216 n.e.). Z drugiej zaś stron y państw o czyni wszystko, co może, by w żadnym w ypadku nie dopuścić do zmniejszenia się dochodów. W I w. n.e. adm inistracja pociąga do odpowiedzialności krew nych zbie­ głego płatnika: są oni zobowiązani do pokrycia wszelkich jego zaległych świadczeń 5. W pierw szych latach II w n.e. zmieniono, jak się zdaje, spo­ sób postępowania. Zamiast dochodzić należności na rodzinie, co nie za­ wsze dawało w praktyce dobre rezu ltaty, przerzucono odpowiedzialność na w szystkich mieszkańców danego okręgu podatkowego w prow adzając

tzw. μερισμός άνακεχωρηκότων, dodatkowy podatek służący do pokrycia

d eficytów pogłówmego powstałych na skutek ucieczki niektórych płatni­ ków . W ten sposób zagw arantow ana została stała wysokość dochodów państw ow ych: za zbiegłych płacili ci, którzy pozostali na m iejscu (dlatego

też wysokość μερισμός άνακεχωρηκότων zmieniała się zależnie od roku

i liczby zbiegów) 6. Również ziemia porzucona przez zbiegów była następ­ nie przydzielana w dzierżawę przym usow ą pozostałej lu dności7.

List p refekta Egiptu z kolum ny II P. Berol. inv. 16036 V erso uka­ zuje nam nieznany dotychczas aspekt przedstawionego powyżej zagadnie­ nia. Papirus ten to część zwoju zawierającego na recto spisy podatkowe. Na verso znajduje się 6 kolum n: z kolum ny I zachowały się tylko nikłe ślady, kolum ny III—VI obejm ują w yciąg ze spisu podatkowego,

analo-4 W śró d w y d a n y c h d o tych czas d o ku m en tó w n a s tę p u ją c e te k s ty e d y k tó w p re f e k ­ tó w E g ip tu d o ty c z ą a n a c h o r e s i s : P. Oslo III 79 z r. 134/5 (C halo n n r 24): p re f e k t M. P e tro n iu s M a m e rtin u s d o w ie d z ia w sz y się o u cieczce litu rg ó w z a b ra n ia o p u szcza­ n ia s w e j i d i a i p o le c a w y z n a c z y ć in n e osoby n a m ie js c e z b iegłych . BGU II 372 = W ilc k e n , C h re st. 19 z 29 s ie rp n ia 154: p re f e k t M. S e m p ro n iu s L ib e r a lis n a k a ­ z u je p o w ró t w s z y s tk im zbiegom o b ie c u ją c im a m n e stię , je ż e li p o w ró cą do sw ego m ie js c a z a m ie s z k a n ia w c ią g u 3 m ie s ię c y od d n ia o głoszenia e d y k tu i z a jm ą się n o rm a ln y m i p ra c a m i ro ln y m i. B yć m oże p o z o stan ia n a m ie js c u lu b p o w ro tu do i d i a d o ty c z ą ró w n ie ż b ardzo fra g m e n ta r y c z n ie z ach o w an e e d y k ty BGU I 2:88, 1— 11 (w y ­ d a n y 10 m a r c a 145 p rz ez L . V a le r iu s a P ro c u lu sa ) o raz P. Gron. 1 (w y d a n y p ra w d o ­ p odobnie 30 m a ja 161 p rz ez L . V o lu siu sa M a e c ia n u sa ). lic z n ie js z e od te k stó w sa m y c h e d y k tó w są w z m ia n k i o n ic h z a w a r te w in n y c h d o k u m e n ta c h (np. p o d a n iac h do w ład z itp .). S ą to:

P. F a y 24 z r. 158 M. S e m p ro n iu s L ib e r a lis

bez im ie n ia p re fe k ta BG U I 15 col. I z r. 194 S u b a tia n u s A q u ila P. C a tt. II = S B 4284 z r. 207 S u b a tia n u s A q u ila P. G en. 16 = W ilc k e n , C h r. 354 z r. 207 S u b a tia n u s A q u ila

P. F lo r. I 6 z r. 210 S u b a tia n u s A q u ila

BG U I 159 = W ilc k e n , C hr. 408 z r. 216 V a le riu s D atus

(P. C a tt. II p o w o łu je się w p ra w d z ie je d y n ie na d e k re t c e s a rs k i, zob. je d n a k H. B r a u - n e r t , op. c it., s. 230 i n. 55).

