Marcin Świerk
Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z
30 marca 2005 r., WA 4
Palestra 50/11-12(575-576), 270-274
Glosa do wyroku Sądu Najwyższego
z 30 marca 2005 r.
WA 4/05 1
Teza glosowanego wyroku brzmi:
Sam fakt, że oskarżony w toku postępowania przygotowawczego nie przyzna się do popełnie-nia zarzuconego mu przestępstwa, a uczyni to do-piero na rozprawie głównej nie stoi na przeszko-dzie uznania przez sąd, iż „okoliczności popełnie-nia przestępstwa nie budzą wątpliwości” w rozu-mieniu art. 387 § 2 k.p.k.
Glosowane orzeczenie zapadło na gruncie następującego stanu faktycznego: Wyrokiem Wojskowego Sądu Okręgowego w W. z 11 stycznia 2005 r. płk rez. Zdzisław K. w uwzględnieniu wniosku złożonego w trybie art. 387 § 1 k.p.k. został uznany za winnego popełnienia trzech przestępstw. W miejsce kar jednostkowych orzeczono wobec niego karę łączną pozbawienia wolności i karę łączną grzywny, przy czym wykonanie kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono.
Wyrok został zakwestionowany przez obrońcę oskarżonego, który zarzucił m.in. „naruszenie przepisów postępowania przez błędne zastosowanie art. 387 § 1 i 2 k.p.k., wydając wyrok bez przeprowadzenia rozprawy, mimo że oskarżony w po-stępowaniu przygotowawczym nie przyznawał się do popełnienia zarzucanych mu czynów i złożył wyjaśnienia, które niczym nie zostały odparte…”
Sąd Najwyższy, utrzymując w mocy zaskarżony wyrok, słusznie zwrócił uwagę na to m.in., że wbrew twierdzeniu obrońcy rozprawa została przeprowadzona, tyle tylko, że postępowanie dowodowe przeprowadzono częściowo. Dalej stwierdził, że „oskarżony istotnie w postępowaniu przygotowawczym nie przyznawał się do
winy (niekiedy odmawiał wyjaśnień) i taką postawę procesową gwarantuje mu
wo do obrony. Oskarżony ma także prawo do zmiany stanowiska i przyznania się do winy. Podkreślić trzeba, że nieprzyznanie się oskarżonego do popełnienia
za-rzucanych mu czynów (…) nie zostało określone w art. 387 k.p.k. jako przesłanka
negatywna do uwzględnienia wniosku przewidzianego w tym przepisie. Tak więc, gdy oskarżony na rozprawie zmienia swoje stanowisko, przyznaje się do popełnie-nia zarzucanych mu przestępstw, a następnie sam składa wniosek w trybie art. 387 § 1 k.p.k., zachodzą formalne warunki do zastosowania tej instytucji”.
Wyeksponowana teza, jako trafna, zasługuje na akceptację. Wymaga jednak szerszego uzasadnienia i uzupełnienia.
Wpierw zauważyć jednak należy, że Sąd Najwyższy utożsamia najwyraźniej przyznanie się do winy z przyznaniem się do popełnienia czynu. Stanowisko to uznać należy, z praktycznego punktu widzenia, za prawidłowe. Nie wchodząc w spór na temat zasadności rozróżnienia winy w sensie materialnoprawnym i proce-sowym oraz zakresów znaczeniowych określeń „przyznanie się do zarzucanego czynu” (art. 386 § 1 k.p.k.) i „przyznanie się do winy” (art. 388 k.p.k.)2 uważam, że nie ma on dla glosowanego rozstrzygnięcia znaczenia3.
W doktrynie pogląd, że przyznanie się do winy jest warunkiem sine qua non za-stosowania instytucji z art. 387 k.p.k. jest jednym z bardziej kontrowersyjnych4.
2 Na ten temat zob. przykładowo: M. Klejnowska, Przyznanie się do czynu a przyznanie się do winy,
„Palestra” 2005, Nr 5–6, s. 74–86; M. Klejnowska, Oskarżony jako osobowe źródło informacji o
prze-stępstwie, Zakamycze 2004, s. 203–213; A. Ważny, Czy przyznanie się oskarżonego do winy warunkuje stosowanie instytucji określonej w art. 387 Kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 2003, nr 6,
s. 139; na gruncie analogicznych przepisów k.p.k. z 1969 r.: B. Zając, Przyznanie się oskarżonego do
winy w procesie karnym, Zakamycze 1995, w szczególności s. 44–52.
