"Gospodarstwo dworskie w dobrach Pabianice 1559-1570", Alina Wawrzyńczyk, Wrocław 1967 : [recenzja]

A lin a W a w r z y ń c z y k , G o s p o d a r s t w o d w o r s k i e w d o b ra c h P a ­ bia nice 1559— 1570, In sty tu t H isto rii P A N , Z akład N a ro d o w y im . O sso­ liń sk ich , W rocław 1967, s. 187.

K on cep cja p racy je s t p rosta i lo g iczn a : o b liczy ć p ien iężn ą d och od ow ość b a d a ­ nego m ajątk u . D o stęp n e źródła czyn ią to m o żliw y m . S ą to k sięg i r a ch u n k o w e z o k resu 1551— 1582; ze w zg lęd u na lu k i ob ejm u ją 24 la ta . W b ad an ym 1 2 -leciu lu k n ie m a. K się g i te, za ch o w a n e w A rch iw u m K a p itu ły K ra k o w sk iej na W a w elu , p o zw a la ją o b liczy ć n ie ty lk o p rzych od y i ro zch o d y p ien iężn e, ale ró w n ież obrót p rodukcją w natu rze. D od ajm y, że je s t to w y ją tk o w a sy tu a c ja , g d y h isto ry k X V I w . m a do d y sp o zy cji ta k b o g a ty m a te r ia ł ra ch u n k o w y . K s ię g i b y ły p r o w a ­ dzone w sposób je d n o lity p rzez poborcę (e x a c to r) F ra n ciszk a G a jew sk ieg o , aż do 1570 r. Z a ch o w a ły się ró w n ież ro czn e sp ra w o zd a n ia r a ch u n k o w e z ca ło ści d ocho­ d ów k a p itu ły k ra k o w sk iej dla ok resu p ó źn iejszeg o , po 1582 r.

B ad an e dobra sta n o w iły w ła sn o ść k a p itu ły k ra k o w sk iej. B y ły p o ło żo n e w c e n ­ trum kraju, na p ogran iczu w o je w ó d z tw łę c z y c k ie g o i siera d zk ieg o , na p o łu d n ie od Ł odzi, k tóra w ó w c z a s b yła n ie w ie lk im m ia ste c z k ie m . O b ejm o w a ły 2 m ia s ta , 11 fo lw a r k ó w i 41 w si. W edług o b liczeń autorki fo lw a r k i lic z y ły w p rzy b liżen iu 100 ła n ó w , g o sp o d a rstw a k m iece — ok. 450, m ia sta , o grod n icy, k a rczm arze itd. — ok. 100 ła n ó w (s. 14, 17, 24, 26, 29— 30). G runta orne sta n o w ią ok. 22°/o p o w ie r z c h n i m a ją tk u (autorka p rzy jęła , że ła n w P a b ia n ica ch o d p o w ia d a w łó c e c h ełm iń sk iej, czy li 16,8 ha, s. 6— 7). S to p ień u fo lw a rczn ien ia dóbr dość n isk i: gru n ta fo lw a r c z n e s ta n o w ią ok. 18% p o w ierzch n i u p raw n ej (s. 25). F o lw a rk i b y ły u p ra w ia n e w y łą c z ­ n ie przy pom ocy p a ń szczy zn y . N ajm u n ie stw ierd zo n o , p rzy n a jm n iej n ie zn a la zł on odbicia w k sięg a ch r a ch u n k o w y ch (s. 57, 85— 88). S tw ie r d z o n y w y żej sto p ie ń u fo lw a rczn ien ia w y m a g a ł d w u d n io w ej p a ń szczy zn y z ła n u i ta k n a jp ew n iej b yło w P a b ia n ica ch (s. 38— 39). S tru k tu ra ch ło p sk ieg o p o sia d a n ia ziem i w sk a z u je n a p o stęp u ją cy p roces d rob n ien ia go sp o d a rstw . D om in u je g o sp o d a rstw o p ó łła n o w e; zgod n ie z ó w czesn y m i p o g lą d a m i ta k ie w ła ś n ie g o sp o d a rstw o p ow in n o za p ew n ić e g z y ste n c ję ro d zin ie ch ło p sk iej. Oto zm ia n y w stru k tu rze g o sp o d a r stw ch łop sk ich :