5 P or. P h ilo , De spec. le g g . III 159 nn. (edd. C o h e n - W e n d l a n d ) . Z I w . po­ s ia d a m y o św ia d c z e n ia p o zo stałych n a m ie js c u k re w n y c h , k tó rz y z g ła s z a ją pod p rz y ­ s ię g ą f a k t u c ie c zk i, s tw ie r d z a ją , że zb ieg n ie p o zo staw ił m a ją tk u , z k tó reg o m ożna b y ś c ią g n ą ć n ależn o ść, w r e s z c ie p ro sz ą o w p is a n ie go n a o d p o w ie d n ią lis tę (άναγρά- φεσθαι èv τοϊς άνακεχω ρην.όσι), por. H. B r a u n e r t, op. cit., S. 264—265.

6 Zob. N. L e w і s, ΜΕΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑΚΕΧΩΡΗΚΟΤΩΝ, A n A s p e c t o f t h e R o m a n O p r e s -

s i o n i n E g y p t , JE A X X III, 1937, s. 63 n n .; S. L. W a l l a c e , T a x a t i o n i n E g y p t f r o m A u g u s t u s t o D i o c l e t i a n , 1938, s. 137 n n .; ta k ż e H. I. B e l l , „C h ro n iq u e d ’E g y p te ”

t. X X III, 1938, s. 358; R . R é m o n d o n , ’Απορικόν e t Μερισμός άπορων „A n n al. S e rv . An,t. E g.” t. L I, 195(1, s. 221 n n .; obecn ie H. B r a u n e r t, op. cit., s. 280—283.

gicznego do BGU IX 1894 8, z 11 roku panowania Manka Aureliusza (171 r. n.e.). Na kolum nę И składają się dwa teksty: odpis listu z r. 8 (168 r. n.e.), skierowanego przez jakiegoś wysokiego urzędnika do Fokio- na, stratega m erides Themistesa i Polemona nomu arsinoiekiego ;(ww. 1— 20) oraz odpis podania Isidorosa syna Nikandrosa z Teadelfii (ww. 21— 28, inna ręka), dotyczącego ziemi dzierżawionej przez niego w r. 11.

Możliwe związki zachodzące między spisem podatkowym, podaniem Isidoroisa a listem do stratega Fokiona, w ym agają jeszcze dalszego w yjaś­ nienia. Obecnie zajm iem y się jedynie tym ostatnim dokumentem, który szczególnie zasługuje na uwagę.

A d resat listu, Fokion, strateg m erides Themistesa i Polemona nomu arsinoiekiego, jest osobistością znaną również z innych źródeł. Fakt, że piastował on to stanowisko w roku 8 panowania M arka Aureliusza, był już wcześniej pośw iadczony9. O m awiany list z papirusu berlińskiego datow any jest na dzień 26 M echeir roku 8, tj. 21 lutego 168 r. n.e.

Imię autora pisma zachowało się tylko częściowo: ]nos Blostianus. Za­ rów no form a jak i przede wszystkim treść listu każą widzieć w nim p re fe ­ kta Egiptu 10, niew ątpliw ie tego samego, co w ym ieniany w Р. О ху 2413 Baienus Blastianus. Z lat 164—169 znam y imiona dwóch prefektów : T. F lavius Titianus w ystępu je w dokumentach od lipca/sierpnia 164 do 24 czerwca 167, natom iast M. Bassaeus Ruf us pojaw ia się w Egipcie dopiero po 10 marca 168 и . A zatem w lu tym tegoż roku prefektem był jeszcze Blostianus (vel Blastianus), którego początek urzędowania przypadał na letnie miesiące 167 r . 12.

