Marian Cieślak
"Jan Nixdorff, pisarz prawa
procesowego", Lesław Pauli,
Warszawa 1957 : [recenzja]
Palestra 2/1(5), 84-87
Й
Г
Г
Г
/
l
Z
i
F
L e s ł a w P a u l i : J A N N IX D O R F F , p isarz p raw a p rocesow ego. M C M LV II „W ydaw nictw o P r a w n ic z e ”, W arszaw a,
str. 223.
C iek aw a m on ografia h istoryczn a L e sła w a P au lego o J a n ie N ix d o rffie m a w sz e ik ie dane ku tem u , aby z a in te r e sow ać nie tylk o za w o d o w y ch h is to r y k ów praw a. I to zarów n o ze w zg lęd u n a sw o ją form ę, ja k i na treść oraz przedm iot rozw ażań.
Co się tyczy form y, to n a leży p o d k r e ślić jasn ość w y k ła d u i w y ją tk o w ą w p ro st k o m u n ik a ty w n o ść sty lu i j ę zyka, która czyn i p ra cę tę dostęp n ą i zrozum iałą dla k ażd ego o g ó ln ie w y k ształcon ego czy teln ik a — bez ob n iże nia w n ajm n iejszym stop n iu jej n a u - k ow o-h istoryczn ycn w a rto ści i bez sp row ad zen ia jej do rangi tzw . „ le k tu ry p o p u la rn o -n a u k o w ej”. A u tor p o trafił pogodzić b o g a ty zasób w ied zy h istoryczn ej i całą, d rob iazgow ą n ieraz aparaturę k rytyczn ą z p o stu la tem ja s n ości i barw ności p rzed sta w ien ia .
J e śli chodzi o treść, to k siążk a P a u - leg o p ow in n a za in tereso w a ć — oprócz h isto ry k ó w praw a — przede w szy stk im n aszych p ro cesu a listó w . J e s t w n iej b o w iem m ow a o d a w n y ch i na ogoł m ało zn an ych in sty tu cja ch n aszego p o l sk iego praw a sąd ow ego, o sie d e m n a stow ieczn ej polsk iej p ra k ty ce sąd ow ej. S zczególn ie zaś pow ód do za in tereso w an ia się k siążką o N ix d o r ffie m ają adw okaci. C hodzi tu b o w iem n ie tylk o o w y k szta łco n eg o praw n ik a, zn an ego autora, lecz rów n ież o w y b itn eg o a d w ok ata, k tó ry p rzeszed ł w sz e lk ie sz c z e
b le p rzygotow an ia zaw od ow ego i „ka r ie r y ” ad w ok ack iej, rozpoczynając od n au k i w g d ań sk im G im nazjum A k a d em ick im , a kończąc — poprzez studia p ra w n icze w R ostpcku, K rólew cu i L eyd zie, poprzez staż dependenta p a - lestry (a w ię c ów czesn ą „aplikację ad w o k a c k ą ”) przy T ryb u n ale K oronnym w L u b lin ie i P io trk o w ie oraz poprzez p ew n e fu n k c je p u b liczn e (sekretarz R ady M iejsk iej w E lblągu) — na u z y s kan iu sam od zieln ego patronatu n a j p ierw przy T ryb u n ale K oronnym , a n a stęp n ie w rodzinnym G dańsku, p a tro n atu łączon ego zresztą z „d od atk ow ym i p o sa d a m i” w postaci dobrze p łatn ych fu n k cji sek retarza i agen ta k ró lew skiego, doradcy p raw n ego cech ó w g d a ń sk ich i an alogiczn ej fu n k cji przy R ad zie M iejsk iej w G dańsku (a w ię c ró w n ież „radca p ra w n y ”). D od ajm y do tego, że zasad n iczym źródłem jeg o w ia dom ości o p ra w ie p olsk im i g łó w n y m w ą tk iem jeg o prac z d ziedziny p raw a b y ła zao b serw o w a n a przezeń w to k u p racy zaw od ow ej prak tyk a T ryb u n ału K oron n ego i in n y ch sąd ów p o lsk ich , oparta w przew ażającej m ierze na p ra w ie zw y cza jo w y m .