R ok G osp od arstw a 0 ,5 -ła n o w e G o sp o d a rstw a 1-ła n o w e

1531 64% 32°/o

1551 72% 20%

1582 90% 6%

M am y w ię c p rzy k ła d d użego la ty fu n d iu m w cen tru m kraju, w k tórym ju ż s ię dok on ała p rzeb u d ow a ustroju czy n szo w eg o na fo lw a r c z n o -p a ń sz c z y ź n ia n y , jeszcze w erze „p rzed g d a ń sk iej”, g d y ż w b ad an ym o k r e sie zw ią zek z r y n k ie m g d ań sk im b y ł ty lk o sp o ra d y czn y i pośred n i. D w ór n ie o rg a n izo w a ł je szcze w ła sn e g o sp ław u zboża (p rzyp u szczaln ie tr a fiło zboże p a b ia n ick ie n a ry n ek g d a ń sk i w la ta c h 1563, 1566 i 1568, a m ia n o w ic ie 161 ła s z tó w o d sta w io n o do B r w iln a nad W isłą i sp rze­ dano kupcom , s. 88). D op ierę od 1575 r. dw ór zaczyn a sp ła w ia ć zboże w e w ła sn y m za k resie, a w 1582 r. k a p itu ła d ecy d u je się na b u d ow ę sp ich rza w e W łocław k u , cele m sp ła w ia n ia sta m tą d zboża do G dańska (s. 41, 88— 92). Z ach od zi ja sk ra w a różn ica p om ięd zy P a b ia n ica m i, a np. k u ja w sk im i k lu cza m i b isk u p ó w w ło c ła w sk ic h , skąd już w la ta c h 1531— 1534 sp ła w io n o do G d ań sk a ponad 75% zboża p rzezn a ­ czonego na zbyt *. F a k t, iż p om ięd zy z w ią za n iem się z G d a ń sk iem dóbr p o ło żo n y ch na K u ja w a ch i P a b ia n ic u p ły n ęło n ie m n iej niż 50 la t, i to w o k resie siln eg o w z r o ­ stu cen i ch ło n n o ści ry n k u g d a ń sk ieg o , m oże być w sk a z ó w k ą , ja k tru d n e b yło d o

-i L . Ż y t k o w i c z , S tu d ia nad gosp o d a rstw em w ie js k im w dobrach kościelnych. X V I Ul., W a r s z a w a 1962, s. 272—275 i t a b l . 57.

ta rcie do G d ań sk a n a w e t w ie lk ie m u p ro d u cen to w i. Z byt zboża na ry n k a ch m ie j­ sc o w y c h n a tr a fia ł n a trudności: p rób ow an o r a to w a ć się n a rzu ca n iem go ch łop om (s. 90— 91). N ie r o z w ią z y w a ło to tru d n ości i na fo lw a r k a c h p o ja w ia ły się r e m a ­ n e n ty z la t u b ieg ły ch (s. 90— 91). D od ajm y jeszcze, że o d leg ło ść P a b ia n ic od W ło c­ ła w k a , dogod n ego p u n k tu p rzeła d u n k o w eg o , drogą k o ło w ą m ogła w y n o sić 140—

150 km , a w ię c 3 do 4 dni drogi.

W z w ią zk u z ty m ch cia ło b y się w y su n ą ć pod ad resem au tork i p reten sję 0 „u rw an ie” p racy na 1570 r. (chociaż zd a jem y sob ie sp raw ę z ogrom u w y k o n a n ej p r a c y na p o d sta w ie żm u d n ych źródeł rach u n k ow ych ). C zy teln ik ch cia łb y o b se r ­ w o w a ć w p ły w sta ły c h k o n ta k tó w z G d ań sk iem na g osp od orstw o d w o rsk ie b ad a­ n ych dóbr. B y ło b y w ię c e j m a teria łu do p o ró w n a ń i an alizy.