W liście do stratega Fokiona prefek t Blostianus w yraża zgodę na zwło­ kę w egzekucji pogłównego, nie wpłaconego przez zbiegów nie posiadają­ cych własnego m ajątku {των άνακεχωρηκότων απόρων)13. W ten sposób zamierza umożliwić im pow rót do „domu”, a także powstrzym ać od ucieczki następnych. W ezwanie to ma być ogłoszone publicznie we w szy­ stkich wsiach i w m etropoli nomu.

Najbardziej interesująca jest jednak druga część listu prefekta: „Nale­ ży, pisze on do stratega, abyś zwracał uwagę nie tylk o na oświadczenia poborców podatkowych i innych urzędników, ale żebyś również starannie badał, jacy ludzie napraw dę uciekli” (τίνες εισί o i τφ οντι άνακεχωρηκότες). Poleciw szy następnie w yw iesić listę owych rzeczyw istych zbiegów we

8 P o ró w n a j: P . B ero l. in v . 16036 V III 1: εκ τοπαρχία |_ BGU IX 1894, 1: τοπαρχι- κος λημμάτων к |_ Αντωνινοί) u z u p e łn ia n y p rz ez w y d a w c ó w (n ie p o trze b n ie ja k w y n ik a Z n aszego te k stu ) n a τοπαρχικός < λ ό γ ο σ > λημμάτων 9 Zob. H. H e n n e , L i s t e d e s s t r a t è g e s d e s n o m e s é g y p t i e n s , s. 27, s. 50—65; G. M u s s i e s , S u p p l é m e n t à l a l i s t e d e s s t r a t è g e s d e s n o m e s é g y p t i e n s d e H. H e n n e , n . 132. P o r. N. L e w i s w k o m e n ta rz u do P. L e it. 5, 31. P o n ie w a ż w s z y s tk ie d o k u m e n ty n ą v e r s o P. B ero l. in v . 16036 d ato w an e są ty lk o la t a m i p a n o w a n ia b ez w y m ie n ie n ia im ie n ia c e sa rz a , do piero osoba s tr a te g a F o k io n a p o z w a la u s ta lić , że chodzi tu o p a n o w a n ie M a rk a A u r e liu s z a , a ty m s a m y m d a to w a ć d o k u m e n ty odpo w iedn io n a r. 168 i 171 n.e.

10 P o r. S . L . W a l l a c e . , op. oit., s. 293 (s p r a w y p o d atk o w e n ie n a le ż a ły do k o m p e te n c ji e p is tra te g a ).

11 P or. O. R e i n m u t h , RE S u p p l. V III. col. 533.

12 W n o w ej liś c ie p re fe k tó w E g ip tu O. R e in m u th a („T he B u lle tin of th e A m e r i­ c a n S o c ie ty of P a p y ro lo g ie ts ”, t. IV, 1967, s. 94—95) B la s tia n u s (B la s s ia n u s ) d a to w a n y b łę d n ie n a r . 133 n.e. w e d łu g m y ln e j in te r p r e t a c ji P. О ху 2413.

13 P ro b le m sto su n k u μερισμός απόρων o raz μερισμός άνακεχωρηκότων w y m a g a ob­ s z e rn ie jsz e g o o m ó w ie n ia p rz y w y d a n iu te k s tu . O becnie por. p rz e d sta w ie n ie te j s p r a w y u H. B r a u n e r t a , op. cit., s. 282, n. 207 d.

Z P A P I R U S Ó W B E R L IŃ S K IC H ₄₆₇

wsiach, w których nastąpiły ucieczki, kończy swe pismo słowami: ,,Na przyszłość ci, do których obowiązków to należy, powinni znaleźć jakieś inne rozwiązanie i nie obciążać ludności m iejscowej świadczeniami za tych, k tó rzy nie uciekli” (είσφοραίς των ούκ άνακεχωρηκότων).