3 Z tej przyczyny w dalszych rozważaniach będę używał obu określeń wymiennie.
4 Za koniecznością przyznania się wypowiedzieli się np.: S. Waltoś, Nowe instytucje w Kodeksie
postę-powania karnego z 1997 r., PiP 1997, nr 8, s. 33; T. Grzegorczyk, Kodeks postępostę-powania karnego wraz z ko-mentarzem do ustawy o świadku koronnym, Zakamycze 2003, s. 987; L. K. Paprzycki (w:) J. Grajewski,
L. K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, t. I, Zakamycze 2003, s. 960–961; Z. Muras,
Wyjaśnienia oskarżonego w procesie karnym i prawie karnym materialnym, Komentarz, C. H. Beck,
War-szawa 2005, s. 347–349; A. Ważny, op. cit., s. 135–141 (autor zmienił poprzednio zajmowane stanowi-sko – zob. Kilka uwag na tle art. 387 k.p.k., Prok. i Pr. 2000, nr 12, s. 27); A. Ważny (w:) K. T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 2005, s. 705–706; J. Grajewski, Przebieg procesu karnego, C. H. Beck, Warszawa 2001, s. 166; M. Jeż-Lu-dwichowska (w:) A. Bulsiewicz, M. Jeż-LuJeż-Lu-dwichowska, D. Kala, D. Osowska, Przebieg postępowania
kar-nego, Toruń 1999, s. 132; A. Marek (w:) Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci profesora Stanisława Waltosia, Warszawa 2000, s. 71; E. Kruk, Kilka uwag na temat stosowania art. 335 i 387 Kodeksu postępowania karnego, Prok. i Pr. 2000, nr 1, s. 87–88; A. Zachuta, Proces karny skró-cony, „Palestra” 2000, Nr 7–8, s. 65; M. Zbrojewska, Dobrowolne poddanie się karze w Kodeksie postę-powania karnego, Białystok 2002, s. 167 i n.; P. Kardas, Konsensualne sposoby rozstrzygania w świetle no-welizacji kodeksu postępowania karnego z 10 stycznia 2003 r., Prok. i Pr 2004, nr 1, s. 46–47; B. Myrna, Skazanie bez rozprawy (art. 335 k.p.k.) albo bez przeprowadzenia postępowania dowodowego (art. 387 k.p.k.). Podobieństwa i różnice, Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. VIII, s. 209–210; jak się wydaje – P.
Słusznie Sąd Najwyższy stwierdził w uzasadnieniu glosowanego judykatu, że nieprzyznanie się oskarżonego nie zostało określone w art. 387 k.p.k. jako prze-słanka negatywna do uwzględnienia wniosku przewidzianego w tym przepisie.
Problem sprowadza się jednak do pytania, czy można uznać, że okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, w sytuacji gdy oskarżony nie przyznaje się do popełnienia czynu. Uważam, że tak.
Zwrócić należy uwagę, że podobny warunek zawarty jest w art. 66 § 1 k.k. za-wierającym przesłanki warunkowego umorzenia postępowania. W powołanym przepisie mowa jest o niebudzących wątpliwości okolicznościach popełnienia czy-nu5. Zgodnie zaś z utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażanym jesz-cze na gruncie przepisów art. 27 § 1 k.k. z 1969 r.6 oznacza to, że możliwe jest
usta-s. 405; odmiennie: przykładowo R. A. Stefański, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, t. II, DW ABC 2004, s. 692–693; A. Kryże (w:) Kodeks postępowania karnego, Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 2001, s. 665; A. Gaberle, Leksykon polskiej
procedury karnej, Gdańsk 2004, s. 268–269; E. Samborski, Zarys metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, LexisNexis, Warszawa 2002, s. 266; D. Wysocki, Instytucja „porozumienia” w postępowaniu karnym, PiP 2000, nr 10, s. 93–95; P. Rogoziński, Dobrowolne poddanie się przez oskarżonego odpowie-dzialności karnej, PiP 2000, nr 9, s. 55–57; B. Zając, Prawno-procesowe konsekwencje przyznania się do winy w świetle k.p.k. z 1997 r., „Gazeta Sądowa” 2000, nr 2, s. 35–36; S. Steinborn, Porozumienia w pol-skim procesie karnym, Zakamycze 2005, s. 260–278; najpełniejszy w zasadzie wykaz dotyczącej tego
za-gadnienia literatury zawiera praca S. Steinborna: S. Steinborn, op. cit., przypisy 682–684.
5 Czynu, a nie przestępstwa jak w art. 387 k.p.k., jednak nie uważam, by różnica ta miała znaczenie
dla omawianej problematyki, mimo oczywistych różnic pomiędzy czynem a przestępstwem.