Z a g a d n ien iu p ro d u k cji zb ożow ej w fo lw a r k a c h p a b ia n ick ich a u tork a p o ś w ię ­ ciła jed n ą ze sw y c h p op rzed n ich p r a c 2. O b ecn ie m ożn a b yło o g ra n iczy ć się do jej e fe k t ó w k o ń co w y ch (tabl. V II— IX ) i obrotu (tabl. X — X V III). S tru k tu ra upraw zb o żo w y ch w sk a z u je n a tru d n e w a ru n k i g o sp o d a ro w a n ia : żyto sta n o w i ponad 41% u p raw , o w ies — 51%, p sz e n ic a i jęczm ień , zboża cen n iejsze, a le bardziej w y m a ­ g a ją c e , po ok. 2,5%; p o n a d to groch — 2%, ta ta rk a — 0,1%, proso — 0,6% (w s z y s t­ ko w liczb a ch g lo b a ln y ch d la ca łeg o d w u n a sto lecia ). W stru k tu rze zb iorów n ieco w y ż sz e p o zy cje z a ję ły p sz e n ic a i jęczm ień (3,3% i 3,4%), k tóre r o d z iły lep iej niż ży to i ow ies; w id o c z n ie w y s ie w a n o je na g leb a ch n a w o żo n y ch , ale m ożna d om y­ śla ć się, że sta n h o d o w li n ie p o z w a la ł na zn a czn iejszą u p raw ę tych zbóż (tab. V II 1 V I I I ) 3. O gólna w y d a jn o ść p lo n ó w ży ta i o w sa w y n o s iła ok. 3 ziaren, p szen icy i jęczm ien ia ok . 4 (tabl. V III). O d p ow iad a to śred n im k ra jo w y m z teg o okresu. L a ta n ieu ro d za jn e w s k a li ca łeg o m ajątk u : 1561 r. (ozim in y) i 1570 r. (żyto i ow ies). Z e sta w ie n ie p lo n ó w w p o szczeg ó ln y ch fo lw a r k a c h w sk a zu je, że n ie u r o ­ d zaje i zb iory p rzep a d łe w P a b ia n ica ch n ie b y ły z ja w isk ie m c z ę s t y m 4.

J a k i o d setek zb iorów w ła sn e j p rod u k cji m o żn a b y ło p rzezn a czy ć n a zbyt? Z an im p rzejd ziem y do liczb — p arę w y ja śn ie ń . O prócz zboża w ła sn ej p rod u k cji n a p ły w a ły do sp ich rzó w d w o rsk ich zn aczn e ilo śc i zboża z d an in ch łop sk ich i m iar m ły ń sk ic h (żyto 16,4% p rzych od u , o w ie s 34,1%, p szen ica 9,4%, tabl. X —X II). S z u ­ k a ją c od p ow ied zi n a p o sta w io n e w y żej p y ta n ie , w in n iś m y to zboże, jak o n ie p o ­ ch od zące z w ła sn e j p rod u k cji, p o z o sta w ić na stron ie.

N a stęp n a tru d n ość w y n ik a z fa k tu , że w P a b ia n ica ch n ie b y ło r e z y d e n c ji pana dóbr. Ze w z g lę d u na dużą o d le g ło ść n ie d ostarczano zboża do K ra k o w a (s. 80). O dpada w ię c p o w a ż n y k on su m en t. S p o ży cie m ie jsc o w e o b ejm o w a ło g łó w n ie p e r ­ son ї ї fo lw a r c z n y , n ie lic z n y ze w zg lęd u na p a ń szczy źn ia n y ch arak ter dóbr, oraz a d m in istr a c ję z p o d sta ro ścim i r eg en sem na czele; p on ad to g ości, r z e m ie śln ik ó w i u bogich w sz p ita lu (s„ 71). N a cele p a sz o w e zu żyw an o n ie w ie le , a m ia n o w icie w ciągu 12 lat; ż y ta 576 kor. (1,0%), o w sa 1388 kor. (2,1%), p szen icy 13 kor. (0,3%), jęczm ien ia 859 kor. (18,5%). Z boże p o zo sta łe p o w y s ie w ie i sp o ży ciu n a m iejscu (onera fu n d i) sta n o w iło dochód p ana dóbr, a w n a szy m w y p a d k u m asę to w a ro w ą .

