O pierwszych grobach kultur ceramik wstęgowych w Polsce – raz jeszcze. Inwentarze krzemienne grobów kultury lubelsko-wołyńskiej ze stanowiska Grodzisko II w Złotej w świetle analizy traseologicznej

(1)

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSzAwA 2017 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXvIII

2017

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

XV

iii

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

(2)

Tom LXVIII

WIadomoścI

ar che oLo gIcz ne

dr. Jana Jaskanisa

(19.07.1932–28.11.2016)

w latach 1980–2001

Dyrektora Państwowego Muzeum Archeologicznego

i Redaktora Naczelnego „Wiadomości Archeologicznych”

(3)

Redaguje zespół / Editorial staff:

dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,

mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:

Przewodniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),

prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),

prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)

Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:

prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. Judyta Rodzińska-Nowak

Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka,

Jacek Andrzejowski, Magdalena Małek, Magdalena Mączyńska, Jan Schuster, Beverly Hirschel, Manuel García-Heras, Piotr Godlewski

Korekta / Proof-reading: Autorzy

Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:

JRJ

Rycina na okładce: emaliowana zapinka z Chlebczyna. Rys.: Lidia Kobylińska i Anna Potoczny Cover picture: the enamelled brooch from Chlebczyn. Drawing: Lidia Kobylińska and Anna Potoczny

Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków

Samorządu Województwa Mazowieckiego

Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/

Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:

Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95

e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl

(4)

WIADoMośCI ARCHEoLoGICZNE

Tom (Vol.) LXVIII

SPIS TREśCI

PIoTR MąCZYńSKI, ANNA ZAKośCIELNA

O Pierwszych grobach Kultur ceramiK wstęgowych w Polsce –

RAZ JeSZCZe. iNWeNTARZe KRZeMieNNe GROBóW KULTURy

LUBeLSKO-WOłyńSKieJ Ze STANOWiSKA groDzisKo ii W ZłOTeJ

W śWieTLe ANALiZy TRASeOLOGiCZNeJ

ANoTHER ASSESSMENT oF “THE FIRST DANUBIAN CULTURE GRAVES FRoM PoLAND”. USE-WEAR ANALYSIS oF FLINT INVENToRIES FRoM LUBLIN-VoLHYNIAN CULTURE GRAVES

AT ZŁoTA, SITE GRODZISKO II

Wstęp

Przed dziesięciu laty na łamach „Wiadomości Archeolo-gicznych” opublikowano pierwsze groby kultur ceramik

wstęgowych w Polsce, jak nazwał Józef Żurowski odkryte

w latach 30. XX wieku na stanowiskach Grodzisko I i II w Złotej, pow. sandomierski, zespoły grobowe kultury lu-belsko-wołyńskiej (J. Żurowski 1930; 1932). Po długich staraniach udało się skompletować inwenta rze sześciu odkrytych przez Żurowskiego grobów tej kultury, prze-chowywane w różnych instytucjach i miastach Polski, wykonać analizy antropologiczne, archeozoologiczne i malakologiczne, a ponadto datowania 14_{C dla pięciu}

zespołów (B. Sałacińska, A. Zakościelna 2007). Dziś prezentujemy wyniki analizy funkcjonalnej wyrobów krzemiennych z grobów 101 i 122 na polu Grodzisko II.

obydwa obiekty – wraz z grobem 121 – tworzyły nie-wielkie skupisko przy północno-wschodniej granicy wy-kopalisk J. Żurowskiego (Ryc. 1). Usytuowane były wzdłuż linii biegnącej z południowego zachodu na północny wschód. Grób 101, w którym pochowany został dorosły mężczyzna, wyznacza południowo-zachodni skraj tego skupiska. W odległości około 4,5 m na północny wschód od niego zlokalizowany był grób 122 (kenotaf), a 2,5 m dalej w tym kierunku – grób 121, poważnie zniszczo-ny pochówek dwóch osób dorosłych. odległość między położonymi skrajnie grobami 101 i 121 wynosiła 7 m (Ryc. 1:B). Te trzy obiekty grobowe zapewne stanowią zachodnią granicę niewielkiego cmentarzyska, którego kontynuacji można się spodziewać poza granicą przeba-danego w 1930 roku obszaru.

Abstract: Flint objects are typical of male equipments in the Lublin-Volhynian Culture graves. Some of adult men had been buried with a rich set o flint objects uncovered in different places of their graves. For example, there were macrolithic blades and retouched blade daggers made of Volhynian flint, placed on the chest or by the hips of a dead bodies. So far use-wear analyses of such objects were hardly executed. The article presents results of functional analysis of flint objects from a male burial (grave no. 101) and a cenotaph (grave no. 122) from Złota, Sandomierz County, site Grodzisko II, both dated to the late phase of the Lublin-Volhynian Culture.