6 Uchwała Połączonych Izb Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego z 29 stycznia 1971 r., VI KZP 26/69,
OSNKW 1971, z. 3, poz. 33; wyrok SN (7) z 11 lipca 1985, RNw 17/85, OSNKW 1986, z. 3–4, poz. 18; tak też przykładowo W. Świda (w:) I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 158; J. Bafia (w:) J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1987, s. 138–139; A. Marek (w:) Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki pod redakcją A. Marka, PWN, Warszawa 1986, s. 207; tenże, Warunkowe umorzenie postępowania karnego, Warszawa 1973, s. 111–112; M. Le-onieni, W. Michalski, Warunkowe umorzenie postępowania karnego w świetle ustawy i praktyki sądowej, Warszawa 1972, s. 38–41; A. Zoll (w:) K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Szewczyk, A. Zoll, Komentarz do
kodek-su karnego. Część ogólna, Warszawa 1994, s. 222; K. Buchała, Prawo karne materialne, PWN, Warszawa
1989, s. 565; na gruncie k.k. z 1997 r. postanowienie SN z 27 listopada 2003 r., V KK 301/03, OSNKW 2004, z. 1, poz. 9; A. Zoll (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, wyd. II, Zakamycze 2004, s. 1005; T. Kozioł, Zasada in dubio pro reo a brak wątpliwości popełnienia czynu zabronionego jako przesłanka
wa-runkowego umorzenia postępowania karnego, PS 2002, nr 11–12, s. 150; B. Kunicka-Michalska (w:)
E. Bieńkowska, B. Kunicka-Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska, Kodeks karny. Część ogólna.
Komen-tarz, C. H. Beck, Warszawa 1999, s. 1070; A. Marek, Kodeks karny. KomenKomen-tarz, DW ABC, Warszawa 2004,
s. 263; P. Hofmański, L. K. Paprzycki (w:) Kodeks karny. Komentarz pod red. O. Górniok, LexisNexis, Warsza-wa 2004, s. 229; M. Kalitowski (w:) Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 2005, s. 607–608; J. Wojciechowski,
Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 145; R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komen-tarz, Warszawa 1998, s. 114; Z. Sienkiewicz (w:) M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne mate-rialne. Część ogólna i szczególna, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 310; J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 388; L. Gardocki, Prawo karne, C. H. Beck, 3 wydanie, Warszawa
lenie istnienia tej przesłanki mimo nieprzyznania się oskarżonego. Uwagi te odno-szą się niewątpliwie do instytucji „skróconej rozprawy”.
O niebudzących wątpliwości okolicznościach popełnienia przestępstwa mowa jest też w art. 335 § 1 k.p.k., zawierającym przesłanki instytucji skazania bez rozprawy. Także i tu nie wyrażono warunku przyznania się oskarżonego. Natomiast w art. 335 § 2 k.p.k. zawarto stwierdzenie o niebudzących wątpliwości wyjaśnieniach podejrza-nego7, ale z zestawienia obu powołanych przepisów wynika, że wyjaśnienia te nie są przesłanką skazania bez rozprawy, umożliwiają natomiast zaniechanie przeprowa-dzenia dalszych czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym.
Wreszcie istotna jest treść art. 388 k.p.k. Stanowi on o niebudzących wątpliwości wyjaśnieniach oskarżonego przyznającego się do winy, jako niezbędnej przesłance częściowego postępowania dowodowego.
O niebudzących wątpliwości okolicznościach czynu i takiej winie oskarżonego mowa jest w art. 500 § 3 k.p.k.
Z porównania wszystkich wskazanych przepisów wynika, że warunkiem zasto-sowania niektórych z powyższych instytucji są niebudzące wątpliwości okoliczno-ści czynu, innych – niebudzące wątpliwookoliczno-ści wyjaśnienia oskarżonego, a jeszcze in-nych – niebudzące wątpliwości wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy. Założywszy racjonalność ustawodawcy8 uznać musimy, że zakresy znacze-niowe powyższych określeń nie są identyczne. To zaś prowadzi do wniosku, że do warunków uwzględnienia wniosku z art. 387 § 1 k.p.k. nie należy ani przyznanie się oskarżonego do winy, ani złożenie przez niego wyjaśnień. Gdyby ustawodawca taki warunek chciał ustanowić, to treść art. 387 § 2 wzbogaciłby o odpowiednie przesłanki, tak jak uczynił to przy okazji innych, zaprezentowanych instytucji.
Z żadnego z przepisów k.p.k. nie wynika założenie, że okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości tylko wtedy, gdy wyjaśnienia oskarżonego ich nie bu-dzą. I dobrze, że tak jest. O ile trudno sobie wyobrazić sytuację, w której wyjaśnie-nia oskarżonego nie budzą wątpliwości, a budzą je okoliczności popełniewyjaśnie-nia czy-nu, to z łatwością można wskazać sytuację, kiedy wyjaśnienia oskarżonego z roz-maitych przyczyn wątpliwości budzą, a okoliczności popełnienia czynu nie pozo-stawiają żadnych niejasności.