W śród bogatej dokum entacji papirusowej dotyczącej ànachoresis po raz pierw szy spotykam y się z faktem pozorowania ucieczki ze sw ojej idia. Ja k w yn ika z omawianego listu prefekta niektórzy ludzie pragnąc uchylić się od świadczeń na rzecz państwa podaw ali się jako οί άνακχωρηκότες (zbiegowie), choć faktycznie nie uciekali. Zjawisko to musiało być dość rozpowszechnione, skoro skłoniło prefekta do wystosow ania osobnego pisma. Znamienne jest p rzy tym, że ostrzega on stratega, b y nie polegał jedynie na deklaracjach ( προσφωνήσεις ) poborców podatkowych i innych urzędników. Prawdopodobnie ludzie, k tó rzy pozorowali anachoresis, czy­ nili to przy pomocy przekupionych u rzęd n ik ó w 14.

Zjawiska anachoresis dotyczy również P. Berol. inv. 16024, fragm ent (prawa część) edyktu prefekta Egiptu, którego imię się nie zachowało.

Treść edyktu w yglądała zapewne mniej w ięcej następująco: P refekt interesow ał się sytuacją mieszkańców wsi podkreślając, że należy dbać o to, by w yw iązyw ali się ze w szystkich świadczeń wdbec państwa nie opuszczając swego miejsca zamieszkania. W przypadku trudności polecał zwracać się w prost do niego samego, nie pozwalać na krzyw d ę słabszych ekonomicznie, natomiast zmuszać do świadczeń możniejszych. Doniesiono mu bowiem, że pola w Teadelfii i pobliskich (?) wsiach zostały porzucone przez rolników. Końcowa partia edyktu zawierała wezw anie ludności w iejskiej do pow rotu i energicznego zajęcia się pracami rolnym i, być może także obietnice jakichś ulg dla posłusznych poleceniom władzy.

Nie posiadam y żadnych danych, które b y pozw oliły w sposób pew ny datować dokładniej edykt, ewentualnie identyfikow ać osobę jego autora. Paleografia w skazuje na koniec II w. lub początek III w. n.e. W niosek ten zdaje się potwierdzać również użycie w tekście edyktu czasownika κατ- είσέρχεσθαι „powracać do sw ej idia”, w dokumentach wcześniejszych po­ sługiwano się w tym znaczeniu raczej czasownikiem έπανέρχεσ'θ-αι 15.

Z przełomu II/III w. n.e. nie znamy żadnego tekstu edyktu prefekta dotyczącego anachoresis, ale w dokumentach innego typu (np. w poda­ niach do władz) spotykam y wzm ianki o co najm niej dwóch takich edyk- tach. Jeden z nich został w yd any przez prefekta V aleriusa Datusa ok. r. 216, drugi — przez p refekta Subatianusa A ąu ilę, piastującego swoje stanowisko w latach 203— 210 16.

Na edykt Valeriusa Datusa powołuje się w r. 216 dwóch zbiegłych uprzednio urzędników liturgicznych, którzy na w ezwanie p refekta po­

14 B ard zo źle z a c h o w a n y f ra g m e n t in n e j k o p ii tego sam ego p is m a p re fe k ta zo stał ju ż up rzed n io w y d a n y ja k o P. S tra s s b . 239. O b ejm u je on u ła m k i w ie r s z y od 9 do 18 p a p iru s u b e rliń s k ie g o (z n iez n a c z n y m i o d m ia n k a m i te k s tu ). B ra k d a n y ch co do p ro w e n ie n c ji p a p ir u s u strassb u rsk d ego n ie p o z w a la u s ta lić , czy je s t to je d n a z k o p ii w y w ie s z o n y c h zgodnie z p o lecen iem p re f e k ta w e w s z y s tk ic h w s ia c h n a te r e n ie p o d leg łym s tra te g o w i F o k io n o w i, czy też m oże B lo stia n u s s k ie ro w a ł ró w n ież p odobne p ism a do s tra te g ó w in n y c h nom ów (p ie rw sz a m o żliw o ść w y d a je się je d n a k p ra w d o p o d o b n ie jsz a ).