Key words: Lublin-Volhynian Culture, grave inventories, flint artefacts, use-wear analysis

Słowa kluczowe: kultura lu belsko-wołyńska, inwentarze grobowe, zabytki krzemienne, analiza śladów użytkowych

m I S c e L L a n e a

(7)

108

Ryc. 1. Z ł o t a, stan. Grodzisko I i Grodzisko II. Zbiorczy plan obiektów. Wg: B. Sałacińska i A. Zakościelna 2007 (ze zmianami) Fig. 1. Z ł o t a, site Grodzisko I and Grodzisko II. Aggregate plan of features. After: B. Sałacińska A. Zakościelna 2007 (modified)

Ryc. 2. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. Plan grobu 101. Wg: A. Zakościelna 2010 (ze zmianami) Fig. 2. Z ł o t a, site Grodzisko II. Plan of grave 101. After: A. Zakościelna 2010 (modified)

Materiały

Grób 101/1930 – w prostokątnej jamie grobowej o

wy-miarach ok. 215×95 cm, zorientowanej wzdłuż osi SE- -NW, na głębokości 20 cm odsłonięto szkielet

dorosłe-go mężczyzny (adultus/maturus) w pozycji skurczonej na prawym boku, głową na SE, twarzą zwróconą na NE (Ryc. 2). Zmarłego wyposażono w 15 naczyń ustawio-nych w dwóch grupach: A – siedem na wysokości

(8)

czasz-109 ki i tułowia, B – osiem na przedłużeniu stóp. Ponadto za

plecami leżał topór rogowy, na lewym talerzu miednicz-nym ornamentowane ostrze kościane, a obok skupisko przedmiotów krzemiennych: wiórowiec-sztylet z krze-mienia wołyńskiego, poniżej niego sześć wyrobów wióro-wych (w tym drapacz) z krzemienia czekoladowego, na-tomiast pod lewą kością udową dwa kolejne wióry z tego surowca. Skupisko zabytków krzemiennych leżące obok

lewego talerza miednicznego i ziemia wokół nich zabar-wione były na kolor różowoczerwony. Ta plama miała kształt wydłużonego trójkąta i ewidentnie odwzorowuje zarys woreczka (mieszka) z materiału organicznego za-wieszonego przy pasie, w którym mężczyzna nosił swoje podstawowe instrumentarium narzędziowe (B. Sałaciń-ska, A. Zakościelna 2007, ryc. 19). Pod jednym z naczyń stojących na przedłużeniu stóp znajdowały się ponadto

Ryc. 3. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. Inwentarz grobu 101: wiórowiec-sztylet. Legenda (do ryc. 3, 4, 6–8): ↔ – kierunek pracy; M – mięso; S – skóra; T – tusza zwierzęca; R – rośliny; D – drewno; K – krzesak; S – skóra; N – czynność nieokreślona; NP – krawędź

prawdopodobnie używana. Rys.: P. Mączyński, A. Zakościelna

Fig. 3. Z ł o t a, site Grodzisko II. Inventory of grave 101: retouched blade dagger. Key (for figs 3, 4, 6–8): ↔ – direction of working; M – meat; S – hide; T – animal carcass; R – plant; D – wood; K – firemaking; S – hide; N – undetermined activity; NP – conjectured working edge.

(9)

110

dwa trapezy (2 małe wiórka krzemienne [...] Każde z tych

wiórek miało kształt małego trapezu – B. Sałacińska,

A. Zakościelna 2007, s. 91). Mężczyzna miał ponad-to na prawym przedramieniu dwuzwojową bransoletę i zawieszone na niej kółko wykonane z miedzi, a jeden z paliczków lewej dłoni pokryty był nalotem miedzia-nym. Aranżacji jamy grobowej dopełniały kości (żebra) krowy leżące na przedłużeniu naczyń z grupy A, skupi-sko zwierzęcych kości długich nieoznaczonych gatunko-wo, zlokalizowane między żebrami krowy a naczyniami z grupy B, oraz tysiące muszelek Cerithium, którymi ob-sypana była zwłaszcza górna część szkieletu (B. Sałaciń-ska, A. Zakościelna 2007, s. 90–96).

Z zestawu przedmiotów krzemiennych, który mógł liczyć 11 sztuk, zachował się jedynie wiórowiec-sztylet i drapacz wiórowy: 1. Wiórowiec-sztylet uformowany retuszem rynienkowatym, krzemień wołyński; piętka daszkowata, sęczek rozlany z rozległą skazą, negatywy prawcowania; nieznacznie podgięty w partii środkowej; przekrój tra-pezowaty; wymiary: dług. 161 mm, szer. 38 mm, grub. 12 mm (Ryc. 3). Piętka dookolnie wymiażdżona. 2. Dra-pacz wiórowy z prostym drapiskiem, krzemień czekola-dowy; piętka naturalna, sęczek wysklepiony, negatywy prawcowania; nieznacznie podgięty w partii środkowej, płaszczyznowo skręcony w partii dystalnej, przekrój trój-kątno-trapezowaty; wymiary: dług. 102 mm, szer. 24 mm, grub. 6 mm (Ryc. 4).

Grób 122/1930 – bez szczątków ludzkich. Strop

obiek-tu o zarysie zbliżonym do prostokątnego, zorientowany wzdłuż osi SSE-NNW, pojawił się na głębokości 20 cm Ryc. 4. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. Inwentarz grobu 101: drapacz.

Rys.: P. Mączyński, A. Zakościelna

Fig. 4. Z ł o t a, site Grodzisko II. Inventory of grave 101: endscraper. Drawing: P. Mączyński, A. Zakościelna

Ryc. 5. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. Plan grobu 122.

Wg: A. Zakościelna 2010 (ze zmianami) Fig. 5. Z ł o t a, site Grodzisko II.