W p ły w y ze sp rzed a ży p o zo sta ły ch u praw , zarów n o p o lo w y ch , ja k i ogro d o ­ w y c h , oraz sia n a i sło m y , b y ły n iezn a czn e. W ciągu 12 la t w y n io s ły 2924 zł 23 gr (tabl. X X IX ). A n a w e t n a le ż y je p o m in ą ć w d och od zie p a ń sk im , g d y ż b y ły n iższe od w y d a tk ó w p ie n ię ż n y c h n a onera fu n d i, k tóre w y n io sły 8216 zł 12 gr (tabl. X X X I). J ed n a k u w z g lę d n ie n ie w p ły w ó w p ie n iężn y ch z p rod u k cji h o d o w la n ej w w y s o k o ś c i 6113 zł 9 gr (ch ociaż i tu b y ły p o zy cje tak ie, jak kury, k a p ło n y etc.,

2 A . W a w r z y ń c z y k ó w a , Próba u stalenia w y so k o śc i plonów w dobrach Pabia­ n ice w II рої. X V I w ., , , S t u d i a z d z i e j ó w g o s p o d a r s t w a w i e j s k i e g o ” t . I I , 1959.

3 w 1567 r . n a 1 ł a n f o l w a r c z n y w y p a d a ł o 5,8 s z t u k b y d ł a ; n a 1 h a , p o o d l i c z e n i u u g o r u , •0,5 s z t u k (s. 63—64).

p o ch o d zą ce z danin ch łop sk ich , a n ie z p rod u k cji w ła sn e j, tabl. ΧΧίΧ), w y r ó w n u je ob ie p o zy cje. Z tych w z g lę d ó w w p ły w y ze sp rzed a ży 4 zbóż m o żn a uznać za od p o­ w ie d n ik dochodu czy steg o z g o sp o d a rstw a d w o rsk ieg o . P rzy p o m in a m y , że f o l­ w a r k i b yły p a ń szczy źn ia n e i au tork a stw ierd za brak w y d a tk ó w na k o szta ro b o ­ cizn y . F o lw a rk i lic z y ły 100 w łó k . W obec tego c z y sty dochód dw oru z w łó k i f o l­ w a rczn ej w y n o s ił ro czn ie 18 zł 11 gr. O d p ow iad a to d o k ła d n ie 40 kor. ży ta w ed łu g c e n zbytu. P rzy jm u ją c za autorką 1 kor. p a b ia n ick i = 1,25 kor. g d a ń sk ich (s. 100), c zy li ok. 45,6 kg, o trzy m u jem y ok. 1800 kg. C zy to u p o w a żn ia do stw ie r d z e n ia w y so k ie j d o ch o d o w o ści dóbr? N ie ste ty , b rak n iezb ęd n y ch d a n y ch p o ró w n a w czy ch . P rzy p o m n ijm y , że p a ń szczy źn ia n i k m ie c ie p o sia d a li ok. 450 ła n ó w , a w ię c n a 1 łan fo lw a r c z n y w y p a d a 4,5 ła n ó w ch łop sk ich , ob ciążon ych p a ń szczy zn ą w w y m ia r z e w p rzy b liżen iu 2 dni ty g o d n io w o . To p o z w a la o sza co w a ć e fe k ty w n o ść p ra cy p a ń sz ­ c zy źn ia n ej: ła n o w i c h ło p sk iem u od p ow iad a 400 kg żyta, sta n o w ią c e g o c z y sty do­ chód dw oru.

W in n ym m iejscu , n ie d ysp on u jąc ta k d o k ła d n y m i d an ym i, p ró b o w a liśm y o b li­ czyć, jaka ilo ść to w a ro w ej p rod u k cji fo lw a r c z n e j przyp ad a p ro p o rcjo n a ln ie na

1

W zw ią zk u z ocen ą d o ch o d o w o ści dóbr p a b ia n ick ich n a su w a się u w aga: czy n a le ż a ło w y k a z y w a ć d och od y z d ziesięcin y ? B y ły to d z ie s ię c in y ch łop sk ie, n a d a n e k a p itu le, z w y k le o d k u p y w a n e p rzez ch łop ów . S ta n o w iły one p o w a żn ą k w o tę 17 417 zł 25 gr, c z y li 22% przych od u b ru tto (tabl. X X X II). N ie b ył to dochód z t y ­ tu łu p o sia d a n ia dóbr, le c z z ty tu łu u p ra w n ień k o ścieln y ch p an a dóbr, w n a szy m w y p a d k u k a p itu ły k ra k o w sk iej. N ie sta n o w ił p rzeto e le m e n tu g o sp o d a rstw a d w o r­ sk ieg o (s. 123). P o o d liczen iu tej k w o ty w p ła ty do k a sy k a p itu ln ej n a leża ło b y ob n i­ ży ć z 70 255 zł do 52 837 zł, a w ię c p r a w ie o 2 5 % e.