16 P o r. np. W i 1 C k e n, C hr. 202 (104 n .e .): έπανελθεϊν εις τά εαυτών Ιφ εσ τια ; podobnie w p rz y ta c z a n y m ju ż e d y k c ie M . S e m p ro n iu sa L ib é r a lis a (W i 1 c k e n, C h r. 19) z r. 154: Ιπ α νε λθ είν Ιπ ί τά ίδια . N ato m iast w P. T ebt. 353 z r. 192, P. Gen. 1 6 (W i 1 c k e n, C hr. 357) z r. 207, P. C a tt. II (SB 41284) z r. 207 o ra z BiGU I 159, ( W i l c k e n , C hr. 408) z r. 216 s p o ty k a m y w ty m z n acz en iu κατεισέρχεσθαι.

w rócili do sw ej idia 17. Natomiast w edykcie lub edyktach Subatianusa A q u ili18 chodziło, jak się zdaje, głównie o pow rót ludności w iejskiej do porzuconych prac rolniczych. W zm ianki o zarządzeniach tego prefekta w yk azu ją pew ną zibieżność, niekiedy naw et słowną, z P. Berol. inv. 16024 19, co pozwala na przypuszczenie, że papirus berliński może zawie­ rać fragm ent jednego z edyktów właśnie Subatianusa A q u ili20.

Z innych bardziej interesujących papirusów berlińskich, przygotow y­ w anych do w ydania przez K atedrę Papirologii U niw ersytetu W arszaw ­ skiego, można wym ienić jeszcze P. Berol. inv. 8143 + 7397 (po 188 n.e.),. część zwoju zawierającego długą listę num erowanych działek (sphragi- des) ziemi państw ow ej w nomie arsinoickim, która poprzednio należała do Żydów, a skonfiskowana została zapewne po w ojnie żydowskiej z la t 115— 117 n.e. Niektóre działki obejm ują również ziemię stano­ wiącą uprzednio własność Hellenów zm arłych bez spadkobiercy, która po śmierci właściciela przepadała na skarb państwa. Obie te kategorie ziemi odnajdujem y także w P. Berol. inv. 7440 z II w. n.e., k tó ry przyno­ si dodatkowo pierw szą wzmiankę o ousia Akteiane, a więc zapewne ma­ jątku w yzw olenicy Nerona, Akte.

P. Berol. inv. 16044 zawiera korespondencję z 19 roku panowania Hadriana (135 n.e.) dotyczącą dostaw y skór prawdopodobnie dla arm ii (skóry te są nazwane διφθέραι, a m ają bardzo szczególne w ym iary: dłu­ gość ich w ynosi aż 17 łokci, szerokość niestety nie zachowana). Ostatnim z bardzo fragm entarycznych pism w tej spraw ie jest odpis listu Hermesa,, k tó ry jest ο&ϊκάριος Ερ[ ] καίσαρος οικονόμου. Hermes pisze do zna­ nego także z innych dokumentów Vegetusa zwanego także Sarapionem.. stratega m eris Themistesa nomu arsinoickiego.

A rm ii rzym skiej w Egipcie dotyczy również P. Berol. inv. 11755 z r. 66 n.e. Je st to umowa o pożyczkę, którą zaw ierają ze sobą Gaius Petronius Germanus, żołnierz legionu III centurii Frugiuea, oraz Lucius Sentius Satornilus, żołnierz tegoż legionu, centurii Aemiliusa. Zabezpie­ czeniem pożyczki jest winnica znajdująca się w Fajum koło Filadelfii; L. Sentius Satorn ilu s odziedziczył ją po innym Rzymianinie, k tó ry nazy­ w ał się Lucius Domitius, a był żołnierzem kohorty o niejasnym określe­ niu (κοοτατα może scutatal).

P. Berol. inv. 9756— 9761, 13305, 13306, 13308, 13309, 13 3 11A stanowią zespół 12 pokwitowań celnych z I— II w. n.e. z nomu arsinoickiego. Pięć z nich dotyczy opłaty w wysokości 1/100 ( έκατοστή, p) dotychczas p rak­ tycznie nie znanej. W łaśnie te pokwitowania są starsze niż w szystkie zna­ ne poświadczające opłatę w wysokości 3% (ρ 'κ α ίν) w tym samym nomie. A zatem opłata p’ (1/100) poprzedzała zapewne opłatę p’ και v (3/100), со może pomóc w yjaśnić genezę tej ostatniej.