Plan of grave 122. After: A. Zakościelna 2010 (modified)

(10)

111 (Ryc. 5). Wyposażenie składało się z 11 naczyń

stoją-cych w dwóch skupiskach: cztery w części SE oraz sześć w części NW i W jamy grobowej. Ponadto odkryto pięć zabytków krzemiennych, a aranżację jamy grobo-wej – podobnie jak w wypadku grobu 101 – dopełniały kości zwierzęce: żebra konia i kości długie kozy/owcy; dno również wysypane było muszelkami Cerithium. Po-nad grobem natrafiono na topór z poroża jelenia, szydło kościane i przedmiot kościany z wydrążonym otworem (B. Sałacińska, A. Zakościelna 2007, s. 98–102). Grób

122 był kenotafem poświęconym zapewne mężczyźnie, jak sądzić można po wyposażeniu krzemiennym oraz odkrytym ponad obiektem toporze.

Analizie traseologicznej poddano: 1. Wiór negatywowy, krzemień czekoladowy; piętka wielonegatywowa, sęczek wysklepiony ze skazą, negatywy prawcowania; nieznaczne podgięcie w części środkowej; przekrój trapezowaty; wy-miary: dług. 169 mm, szer. 28 mm, grub. 8 mm (Ryc. 6:1).

2. Wiórek zachowany w dwóch fragmentach, krzemień

czekoladowy; piętka fasetowana, sęczek wysklepiony,

Ryc. 6. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. Inwentarz grobu 122: 1, 2 – wióry; 1A – fotografia widocznych na wiórze nr 1 śladów użytkowych, najpewniej związanych z obróbką tuszy zwierzęcej (200×, obiektyw 20). Rys.: P. Mączyński, A. Zakościelna. Fot.: P. Mączyński Fig. 6. Z ł o t a, site Grodzisko II. Inventory of grave 122: 1, 2 – blades; 1A – photograph of use-wear observed on blade no. 1, associated

(11)

112

Ryc. 7. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. Inwentarz grobu 122: 1 – wiór; 2 – wióroodłupek. Rys.: P. Mączyński, A. Zakościelna Fig. 7. Z ł o t a, site Grodzisko II. Inventory of grave 122: 1 – blade; 2 – blade-like flake. Drawing: P. Mączyński, A. Zakościelna

(12)

113 negatywy prawcowania; lekko podgięty w partii

środ-kowej, przekrój trójkątny; wymiary: dług. 42 mm, szer. 9 mm, grub. 2 mm (Ryc. 6:2). 3. Wiór jednobocznie wzdłużnie korowy, krzemień czekoladowy; piętka dasz-kowata, sęczek wysklepiony ze skazą, negatywy praw-cowania; prosty, przekrój trapezowaty; wymiary: dług. 133 mm, szer. 41 mm, grub. 12 mm (Ryc. 7:1). 4. Wió-roodłupek jednostronnie wzdłużnie korowy, krzemień czekoladowy; drobny retusz stromy obydwu krawędzi w partii dystalnej; piętka fasetowana, sęczek wysklepio-ny ze skazą, negatywy prawcowania; prosty, przekrój trój-kątny; wymiary: dług. 93 mm, szer. 49 mm, grub. 9 mm (Ryc. 7:2). 5. Półtylczak skośny, krzemień czekoladowy; pierwotnie półtylec uformowany retuszem rynienkowa-tym, następnie przeretuszowany drobno półstromo przy wierzchołku. Część proksymalna retuszowana zwrotnie; piętka jednonegatywowa, sęczek wysklepiony ze skazą, negatywy prawcowania; prosty, przekrój trapezowaty; wymiary: dług. 80 mm, szer. 20 mm, grub. 4 mm. Część proksymalna wybłyszczona i zagładzona, piętka dookol-nie starta (Ryc. 8:1).

Wyniki analizy mikroskopowej

Analiza traseologiczna została przeprowadzona przy wy-korzystaniu dwóch rodzajów mikroskopów. W początko-wej fazie badań posłużono się sprzętem stereoskopowym

Carl Zeiss, Discovery V8, umożliwiającym uzyskanie po-większeń rzeczywistych od 10× do 80×. Mikroskop wy-korzystywano z zewnętrznym źródłem zimnego światła led. Ten etap obejmował poszukiwanie oraz wydzielenie krawędzi potencjalnie używanych (A. L. van Gijn 1989, s. 13). Następny krok prospekcji polegał na przebadaniu artefaktów za pomocą aparatury Meiji Techno MC-50T. Jest to mikroskop metalograficzny umożliwiający uzy-skanie znacznie większych powiększeń – od 50× do 500×. Na tym etapie analizy skupiono się na obserwacji rodzaju wyświeceń użytkowych oraz śladów liniowych. W celu usunięcia odcisków palców wyroby krzemienne zostały oczyszczone za pomocą acetonu. Zastosowana metoda przeprowadzania analiz mikroskopowych nie odbiega od ogólnych założeń stosowanych przy tego typu bada-niach (A. L. van Gijn 1989, s. 13). Również użyty w pra-cy system pojęciowy oraz terminologia zostały oparte na funkcjonującym w literaturze przedmiotu nazewnictwie (A. L. van Gijn 1989, s. 3–8, 16–20; 2010, s. XV; G. osi-powicz 2010, s. 25–35 i tam dalsza literatura).