P raca L. P a u leg o sk ład a się próc2
w stęp u i an ek só w z 8 rozdziałów . W rozd ziale I daje autor ogólną c h a ra k te r y sty k ę ep o k i i szk icu je obraz sto su n k p w sp o łeczn o -ek o n o m iczn y ch i p ra w n y ch w P o lsce sied em n a sto w iecz nej z u w zg lęd n ien iem sy tu a cji P ru s K ró lew sk ich i G dańska.
W rozd ziale II om ów ion o d o ty c h cza so w ą litera tu r ę dotyczącą życia i sp u ścizn y p isa rsk iej J. N ix d o r ffa . L i
N r 1 R E C E N Z JE 85
teratu ra to bardzo sk,ąpa. P rzew a żn ie k ró tk ie artyk u ły 1 n otatk i b iograficzn e i bib liograficzn e, rozsian e po cza so p is m a ch i en cyk lop ed iach , a także w zm ian k i, na ogół fra gm en taryczn e i n ie zaw sze ścisłe, w różnych pracach h isto ry czn y ch — p olsk ich i n ie m ie c k ich . Z ebranie tych źródeł w ym agało n ie lada trudu i je s t n ie w ą tp liw ie za słu g ą autora, który o czy w iście nie p o p rzestał na tym , lecz dokonał k ry ty cz nej ocen y tego m ateriału na p od staw ie d ok ład n ej an alizy orygin aln ych prac N ix d o rffa i ob iek ty w n y ch źródeł h is to ry czn y ch d otyczących epoki, w której ż y ł i pracow ał „bohater” m onografii.
(Rozdział III zaw iera zw ię z ły r y s b io g ra ficzn y N ix d o rffa . A utor p rzed sta w ia p ostać ty tu ło w ą n iezw y k le p la sty c z n ie i żyw o, n ie p rzesłan iając b y n ajm n iej n iew ą tp liw y m i zasłu gam i i z a le ta m i J. N ix d o rffa p ew n y ch cien ió w w jeg o charakterze i życiu . W im ię p ra w d y h istorycznej stara s ię jed n a k 0 o b iek ty w n ą i ostrożną ocenę, chociaż w yraźn a, dobrotliw a ironia w trak to w a n iu osoby N ix d o rffa i fa k tó w jego życia przyczynia się n ie w ą tp liw ie do złagodzenia n iek tórych m om en tów , ta k ich np. jak p ew n a — co tu u k r y w a ć — k olaboracja ze S zw ed am i, zm ien n ość charakteru i zap atryw ań N ixd orffa choćby w k w estii religijn ej 1 co n ajm n iej dw uznaczna rola w spo rze m iędzy cech am i a R adą M iejsk ą G dańska.
W rozdziale IV om aw ia autor s p u ś cizn ę pisarską Jana N ix d o rffa o ch a rak terze n iep raw n iczym . J est to p o trzeb n e n ie tylk o dla pełn ej ch a ra k te ry sty k i osoby g d ań sk iego praw n ik a, lecz rów nież dla w y ja śn ien ia p ow iązań jego tw órczości p raw n iczej z in n ym i d ziedzinam i ‘jeg o zain teresow ań A z a kres tych za in tereso w a ń u d ok u m en to w an ych od p ow ied n im i publikacjam i b ył dość szeroki: od e ty k i i filo zo fii w o g ó
le, poprzez p o lity k ę, p u b licy sty k ę i r e torykę, aż do poezji p an egiryczn ej, tak rozp ow szech n ion ej w ep o ce baroku.