A u tork a k o n sta tu je sta ły w zro st w p ły w ó w p ie n iężn y ch do k a sy k a p itu ln ej (s. 125). Z goda, je ś li ch od zi o p r z eciętn e k o le jn y c h trzech leci, bo b y ły la ta n iższy ch d och od ów (1563, 1567), a w la ta c h 1569— 1570 w p ła ty do k a sy k a p itu ln ej w y k a z u ją n ie p o k o ją c y sp ad ek : p rzy jm u ją c rok 1568 za 100, w la ta ch n a stęp n y ch w y p a d a k o lejn o 85 i 76 (tabl. X X X II). P ra w d o p o d o b n ie to w ła śn ie z a n iep o k o iło k a p itu łę (s. 121). A le b y ł to sp a d ek w z g lę d n y , w sto su n k u do p o m y śln eg o 1568 r.

D ość sk o m p lik o w a n y je s t p rob lem , co b yło p o w o d em w a h a ń d o ch od ow ości dóbr: w a h a n ia w y s ie w ó w i zbiorów , a w ię c p rod u k cji g lo b a ln ej, czy w a h a n ia p ro d u k cji to w a ro w ej? C zy w r e sz c ie w a h a n ia cen? W y sie w y 4 g łó w n y c h zbóż w y ­

5 L . Ż y t k o w i c z , S tu d ia nad w y d a jn o ścią gospodarstw a w iejsk ieg o na M azow szu w Końcu X V I i 1 poi. X V II w ., W a r s z a w a 1969, s. 121 i 125. e N r s. 126 b ł ą d r a c h u n k o w y : w i n n o b y ć 70 225 z ł, j a k w t a b l . X X X I I , a n i e 70 955 z ł; n a 1 ł a n f o l w a r c z n y i k m i e c y — 10 z ł 18 g r . N ie c h o d z i o t e n n i e s z k o d l i w y b ł ą d r a c h u n k o ­ w y , l e c z o c e l o w o ś ć o b l i c z a n i a p r z e c i ę t n e g o d o c h o d u z ł a n u o r n e g o , t j . k m i e c e g o i f o l w a r c z ­ n e g o ł ą c z n ie . l i

k azu ją d alek o p o su n iętą sta b iliz a c ję (tabl. V II). N ie w id a ć w y ra źn eg o w zro stu w y ­ s ie w ó w ży ta , zja w isk a c h a ra k tery sty czn eg o dla m a ją tk ó w m a ją cy ch śc isłe zw ią zk i z r y n k ie m g d a ń sk im (por. s. 53). Z biory — p om im o w a h a ń p lo n ó w i paru la t n ie u ­ rod zajn ych — w y k a z u ją te n d en cję zw y żk o w ą . Z ałam ią się dop iero w o sta tn im roku o b jęty m b ad an iem (1570), z p ow od u n ieu ro d za ju ży ta i o w sa (1,5 i 1,8 ziaren, tab l. V III). A le n a ilo ść zboża p rzezn a czo n eg o na sp rzed aż m o g ło to w p ły n ą ć d op iero w roku n a stęp n y m , 1571. S p o ż y c ie w ła s n e , ch o cia ż n iezn a czn ie w zro sło w o sta tn im trzy leciu , n ie m ogło w sposób w y ra źn y w p ły n ą ć n a w y so k o ść m a sy to w a r o w e j. Ta jed n a k w y k a z u je zn aczn e w a h a n ia ; je ś li chodzi o żyto, w id o czn e je s t o d d z ia ły w a n ie p lo n ó w z rok u p op rzed n iego (tab l. X X V — X X V II). S łu sz n ie au tork a zw róciła u w a g ę, że w ch o d zi tu w grę u ru ch a m ia n ie r e zerw z la t u b ie ­ g ły ch , co w id o czn e je s t przed e w s z y s tk im n a p rzy k ła d zie o w sa (s. 85— 86) 7. N a to ­ m ia st n ie w id a ć, b y p oziom cen danego roku w p ły w a ł na ilo ść sp rzed a n eg o zboża. W id oczn ie d ecy d o w a ła m o żliw o ść u m ieszczen ia zboża na rynku. O gólny w zro st c e n p o w o d o w a ł, że ro sły w p ły w y p ien iężn e za zboże. A w ię c n ie b yło to n a stę p stw e m ro zw o ju gosp o d a rczeg o dóbr, w z r o stu p rod u k cji, le c z ruch u cen (zob. s. 95— 99, 124 i tabl. X V —X X V II).