Analizie traseologicznej poddano dwa wytwory po-chodzące z grobu 101 oraz pięć form stanowiących in-wentarz pochówku 122. Stan zachowania wyrobów nie-korzystnie wpływa na możliwości obserwacji śladów – pewne obszary powierzchni większości form pokrywał osad kalcytowy. Ponadto na wiórowcu-sztylecie z grobu

Ryc. 8. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. Inwentarz grobu 122: 1 – półtylczak; 1A – fotografia widocznych na półtylczaku śladów użytkowych, najpewniej związanych z wykorzystaniem narzędzia w charakterze krzesaka (200×, obiektyw 20). Rys.: P. Mączyński, A. Zakościelna.

Fot.: P. Mączyński

Fig. 8. Z ł o t a, site Grodzisko II. Grave inventory 122: 1 – truncation; 1A – photograph of use-wear observed on the truncation, associated with use of this tool as a firestone (200×, lens 20). Drawing: P. Mączyński, A. Zakościelna. Photo: P. Mączyński

(13)

114

Ryc. 9. Z ł o t a, stan. Grodzisko II. ślady użytkowe widoczne na pochodzącym z grobu 101 wiórowcu-sztylecie. 1 – widoczne na grani międzynegatywowej wyświecenie oraz ślady liniowe wskazujące na stosowanie pochwy; 2 – widoczne w części przypiętkowej silne starcie powierzchni związane ze stosowaniem pochwy lub oprawy; 3, 4 – ślady użytkowe, wyświecenie oraz ślady liniowe związane z obróbką roślin

lub skóry (200×, obiektyw 20). Fot.: P. Mączyński

Fig. 9. Z ł o t a, site Grodzisko II. Use-wear visible on the retouched blade dagger found in grave 101. 1 – polish on the arris and linear marks suggest the use of a sheath; 2 – heavy surface wear observed near the platform presumably from a sheath or hafting; 3, 4 – use-wear, polish

and linear marks associated with working plant material or hides (200×, lens 20). Photo: P. Mączyński 101 widoczna jest silnie rozwinięta patyna (Ryc. 4). Ten

rodzaj odbarwień w stopniu znacznie mniejszym był no-towany również na innych artefaktach.

Do form cechujących się obecnością dobrze rozwi-niętych śladów użytkowych należy wiórowiec-sztylet z inwentarza grobu 101 (Ryc. 4). Na całej długości kra-wędzi lewego oraz środkowej partii prawego boku narzę-dzia widoczne były intensywnie rozwinięte wyświecenia o kraterowej topografii oraz ślady liniowe (czarne rysy, bruzdy, linie) ułożone prostopadle do krawędzi ostrza (Ryc. 9:3.4). Przeobrażeniom tym nie towarzyszył ani retusz, ani wymiażdżenia użytkowe, krawędź pracują-ca jest deli katnie zaokrąglona. Zaobserwowane zmia-ny o charakterze użytkowym najpewniej należy wiązać z wykorzystywaniem narzędzia jako skrobacza do ob-róbki skóry lub/i roślin.

odmienny rodzaj śladów użytkowych zarejestrowano na powierzchni piętki, na której widoczne jest delikatne wymiażdżenie krawędzi oraz powierzchni.

Niewyklu-czone, iż zmiany te mogą mieć związek z wykorzysty-waniem tego fragmentu narzędzia przez krótkotrwały okres w charakterze krzesaka (K. Pyżewicz, P. Rozbiegal-ski 2012, s. 263; A. Sorensen, W. Roebroeks, A. van Gijn 2014, s. 481–483; D. Stapert, L. K. Johansen 1999a, s. 158; 1999b, s. 773). Równie ciekawym polem obserwacji oka-zały się granie międzynegatywowe oraz wystające punk-ty, gdzie widoczne jest wyświecenie ścierające naturalny relief krzemienia (Ryc. 9:1.2). Najpewniej rejestrowane zmiany należy interpretować jako świadectwa stosowania pochwy lub/oraz oprawy, lecz z racji na obecność na po-wierzchni wytworu silnej patyny dokładne rozdzielenie tych dwóch kategorii śladów nie jest możliwe (porównaj V. Rots 2008, 57–59; 2010, tabl. 90, 91). Jedynie w części wierzchołkowej widoczne są dobrze rozwinięte ślady li-niowe w postaci czarnych rys (Ryc. 9:1) wskazujących na przenoszenie tej części narzędzia w pochwie (porównaj V. Beugnier, H. Plisson 2000, ryc. 12:C.D; W. Grużdź, W. Migal, K. Pyżewicz 2015, s. 124–129).

(14)

115 Drugie z pochodzących z grobu 101 narzędzi to

dra-pacz wiórowy z prostym drapiskiem (Ryc. 5). Na jego obydwu krawędziach bocznych zaobserwowano obec-ność słabo wykształconego matowego wyświecenia wnikającego w strukturę krzemienia. Podobne zmiany

mogą wskazywać na krótkotrwałe użytkowanie narzę-dzia w charakterze noża do cięcia miękkiego materiału, takiego jak mięso lub skóra (L. H. Keeley 1980, s. 53–55; E. Moss 1983, s. 93; P. Vaughan 1985, s. 38).

obydwa przedmioty krzemienne z grobu 101 no-siły na sobie ponadto drobinki czerwonego barwnika (ochry?) zachowane w zagłębieniach negatywów retu-szu, co związane jest najpewniej z faktem, iż całe skupi-sko zabytków krzemiennych leżące obok lewego talerza miednicznego i ziemia wokół nich zabarwione były na kolor różowoczerwony.