R ozdział V p rzed staw ia c a ło k szta łt dorobku p isarsk iego J. N ix d o rffa w d zied zin ie praw a. N a dorobek te n sk ład ają się:
1) R ozpraw ka o opiece testa m en to w e} w p raw ie rzym sk im (1643 r.),
2) n ie zn an a praca o isto c ie i rodza jach len n a (De f e u d i d i j i n i t i o n e et d i -
v is io n e , 1644 r.), 3) tra k ta t z za k resu
p raw a m ięd zy n a ro d o w eg o o p osłach
(De legatis , 1644 r.), 4) zagin ion a pra
ca pt. I n s t i t u t i o n u m im p e r i a l i u m a n a ly s is e t s y n o p s . s (1652 r.), 5) ta b lica sch em a ty czn a obrazująca rodzaje, s t a dia i p oszczególn e in s ty tu c j i p ro cesu są d o w eg o k oron n ego i pru sk iago (B r e
v i s R egni P o lo n i a e te r r a r u m q u e P r u s - siae R e g a li s p ro c e s su s j u d i c i a r i t p e r ta b u l a m d z l i n e a t i o ..., 1653 r.), 6) tra k
ta t o procasie sąd ow ym koron n ym i p ru sk im ( C o m p e n d i u m p r o c e s s u s i u -
dicia ri R e g n i P olo niae t e r r a r u m q u e P r u s s ia e R egalis, 1654 r.), 7) T rak tat
o T ry b u n a le K oronnym i jago ra ja st- rach, o p u b lik o w a n y w 1655 r. w r a z z d ru gim w y d a n ie m C o m p e n d i u m p r o
cess u s ..., 8) O p u scu la i u r i d i c o p r a c ti c a ,
w y d a n e w 1685 r. a ob ejm u jące 5 prac: a) trzacie, poszerzon e w y d a n ie C o m
p e n d i u m p r o c e s s u s ' ..., b) d ru jia w y
dan ie T ra k ta tu o T rybunala K oron n ym , c) rozp raw ę o p o zw ie p ise m n ym , d) zb iór form u ł są d o w y ch , e) zbiór fo rm u ł p ozasąd ow ych .
N a p o d sta w ie a n a lizy p o w y ższy ch d zieł (chodzi o czy w iście ty lk o o p o zy cje za ch o w a n e do dziś) au tor p oddaje k ry ty czn ej o cen ie d o ty ch cza so w e p o g lą d y na tw órczość Jan a N ix d o rffa .
R ozd ział V I zaw iera — jak m ó w i sam jago ty tu ł — „obraz p o ls k ie g o p rocesu są d o w eg o w d ń e ła c h N ix d o r f f a ”. N a p o d sta w ie c a ło k szta łtu dział N ix d o r ffa — n ie k ręp u ją c się zresztą
86 M A R IA N C IE Ś L A K Nr 1 ich ch ron ologią i u k ład em — szk icu je
a u to r n a jw a żn iejsze in sty tu cja p o ls k i5- go p rocesu są d ow ego w w ia k u X V II. A u to r n ie zad ow ala się jak ąś c z y sto sp raw ozd aw czą sy n tezą p ogląd ów N ix - d orffa, a le rzu cając jeg o w y w o d y na o d p o w ie d n ie tlo p orów n aw cze, tj. k o n fro n tu ją c ja z istn ieją cy m i, acz n ie z u p ełn y m i p rzep isam i p raw a p o z y ty w n eg o z a w a rty m i w k o n sty tu cja ch s e j m o w y ch i in n y ch źródłach p raw a s t a n ow ion ego, jak ró w n ież z d zieła m i in n y c h ó w czesn y ch p ro cesu a listó w p o l sk ich (Z aw acki, D rezner, C zaradzki, Ł och ow sk i), p róbuje od p o w ied zieć na p y ta n ie , jak d a lece obraz p rocesu stw o rzo n y p rzez N ix d o rffa o d p o w ia d a ł ó w c z e sn e j „ r z eczy w isto ści” p raw n aj. R ozd ział ten d aje ró w n ież okazją a u to ro w i do poddania k ry ty czn ej r e w iz ji w ie lu d o ty ch cza so w y ch p o g lą d ó w na o d p o w ied n ie k w estia zw ią za n e z d a w n y m p o lsk im „p o stęp k iem ” są d o w y m . Z w a żn iejszy ch tez autora god zi się za n o to w a ć stw ierd za n ie braku rozróż n ie n ia w sied a m n a sto w ieczn y m p ro ce sie są d o w y m p o lsk im p rocesu k a rn go i p rocesu c y w iln eg o , przy czym p ie r w szą d ok tryn aln ą próbę ta k ie g o roz ró żn ien ia obu rod zajów p rocesu p a l- sk ieg o sp o ty k a m y w ła śn ie u J. N ix - d orffa. R ozróżn ien ie to, n ie m ająca d o sta teczn eg o u za sa d n ien ia a n i w p o z y ty w n y m m a teria le n o rm a ty w n y m , a n i w ó w czesn ej p rak tyca, opartej w sz a k w dużej m ierze n a p ra w ie z w y c za jo w y m , tłu m aczy autor p rzejęciem s ię N ix d o rffa z a c h o d n ą litera tu r ą p ra w n iczą . Z zasłu g N ix d o r ffa p o d k reśla au tor poza tym przede w s z y s t k im dokładne i o ry g in a ln e p rza d sta - w ie n ie p rocesu w n ieo b ecn o ści stron (zaoczn ego w n ajszerszym tego sło w a zn aczen iu ), szczegółow e o m ó w ien ie za g a d n ień d otyczących p ozw u oraz w y o d ręb n ien ie i o m ó w ien ie p ro cesu e g z e k u cyjn ego.