P. Berol. inv. 11314 jest fragm entem listy należności (sumy nie za­

17 BG U I 159 = W i l c k e n , C h r. 408.

18 P. G en. 16 = W ilc k e n , C hr. 354, P. F lo r. I 6, P. C a tt. II = SB 4284; por. w y ż e j p rz y p is 4.

19 P or. np. P . B ero l. in v . 16024, 16—17: πρ]οαηχόντω ν οώτοϊς έργων <χν| ]ouv οί κ α τε ισ ελ -θόντες κτλ. o ra z P. Gen. 16, 20—21: τ°βς άπό ξένης όντας κατεισελθεΐν είς τ ή ν ιδίαν έχομένοΟς Των αονηθών έργων

20 P ró b ę id e n t y f ik a c ji a u to ra e d y k tu z a w a rte g o w P. B ero l. in v . 16024 z a w d z ię ­ czam m g r. Z. B o rk o w sk ie m u . P rz y w y d a n iu te k s tu p ro b lem te n z o stan ie p o d d a n y d o k ła d n ie jsz e j a n a liz ie . N ie m o żn a p rz y ty m p o m in ąć m o żliw o ści, że je s t to e d y k t in n eg o p re f e k ta z p rzeło m u II/III w ., o k tó ry m n ie p o sia d a m y w z m ia n e k w w y d a ­ n y c h d o tych czas p a p iru sa c h .

Z P A P I R U S Ó W B E R L IŃ S K IC H _46&

chowane) dla pracowników m iejskiej łaźni. Spis obejm uje łata pano­ wania nie nazwanego w tekście cesarza od 3 do 7 roku. K olejnym latom odpowiadają imiona prytanów , z których jeden, Apollonios zwany także Diogenesem, znany jest jako p rytan w Oksyrhynchos w końcu III w. n.e. Można zidentyfikow ać również niektóre inne osoby w ystępujące w doku­ mentach tego okresu. Z zestawienia znanych imion p rytan ów z O ksyrh yn- chos w ynika, że lista może dotyczyć tylk o lat od 3 do 7 panowania P ro- busa, tj. 277/8 — 281/2 n.e. Pracow nikam i łaźni są ύποκαύστης i άνφ,ήτ^ς: (słowo dotychczas nie poświadczone, utworzone od czasownika άνψ,άω — czerpać wodę, to draw up w ater, zob. L i d d e l l - S c o t t s. v.).

P. Berol. inv. 16365 przynosi spis topograficzny nieruchomości (głów­ nie domów) w Panopolis. Druga część tego samego zwoju, P. Gen. inv. 108, została w ydana przez V. M a r t i n w „Recherches de Papyrologie”· t. II. Oba tek sty uzupełniają się w zajem nie dając łącznie ciągły fragm ent zwoju obejm ujący 16 kolumn po ca 35 w ierszy (razem z fragm entam i nie połączonymi ponad 20 kolumn). Dokument zawiera zwięzłe, jednow ier- szowe opisy nieruchomości podające imię właściciela lub użytkownika, jego zawód lub urząd spraw ow any, przynosi więc m ateriał do badań nad ludnością miasta, produkcją m iejscow ą i ustrojem m unicypalnym . Je st to najw iększy ze znanych dotychczas tekstów dotyczących m iasta Panopo­ lis. Na podstawie osób w ystępujących zarówno w P. Berol. inv. 16365 jak i w P. Gen. inv. 108 spis ten można datować na pierwsze lata IV w. n.e.

Przedstaw ione powyżej dokum enty zostały w ybrane spośród kilku ­ dziesięciu papirusów berlińskich z m yślą zwrócenia uwagi przede w szy­ stkim na takie dane, które m ogłyby zainteresować szersze kręgi h isto ry- ryk ów św iata starożytnego. Świadom ie pominięto zatem zagadnienia o węższym zasięgu. Trzeba również podkreślić, że dopiero opracowanie do końca całego zespołu tekstów pozwoli na jego pełną ocenę.