W wypadku grobu 122 analizie poddano pięć wy-tworów krzemiennych. Jednym z nielicznych odkry-tych w grobie narzędzi morfologicznych jest półtylczak (Ryc. 8:1). W części przypiętkowej okazu widoczne jest, dostrzegalne gołym okiem, silne zaokrąglenie krawędzi, któremu towarzyszą liczne wymiażdżenia. Przeprowa-dzone badania mikroskopowe pozwoliły na zaobserwo-wanie jaskrawego wyświecenia o kopułowej topografii. Występowanie silnego, widocznego makroskopowo za-okrąglenia często traktowane jest jako wskazówka suge-rująca, iż narzędzie to mogło być wykorzystywane w pro-cesie krzesania ognia (K. Pyżewicz, P. Rozbiegalski 2012, s. 266). Jednakże uwidaczniająca się w trakcie obserwacji mikroskopowych specyfika tych zmian wskazuje, że nie posiadają one cech typowych dla narzędzi wykorzysty-wanych przy tej czynności (K. Pyżewicz, P. Rozbiegal-ski 2012, s. 263; A. Sorensen, W. Roebroeks, A. van Gijn 2014, s. 481–483; D. Stapert, L. K. Johansen 1999a, s. 158; 1999b, s. 773). obserwowane ślady charakteryzują się obecnością jaskrawego wyświecenia o kopułowej topo-grafii i płaskiej teksturze. W niektórych, zapewne inten-sywniej wykorzystywanych partiach doszło do całkowi-tego starcia naturalnego reliefu krzemienia (Ryc. 8:1A). W rozwiązaniu tej kwestii pomocne mogą okazać się wy-niki analiz mikroskopowych krzesaków pochodzących z grobów odkrytych na cmentarzysku kultury lubelsko-wołyńskiej w miejscowości Krasne-Kolonia, stan. 16, pow. chełmski (A. Zakościelna 2010, tabl. XXII:3, XXVI:8). Na wspomnianych wytworach zaobserwowano typowe ślady użytkowe wiązane z wykorzystywaniem narzędzi w trak-cie rozpalania ognia, tj. silne starcia krawędzi o płaskiej teksturze oraz towarzyszące im ślady liniowe – jaskrawe rysy oraz zagłębienia. Natomiast w mniej spracowanych partiach narzędzi obecne są wyświecenia o cechach zbli-żonych do tych, które zostały odkryte na prezentowanym półtylczaku ze Złotej (P. Mączyński 2017). Z uwagi na współwystępowanie tego rodzaju zmian wraz z typowy-mi śladatypowy-mi charakterystycznytypowy-mi dla narzędzi służących do krzesania ognia, autorzy skłonni są również powiązać je ze wspomnianym rodzajem czynności.

Pozostałe przeanalizowane narzędzia morfologiczne wykorzystywane były do prac w materiałach pochodze-nia organicznego. Jedną z najintensywniej użytkowanych Ryc. 10. C h a r a v i n e s, dep. Isère. Wiórowiec z zachowaną

rękojeścią wykonaną z wikliny. Wg: A. Bocquet 1974 Fig. 10. C h a r a v i n e s, dep. Isère. Retouched blade dagger

(15)

116

form jest masywny wióroodłupek, na którego bokach zlo-kalizowano aż 4 krawędzie pracujące (Ryc. 7:2). odkryte na dwóch z nich dobrze rozwinięte wyświecenie wska-zuje na ich wykorzystanie w procesie obróbki drewna (A. L. van Gijn 1989, s. 30–32; E. Moss 1983, s. 87–91; G. osipowicz 2010, s. 53–67; P. Vaughan 1985, s. 33–34). Słabo rozwinięte ślady użytkowe obserwowane na pozo-stałych dwóch krawędziach uniemożliwiły przypisanie im konkretnej czynności.

Kolejny z elementów inwentarza grobu 122 to duży, wzdłużnie korowy wiór (Ryc. 7:1). Narzędzie to praw-dopodobnie wykorzystywano do krótkotrwałego cię-cia miękkiego materiału; możliwe, że za jego pomocą dokonywano ćwiartowania tuszy zwierzęcej. świadczy o tym rejestrowany na ostrzu jednego z boków dobrze rozwinięty retusz pochodzenia użytkowego oraz słabo wykształcone, wnikające w strukturę krzemienia mato-we wyświecenie. ślady te są jednak na tyle niewyraźne, że możemy jedynie taką czynność sugerować.

Pochodzący również z tego grobu makrolityczny wiór z krzemienia czekoladowego na całej długości krawędzi bocznych nosi wyraźne ślady zużycia (Ryc. 6:1). Przybie-rają one postać dobrze wykształconych retuszy pochodze-nia użytkowego, którym towarzyszy niezbyt intensywne, pokrywające wystające punkty, jaskrawe wyświecenie o płaskiej teksturze (Ryc. 6:1A). Powstawanie tego typu zmian wiązane jest z kontaktem ostrza narzędzia z koś-ćmi, a opisywany wiór mógł być używany do obróbki tuszy zwierzęcej (K. Pyżewicz 2013, s. 42).

ostatnia z form, mikrolityczny wiórek (Ryc. 6:2), z ra-cji obecności słabo wykształconego mikroretuszu został zaklasyfikowany do kategorii narzędzi prawdopodobnie używanych.