R o zd zia ł V II p o św ię c o n y je s t om ó w ie n iu p ro b lem a ty k i p artyk u larn ego p raw a p ru sk ieg o w d zieła ch N ixd orffa. N a p o d sta w ie szczeg ó ło w y ch badań p o ró w n a w czy ch dochodzi au tor do w n io s ku, że od ręb n ości lo k a ln eg o praw a p ro ceso w eg o p ru sk ieg o w sto su n k u do p ra w a p ro ceso w eg o o b o w ią zu ją ceg o w K o ro n ie b y ły n ie lic z n e i n ieisto tn e. Ich w y tłu m a c z e n ie zn a jd u je au tor przede w sz y stk im w r e lik ta c h d aw n ego p ra w a ch ełm iń sk ieg o , k tóre do roku 1598 b y ło p ra w em ziem sk im P ru s K ró lew sk ich .
Z a m y k a ją cy p racę rozd ział V III za w ie r a ogólną ocen ę prac p ro cesu a li- sty czn y ch N ix d o rffa . A u to r pod k reśla w szczeg ó ln o ści w y b itn ie p rak tyczn y c h a ra k ter prac N ix d o r ffa , co m . L p r z y c z y n iło się do ich p o czy tn o ści.
D la p r o c e su a listy n a jciek a w szą p a r tią je s t n ie w ą tp liw ie ten rozdział, g d zie p rzed sta w io n y je s t obraz d a w n eg o p o lsk ieg o p ro cesu sąd ow ego. I trzeb a dodać, że w ła śn ie ta część p racy m oże n ie za d o w o lić w sp ó łc z a s- n ego p ro cesu a listy , k tó ry szu k a łb y w n iej p ełn e g o o d z w ie r c ie d le n ia p rocesu d a w n ej P o lsk i. M ateriał in fo rm a cy jn y n ie je s t w y czerp u ją cy , a stw o rzo n y p rzez au tora obraz je s t m oże — jak na g u st p ro c e su a listy — za m ało p rzejrzy sty . C zęste d y g resje o ch arak terze k r y - ty c z n o -h isto r y c z n y m , k tó re — być m o że — b y ło b y słu sz n ie j odafełać do p r z y p is ó w . lu b n a w e t zebrać w o so b n y m ro zd zia le, burzą k o n se k w e n tn y tok o p isu i n ie sp rzy ja ją w y r a z isto śc i p rzed sta w ien ia .
T u w sz e la k o — g w o li s p r a w ie d li w o śc i — p o d k reślić trzeb a n a stęp u ją ce „ a le”.
P r a w o p ro ceso w e ze w z g lę d u na w ie lo p ła sz c z y z n o w o ść sw e j p ro b lem a ty k i i brak w ła ś c iw ie p o d zia łu na ja k ą ś część ogóln ą i część szczególn ą (w p r z e c iw ie ń s tw ie do in n y c h g a łę z i p raw a)
Nr 1 RECEN ZJE 87 n a stręcza w y ją tk o w e w p r o st tru d n ości
p r z y b u d ow ie sy n tezy n a u k o w ej, o c z y m p rzek on yw a sy ste m a ty k a n ie jed n eg o p odręcznika ob ow iązu jąc3go p ra w a p rocesow ego. T ru d n ości te p ię tr z y ły się tym bardziej przed h is to r y k ie m zm u szon ym o p erow ać p o jęcia m i d a w n e g o praw a, w y tw o r z o n y m i w dro dze n atu raln ej n ieja k o e w o lu c ji w c ią g u stu le c i i p o zb a w io n y m i d zisiejszej o str o śc i i precyzji. P o w tóre, m y ślę, że te o r e ty k o w i o b ow iązu jącego p raw a b y ło b y r ó w n ie ła tw o k ry ty k o w a ć pracę h isto ry czn ą dotyczącą rep rezen tow an ej p rzezeń d zied zin y p raw a z p u n k t u w i d z e n i a o b e c n y c h z a ł o ż e ń m e t o d y c z n y c h t e j d y s c y p l i - n y, ja k h isto ry k o w i w stę p h istoryczn y d o p od ręczn ik a o b o w