Od założenia, że okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości tylko wówczas, gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy ich nie budzą,
7 Na potrzeby glosy przyjmuję, iż wyjaśnienia nie budzą wątpliwości, jeśli ich treść ich nie budzi,
przy czym bez znaczenia jest oświadczenie oskarżonego o przyznaniu się bądź nie do czynu.
8 A jest to dla dokonania wykładni konieczne, choć niekiedy niesłusznie kwestionowane (zob. np.
uzasadnienie nad wyraz wątpliwej uchwały SN z 30 listopada 2004 r., I KZP 23/04 dot. znamion prze-stępstwa z art. 12a ust. 1 ustawy z 2 marca 2001 r. o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych, OSNKW 2004, z. 11–12, poz. 100, s. 5 z aprobującą glosą W. Radeckiego, OSP 2005, z. 6, poz. 81 i krytyczną J. Błachuta, Kwartalnik Apelacji Gdańskiej, 2005, nr 1, s. 132–142; cechę racjonalności ustawodawcy podaje w wątpliwość również W. Radecki w glosie do uchwały SN z 24 lipca 2001 r., I KZP 10/01, OSP 2002, z. 2, poz. 24, s. 99).
już tylko krok do słusznie zarzuconej formalnej teorii dowodowej i uznania przy-znania się oskarżonego za dowód najważniejszy.
Nadto, gdyby przyjąć powyższe założenie, to konsekwencją nieprzyznania się oskarżonego (i niezłożenia odpowiednich wyjaśnień9) musiałoby być w znacznej części wypadków jego uniewinnienie10.
Zarysowuje się w związku z powyższym problem racjonalności postąpienia oskarżo-nego nieprzyznającego się do winy, zaprzeczającego popełnieniu czynu i składającego jednocześnie wniosek o skazanie go w trybie art. 387 k.p.k. Mimo że ocena takiego za-chowania nie ma znaczenia dla zastosowania omawianej instytucji, to obserwacja spraw uczy, że motywy oskarżonych bywają rozmaite. Z mojej praktyki (a najpewniej nie są to doświadczenia oryginalne) wynika, że są oskarżeni, którzy nigdy nie przyznają się do niczego, gdyż uważaliby to za dyshonor, a okoliczności przestępstwa odtworzone na podstawie innych dowodów nie pozostawiają żadnych wątpliwości co do czynu i winy11. I niektórzy spośród nich, czasem ze znacznym bagażem doświadczeń w kontak-tach z wymiarem sprawiedliwości, składają wnioski, o jakich mowa w art. 387, i to nie-kiedy wnioski o wymierzenie wieloletnich kar pozbawienia wolności.
Przypomnieć należy to, na co zwrócono już uwagę w literaturze12, tj. rodzaj ase-kuracji ze strony oskarżonego. Przecież jego wniosek może nie zostać uwzględnio-ny z różuwzględnio-nych przyczyn. Nie będąc tego pewuwzględnio-nym, oskarżouwzględnio-ny może nie przyznać się w obawie, by w protokole nie pozostało stosowne oświadczenie, które może być przeciw niemu wykorzystane.
W literaturze wskazano jeszcze na inne przyczyny takiego zachowania się oskar-żonych13.
Reasumując powyższe rozważania uważam, że stanowisko Sądu Najwyższego wyeksponowane w tezie zasługuje na akceptację. Nie dlatego jednak, że oskarżony ostatecznie przyznał się, ale dlatego, że warunkiem uwzględniania wniosku z art. 387 § 1 k.p.k. nie jest przyznanie się oskarżonego (co podkreślono w uzasadnie-niu). Przesłanką taką nie jest też złożenie wyjaśnień.
Oczywiste jest stwierdzenie, że okoliczności sprawy należy zbadać w takiej sytuacji szczególnie wnikliwie. Ale przecież należy tak postępować zawsze, niezależnie od tego, czy i co łaskaw jest powiedzieć oskarżony. Zasady oceny dowodów nie zależą przecież od tego, czy ujawniane są one na rozprawie „zwykłej”, czy „skróconej”.
Marcin Świerk
9 Które winny się przecież odnosić do znamion strony podmiotowej i przedmiotowej czynu
zabro-nionego.
10 To konsekwencja zastosowania art. 5 § 2 k.p.k. – skoro istnieją wątpliwości poważne (a tylko o
takie może chodzić) i nieusuwalne (bo oskarżony się nie przyznał).
11 Co do możliwych sytuacji, gdy okoliczności popełnienia mogą nie budzić wątpliwości, zob.
S. Steinborn, op. cit., s. 273–274.
12 D. Wysocki, op. cit., s. 94. 13 R. A. Stefański, op. cit., s. 693.