Dyskusja

Spośród 11 wytworów stanowiących wyposażenie spo-czywającego w grobie 101 dorosłego mężczyzny analizie traseologicznej poddano zaledwie dwa zabytki, pozosta-łe zaginęły. Tak silne zubożenie inwentarza nie pozwa-la na całościową ocenę funkcjonalną instrumentarium narzędziowego, z którym mężczyzna został pochowany. Na wiórowcu-sztylecie odkrytym przy biodrze zachowa-ły się ślady świadczące o złożonej historii użytkowania (Ryc. 3, 9). W pierwszej fazie narzędzie wykorzystywane było jako masywny skrobacz do obróbki skóry lub/i ro-ślin. Rolę krawędzi pracujących pełniły jego obydwa boki, a w trakcie pracy był zapewne trzymany za część wierz-chołkową oraz piętkową lub w tych partiach umiejscowio-na była oprawa. Jak się wydaje, w podobny sposób użyt-kowane były dwa wiórowce pochodzące z wyposażenia męskiego grobu 5 na cmentarzysku kultury lubelsko-wo-łyńskiej w Książnicach, stan. 2, pow. buski (S. Wilk, B. Ku-fel 2016, s. 157). Kolejne zaobserwowane ślady wskazują

na przechowywanie narzędzia w pochwie. Analogicz-ne zmiany zaobserwowano na wiórowcu pochodzącym z grobu 3 w Strzyżowie, stan. 2A (P. Mączyński, A. Za-kościelna 2017, s. 344, 345). Również i w tym wypadku można posłużyć się przykładami z Książnic, stan. 2, gdzie podobnie noszone sztylety odkryto przy mężczyznach pochowanych w grobach 5 oraz 15 (S. Wilk, B. Kufel 2016, s. 160, 162). Na wykorzystanie takiego rodzaju za-bezpieczenia dłoni użytkownika przed jej skaleczeniem wskazują również znaleziska z zachowanymi oprawami. Między innymi w taki typ rękojeści wyposażone były sztylety krzemienne odkryte w miejscowości Charavines (dep. Isère) we Francji. Pierwszy z wytworów posiadał wykonany z drewna bukowego jelec, który został przy-mocowany do sztyletu krzemiennego za pomocą dzieg-ciu. Natomiast zewnętrzną cześć oprawy stanowiła owij-ka wykonana z jodłowych gałązek. Kolejny ze sztyletów (Ryc. 10), posiadał mniej skomplikowaną oprawę, skła-dającą się z wierzbowych witek owiniętych wokół części proksymalnej (A. Bocquet 1974, s. 8–9). Zapewne w po-dobny rodzaj oprawy był wyposażony wiórowiec-sztylet z grobu 101 na stanowisku Złota Grodzisko II. Zważywszy na jego odkrycie w okolicach miednicy zmarłego, można przypuszczać, że mógł być noszony w pochwie przytro-czonej do pasa biodrowego.

Drugi z przeanalizowanych wyrobów, drapacz z pro-stym drapiskiem wykorzystywany był jako nóż do cięcia miękkiego materiału (mięsa?), natomiast uformowanie drapiska, które nie nosi żadnych śladów pracy, było zwią-zane najpewniej z korektą kształtu narzędzia (Ryc. 4). opisana forma została zdeponowana przy zmarłym wraz z pozostałymi 7 wytworami krzemiennymi w okolicach pasa biodrowego, w niedalekiej odległości od wiórowca- -sztyletu.

Grób 122 jest pozbawionym szczątków ludzkich ke-notafem, co utrudnia analizę przestrzenną układu in-wentarza krzemiennego, który szczęśliwie zachował się w komplecie. Zestaw złożonych darów krzemiennych był wykorzystywany do zróżnicowanych prac w materiałach pochodzenia mineralnego oraz organicznego. Dwa od-kryte w grobie wióry były użyte najpewniej do krótko-trwałej obróbki tuszy zwierzęcej – prac rzeźniczych, cię-cia skóry oraz mięsa (Ryc. 6:1, 7:1). Pozostałe narzędzia były wykorzystywane do obróbki drewna – wióroodłu-pek (Ryc. 7:2), oraz w procesie rozpalania ognia – pół-tylczak (Ryc. 8:1).

Zakończenie

Przebadany zbiór jest kolejnym inwentarzem krzemien-nym kultury lubelsko-wołyńskiej, który został poddany analizie traseologicznej (S. Wilk, B. Kufel 2016; P. Mą-czyński, A. Zakościelna 2017). Jest to nieliczna jak do-tychczas grupa wytworów, jednakże porównanie

(16)