ią zu ją ceg o p raw a z p u n k t u w i d z e n i a m e t o d y i f a k t o l o g i i h i s t o r y c z n e j . P o p ro stu n ie w o ln o , jak sąd zę, sto so w a ć p rzy o cen ie prac h istoryczn ych k r y te r ió w m etod yczn ych ob o w ią zu ją c y c h w od p ow ied n iej d y sc y p lin ie p ra w a ży w eg o i v ic e v e r s a , lecz co n a j w y żej p ostu lo w a ć n ależy w sp ó łp ra cę, w fo rm ie — p ow ied zm y — k o n su lta c ji, m ięd zy h isto ry k a m i a p rzed sta w i c ie la m i (sit v e n ia v e rb o ) „d o g m a ty k i” w e w sz y stk ic h w yp ad k ach , w k tórych o b ie d zied zin y w ch od zą ze sobą w ś c i s ły zw iązek . W reszcie p o trzecie, zad a n iem L. P a u leg o n ie b y ło op ra co w a n ie sy n te z y d aw n ego p rocesu p o lsk ie g o, lecz je d y n ie p rzed sta w ien ie osoby
i dorobku Jan a N ix d o rffa tu d zież tych In sty tu c ji p rocesow ych , k tóre zn a la zły o m ó w ien ie w jeg o d ziełach . S tąd też w w yp ad k ach , w k tórych procasua- lista w sp ó łczesn y m ia łb y och otę zg ło sić ja k ieś u w agi k ry ty czn e co do zu
p ełn o ści i ja sn o śc i obrazu p rocesu p o l s k ieg o w m o n o g ra fii au tora, za ch o d zi ła b y p o w a żn a w ą tp liw o ść , czy p reten s je te k iero w a ć pod ad resem L. P a u - lego, czy też raczej J. N ix d o rffa .
P e w n e w ą tp liw o ś c i n a su w a c z y te ln i k o w i n ie b ęd ącem u h isto r y k ie m te r m in ologia. N a tu ra ln ie, a u to r n ie m ógł p om inąć d a w n y ch term in ó w p ra w n y ch p o lsk ich czy ła ciń sk ich , p isząc prScę h isto ry czn ą . Sądzę jed n ak , że w y sta rczy ło n a zw ę taką pod ać w n a w ia sie w te d y , gdy o d a n y m p ojęciu je s t m ow a p o raz p ie r w sz y , w d a l szym cią g u zaś u ży w a ć ra czej jed n o lite j term in o lo g ii w sp ó łc z e sn e j. Te w sz y stk ie „ d y la c je ”, „ cy ta cje”, „p rzy- p o zw y ”, „ in n o te sc e n c je ”, „ p rzyp ow ia- s t y ”» „ p rzy p o w ieszczen ia ”, „term iny ta k to w e ”, „p rzep słzłe”, „roki n ad w or n e ”, „d o śćczy n n e”, „procesy k o n tu m a - c y jn e ”, „ n ie sta n n e ”, „ k ry m in a ln e” itp., u ży w a n e n iejed n o k ro tn ie p ro m isc u e
z o d p o w ied n im i term in a m i w sp ó łc z e s n ym i, n ie w p ły w a ją k o rzy stn ie na c zy teln o ść i ja sn o ść w y w o d ó w .
D o ocen y p racy L. P a u le g o z p u n k tu w id zen ia k r y te r ió w ob ow iązu jących w n au k ach h isto ry czn y ch p o w o ła n i być m ogą ty lk o h isto ry cy . N ie h isto r y k ogra n iczy ć się m u si do u w a g o ch a ra k te rze an alogiczn ym do p od an ych w yżej. Sądzę jed n a k , że ta k ie cech y , ja k cz y teln o ść, ja sn o ść i siła p rzek o n y w a n ia , jak u m iejętn o ść za in tereso w a n ia c z y teln ik a — i to c z y te ln ik a rep rezan tu - jącego d y sc y p lin ę różną od tej, do k tórej n a leży te m a t p racy — za liczy ć trzeb a do z a le t k a ż d e j p racy n a u k o w ej. A z a le ty te cech u ją w sposób w y b itn y p racę L . P au lego.
M arian C ieśla k