P ra ca A . W a w rzy ń czy k o w ej, n a p isa n a p rzejrzy ście, ze z n a w stw e m p rzed m iotu , b ęd zie sta n o w iła tr w a łą p o zy cję ze w zg lęd u na b o g a ty m a teria ł w y k o r z y sta n y p rzez autorkę. Jak k ażd a w a r to śc io w a k sią żk a pobudza do m y śle n ia , do k o n fro n ­ ta c ji z w y n ik a m i in n y ch badań. N a su w a się k o n ieczn o ść o p r a c o w a n ia d alszego ok resu . C zy teln icy będą cz e k a li na n ie ze zrozu m iałą n ie c ie r p liw o śc ią .

L e o n i d Z y t k o w i c z

D a n u ta R z e p n i e w s f e a , G o s p o d a r s t w o f o l w a r c z n e na M a z o w s z u 1795— 1806, PW N , W arszaw a 1968, s. 365, 2 nlb.

T y tu ł k sią żk i n ied ob rze in fo rm u je czy teln ik a , su geru jąc raczej ten typ badań, dość u n as ro zp o w szech n io n y ch i bardzo w y sp e c ja liz o w a n y c h , k tórych m e to d y c z ­ n y m u o g ó ln ien iem sta ła się praca J. L e s k i e w i c z o w e j „P róba a n a liz y g o sp o ­ d a rk i dóbr m a g n a ck ich w P o ls c e ”. P rzed m io tem z a in te r e so w a n ia D. R z e p n i e w - s k i e j je s t n a to m ia st n ie ty le p rob lem fu n k c jo n o w a n ia p rz e d się b io r stw a fe u d a l­ n ego — ja k w ta m ty ch p racach — ile w a ru n k i tegoż fu n k c jo n o w a n ia . O sią p r a c y u czy n iła autorka b a d a n ia nad k on iu n k tu rą, jak ą dla ziem p o ls k ic h stw o r z y ła p ie r w sz a o k u p acja pru sk a. P y ta n ie m , k tóre sta w ia i na k tóre p róbuje o d p o w ie ­ d zieć, je s t m ia n o w ic ie czy i w ja k iej m ierze g o sp o d a rstw o fo lw a r c z n e M a zo w sza u m ia ło się do niej d o sto so w a ć i w y k o rzy sta ć.

G osp od arstw o fo lw a r c z n e , k tó re a n a lizu je n a p rzy k ła d zie trzech ob iek tów : m a ją tk ó w J a b ło n n y i W ie lisz e w a , N ieb o ro w a oraz dóbr M ałej W si, in te r e su je ją ta k że z tego p u n k tu w id z e n ia p rzed e w sz y stk im . B ard ziej in teresu ją ją w s z e lk ie sy m p to m y zm ian niż sa m p rob lem r en to w n o ści, rozw ój go sp o d a rk i b ard ziej n iż jej struktura.

A u to rk a zg ro m a d ziła w ie le m a teria łu z ó w czesn y ch sp ra w o zd a ń i o p isó w p ru ­ sk ich oraz z ra ch u n k ó w b a d a n y ch m a ją tk ó w . Z b yt m ało m oże, jak na p o trzeb y tem a tu , w y k o r z y sta ła p ra sę czerp iąc z n iej g łó w n ie m a te r ia ły ty c z ą c e się c e n oraz te k s ty zarządzeń. N ie w y k o r z y sta ła n a to m ia st d o n iesień „G azety W a r sz a w sk ie j” o lic y ta c ja c h i d zierż a w a ch fo lw a r k ó w , w s i oraz k arczem , a je s t to m a te r ia ł k a ­

^ S p r z e d a ż d u ż y c h il o ś c i o w s a m o g ła b y ć n a s t ę p s t w e m o k o l i c z n o ś c i p r z y p a d k o w y c h : i s t n i e n i e w s ą s i e d z t w i e s t a d n i n k r ó l e w s k i c h , k t ó r e z a k u p i ł y b l i s k o 18 000 k o r . (s. 92).