wy-117 ników już na tym początkowym etapie prac pozwala

zaobserwować pewne ogólne prawidłowości. Nasuwają się przede wszystkim podobieństwa w sposobie obcho-dzenia się z niektórymi kategoriami przedmiotów. Pewne zbieżności dotyczą wiórowców-sztyletów, które – jak po-twierdzają wyniki badań prowadzonych na materiałach krzemiennych ze stanowisk Książnice 2 (groby 5 i 15), Strzyżów 2A (grób 3) oraz Złota Grodzisko II (grób 101) – posiadały ułatwiającą ich użytkowanie rękojeść, jak również były przechowywane/przenoszone w pochwach. Kolejną cechą wspólną jest wykorzystywanie ich krawę-dzi w charakterze masywnych skrobaczy służących do obróbki skóry lub/i roślin (S. Wilk, B. Kufel 2016, s. 157, 160, 162; P. Mączyński, A. Zakościelna 2017, tabl. 1, 2). Warto również zwrócić uwagę na częsty zwyczaj ofiaro-wywania zmarłym na ostatnią drogę „narzędzi krzemien-nych” w postaci surowych wiórów pełniących funkcję noży. Tego typu zachowania odnotowano w prezento-wanym grobie 122 w Złotej, jak również w inwentarzach innych obiektów, na przykład w grobie 1/1961 pocho-dzącym ze stanowiska IA w Strzyżowie oraz we wszyst-kich obiektach funeralnych (groby 3, 4, 5 i 6) zawierają-cych przedmioty krzemienne ze stanowiska Strzyżów 2A (P. Mączyński, A. Zakościelna 2017). Być może podobną funkcję pełniły zaginione wióry z wyposażenia grobu 101

w Złotej (B. Sałacińska, A. Zakościelna 2007, ryc. 21:20/ XVI-XVII–26/XVI-XVII). Warto zaznaczyć, że prezen-towane spostrzeżenia ukazują jedynie pewien schemat zachowań, który udało się zarejestrować na grupie prze-analizowanych wytworów, natomiast uzyskane rezultaty mogą być zależne od zebranej próby statystycznej. W celu upewnienia się o trafności zaprezentowanych obserwa-cji, ich uzupełnienia oraz rozbudowania, wskazane jest prowadzenie dalszych badań śladów użytkowych narzę-dzi krzemiennych, co pozwoli na lepsze skonfrontowanie uzyskanych wyników.

Piotr Mączyński

Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego ul. S. Moniuszki 10

PL 35-015 Rzeszów archeolublin@gmail.com Dr hab. Anna Zakościelna

Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej pl. M. Curie-Skłodowskiej 4 PL 20-031 Lublin a.zakoscielna@gmail.com BiBLiOGRAfiA B e u g n i e r, V. , P l i s s o n , H .

2000 Les poignards en silex: du Grand-Pressigny: fonction de signe et fonction d’usage, [w:] P. Bodu, C. Constantin (red.), Approches fonctionelles en préhistoire. Actes du XXVe_{Congrès Préhistorique de France (24–26 novembre}

2000, Nanterre), Paris, s. 139–154. B o c q u e t , A .

1974 Les poignards néolithiques de Charavines (Isère) dans le cadre de la civilisation Saône-Rhône, „Études préhisto-riques” 9, s. 7–17.

G r u ż d ź , W. , M i g a l , W. , P y ż e w i c z , K .

2015 Bifacial flint daggers from the Early Bronze Age in Vol-hynia-Lesser Poland, [w:] C. J. Frieman, B. V. Eriksen (red.), Flint Daggers in Prehistoric Europe, oxford-Phil-adelphia, s. 116–132.

K e e l e y, L . H .

1980 Experimental determination of stone tool uses. A micro-wear analysis, Chicago.

M ą c z y ń s k i , P.

2017 Analiza śladów użytkowych narzędzi krzemiennych ze stanowiska nr 16 w miejscowości Krasne Kolonia, pow. chełmski, mps w Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wik-tora Ambroziewicza w Chełmie.

M ą c z y ń s k i , P. , Z a k o ś c i e l n a , A .

2017 Flint inventories of Lublin-Volhynian culture burials from sites 1A and 2A in Strzyżów, Hrubieszów district, in light of the archaeological and traseological analysis, SprArch. 69, s. 327–352.

Mo s s , E .

1983 The functional analysis of flint implements. Pincevent and Pont d’Ambon: Two cases from the French Final Paleolithic, B.A.R. Int. Series 177, oxford.

o s i p o w i c z , G .

2010 Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi cheł-mińskiej. Studium traseologiczne, Toruń.

P y ż e w i c z , K .

2013 Inwentarze krzemienne społeczności mezolitycznych w zachodniej części Niżu Polskiego. Analiza funkcjonal-na, Zielona Góra.

P y ż e w i c z , K . , R o z b i e g a l s k i , P.

2012 Sposoby rozpalania ognia w młodszej epoce kamienia na terenie ziem polskich w kontekście badań ekspery-mentalno-traseologicznych, „światowit” IX (L) (2011), s. 259–272.

(17)

118

R o t s , V.

2008 Hafting and raw materials from animals. Guide to the identification of hafting traces on stone tools, „Anthro-pozoologica” 43 (1), s. 43–66.

2010 Prehension and Hafting Traces on Flint Tools. A Meth-odology, Leuven.

S a ł a c i ń s k a , B . , Z a k o ś c i e l n a , A .

2007 Pierwsze groby kultur ceramik wstęgowych w Polsce. Groby kultury lubelsko-wołyńskiej ze stanowiska Złota „Grodzisko I” i „Grodzisko II”, WA LIX, s. 77–114. S o r e n s e n , A . , R o e b r o e k s , W. , v a n G i j n , A . 2014 Fire production in the deep past? The expedient

strike-a-light model, „Journal of Archaeological Science” 42, s. 476–486.

S t a p e r t , D. , J o h a n s e n , L .

1999a Making fire in the Stone Age: flint and piryte, „Geologie en Mijnbouw” 78, s. 147–164.

1999b Flint and pyrite: making fire in the Stone Age, „Antiq-uity” 73, s. 767–777.

v a n G i j n , A . L .

1989 The wear and tear of flint. Principles of functional

anal-ysis applied to Dutch Neolithic assemblages, Analecta Praehistorica Leidensia 22, Leiden.

2010 Flint in Focus. Lithic Biographies in the Neolithic and Bronze Age, Leiden.

Va u g h a n , P. C .

1985 Use-wear analysis of flaked stone tools, Tuscon. Wi l k , S . , Ku f e l - D i a k o w s k a , B .

2016 The Lublin-Volhynian culture retouched blade daggers in light of usewear analysis of artefacts from burials at site 2 in Książnice, Poland, „Archaeologia Polona” 54, s. 137–151.

Z a k o ś c i e l n a , A .

2010 Studium obrządku pogrzebowego kultury lubelsko-wo-łyńskiej, Lublin.

Ż u r o w s k i , J.

1930 Pierwsze groby kultur ceramik wstęgowych w Polsce, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń Komisji Arche-ologicznej PAU w Krakowie” XXXV/6, s. 29–31. 1932 Pierwsze groby kultur ceramik wstęgowych w Polsce II,

„Sprawozdania z czynności i posiedzeń Komisji Arche-ologicznej PAU w Krakowie” XXXVII/9, s. 40–41.

ANOTheR ASSeSSMeNT Of “The fiRST DANUBiAN CULTURe GRAVeS fROM POLAND”. USe-WeAR ANALySiS Of fLiNT iNVeNTORieS fROM LUBLiN-VOLhyNiAN CULTURe GRAVeS AT ZłOTA, SiTe GRODZiSKO ii

SUMMARY Archaeological materials from graves of the Lublin-Volhynian Cul-ture at Złota, Sandomierz County were published in the past at least twice, reported on briefly by Józef Żurowski (1930; 1932), and pub-lished comprehensively – complete with osteology, archaeozoology and malacology analyses and 14_{C dates – by Barbara Sałacińska and}

Anna Zakościelna (2007). The present study reports on insights from the analysis of use-wear on flints from grave inventories no. 101 and 122 deriving from site Grodzisko II at Złota (Fig. 1).

The analysis focused on seven flint objects. Two of these survived from the original total of 11 flint objects found in grave 101 (Fig. 2): a retouched dagger on a macrolithic blade (Fig. 3) and an endscrap-er on a blade (Fig. 4). Grave 122, intendscrap-erpreted as a cenotaph (Fig. 5), contributed five flints: three blades (Fig. 6:1.2, 7:1), a blade-like flake (Fig. 7:2) and a truncation (Fig. 8). All of them were examined for the presence of use-wear.

Possibly the most remarkable in this group is the dagger on a re-touched blade from grave 101. The use-wear identified on its surface was caused by the use of the lateral edges of this tool for scraping hide and/or plants (Fig. 3, 9:3.4). Additionally, the dagger appears to have been kept in a sheath (Fig. 9:1). Not to be discounted either is the presence of a handle made of an organic material (Fig. 9:2), similar to the one known from a flint dagger found at Charavines in France

(Fig. 10). The endscraper from the same grave inventories had been used as a knife for cutting meat (Fig. 4).

Flints belonging to the grave inventory 122 appear to have been used in somewhat different activities namely, in firemaking – the trunca-tion (Fig. 8), and working wood – the blade-like flake (Fig. 7:2). Two blades (Fig. 6:1, 7:1) presumably were used in processing animal car-casses, but use-wear observed on them is insufficiently developed to make this conclusion definitive.

The investigated assemblage is not the first group of flint tools as-signed to the Lublin-Volhynian Culture which was subjected to use-wear analysis. Despite the small size of this series a comparison made of the analysis results revealed a degree of convergence. There was similarity both in how daggers were used as macrolithic scrapers, may have been provided with a handle and/or a sheath. Tools with similar use-wear surfaced at Książnice 2 and Strzyżów 2A.

Also worth noting is the frequently observed tradition of offering to the dead on their last journey ‘flint tools’ in the form of unretouched blades which apparently served as knives. This type of behaviour is documented by the grave inventory 122 from Złota, and also, by other inventories, for example, the grave inventory 1/1961 at Strzyżów IA, and by all the funeral features with flint objects in site Strzyżów 2A (graves nos. 3, 4, 5, 6).

(18)

AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków

AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest

AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)

Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlun-gen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundli-chen Sammlungen des Westpreußisvolkskundli-chen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig

APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa

APS – „Archeologia Polski środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość) AR – „Archeologické rozhledy”, Praha

B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, oxford

BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn

BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)

CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum

FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa

InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale

JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa

KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva

MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków

MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa

MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa

MSRoA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/ Tarnobrzeg)

MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin

PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań

PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk

Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka

brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981

Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg. PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York

RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok

RGA – Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. wyd.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K. J. Trübner, Straßburg 1911–1919), 2. wyd.: H. Jankuhn, H. Beck i in. (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007).

Ro – „Rocznik olsztyński”, olsztyn

RosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York

SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava

SovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków

SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa ZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin

ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków ZoW – „Z otchłani wieków”, Warszawa

WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASoPISM I WYDAWNICTW WIELoToMoWYCH

(19)

Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2017. Wydanie I. Nakład 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

S p r z e d a ż / R e t a i l : Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r :

tel./phone: +48 22 5044 872, +48 22 5044 873 e-mail: wy daw nic twap ma@pma.pl