Kapitał społeczny w perspektywie interdyscyplinarnej
Emilia Stankiewicz
1.
Geneza i definicje terminu
Pojęcie kapitału społecznego pojawiło się w pracy The Rural School Community Center autorstwaLydy J. Hanifana z 1916 roku98, w której autor poruszył temat współpracy sąsiedzkiej na terenach wiejskich, jako przykład zmniejszenia kosztów wytworzenia dóbr i generowania przychodów99. Jednak za prekursorów włączenia terminu do dyskursu naukowego uważa się
socjologów Bourdieu, Colemana oraz Putnama, który rozwinął koncepcję Colemana. Przywołuje się również politologa Francisa Fukuyamę, który swoją koncepcję oprał o rozważania Colemana i Putnama.
Wielość koncepcji i spojrzeń na pojęcie kapitału społecznego przysparza trudności w jednoznacznym jego zdefiniowaniu. Jest to wynik interdyscyplinarnego charakteru pojęcia. Niemniej sam termin staje się coraz bardziej popularny i wykorzystywany, jako uzupełnienie dotychczasowych braków w interpretacji m.in. zjawisk o charakterze społeczno – gospodarczym na poziomie mikro – i makroekonomicznym100.
Włączenie badań nad kapitałem społecznym do głównego dyskursu ekonomicznego wiąże się z jednoczesną krytyką koncepcji homo oeconomicus. Ekonomiści behawioralni Richard H. Thaler i Cass R. Sunstein proponują zastąpienie pojęć homo oeconomicus - człowieka ekonomicznego i homo
sapiens - człowieka myślącego uproszczonymi terminami ekoni i ludzie101. Jednocześnie autorzy ci krytycznie odnoszą się do idei racjonalności i racjonalnych wyborów homo oeconimicus odwołując się do nauki wyboru, której zwolennicy wykazali i wciąż wykazują istnienie wielu wątpliwości związanych z racjonalnością osądów i decyzji podejmowanych przez ludzi102. Zdaniem Tahlera i
98 L. J. Hanifan, The Rural School Community Center, http://www.jstor.org/stable/1013498, 20.03.2014.
99 K. Sierocińska, Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiary i typy, Studia Ekonomiczne, Nr 1 (LXVIII),
http://www.inepan.waw.pl/pliki/Studia%202011%201%204%20sierocinska.pdf, 20.03.2014.
100 K. Kostro, Kapitał społeczny w teorii ekonomicznej, [w:] Gospodarka Narodowa, nr 7−8, Warszawa 2005, s. 1.
101 R. Thaler, Misbehaving, The Making of Behavioural Economics,
http://go.galegroup.com/ps/anonymous?id=GALE%7CA423819468&sid=googleScholar&v=2.1&it=r&linkaccess=fulltext &issn=00280836&p=AONE&sw=w&authCount=1&isAnonymousEntry=true, 23.04.2014.
102 D. Khaneman, A. Tversky, Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases,
http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-94-010-1834-0_8 , 23.04.2014.;D. Kahneman, A. Tversky, Choices, Values,
Sunsteina, aby zostać uznanym za ekona należy dokonywać bezstronnych prognoz, czyli takich, które „mogą być błędne, ale nie mogą być systematycznie błędne w dającym się przewidzieć kierunku. Ludzie w przeciwieństwie do ekonów mylą się w sposób przewidywalny103.
Połączenie badań z zakresu kapitału społecznego i ekonomii behawioralnej może być pasjonującą próbą wyjaśnia działań podmiotów instytucjonalnych, np. przedsiębiorstw działających w warunkach niepewności i ograniczonych zasobów. Za prekursora odejścia od pojmowania jednostki jako istoty racjonalnej uważa się Herberta Simona, który w swojej pracy „A behavioural model of rational choice” z 1955 postulował zastąpienie tej koncepcji innym paradygmatem, który zmieniłby myślenie o niekwestionowanej racjonalności homo oeconomicus koncepcją uznającą ograniczenie ludzkich zdolności poznawczych, jako skutku braku dostępu do informacji104.Jak zauważa Kowalski,
według Simona racjonalność jest wzorcem zachowania nakierowanym na osiągniecie celu pomimo ograniczeń stawianych przez otoczenie. Taka ogólna definicja racjonalności zaproponowana przez H.A. Simona pozwala na wyodrębnienie jej dwóch form: racjonalności substancjalnej i metodologicznej. W tym samym czasie, niezależnie od definicji H.A. Simona, Tadeusz Kotarbiński przedstawił swoja koncepcje racjonalności substancjalnej i metodologicznej. Powyższe pojęcia były później dalej rozwijane i stosowane przez m.in. Oskara Landge105.
Również Coleman proponował odejście od pojmowania koncepcji człowieka, jako racjonalnego homo oeconomicus i krytykował klasyczną ekonomię, jako tę która każe pojmować społeczeństwo jako zbiór osobnych jednostek dążących niezależnie od siebie do osiągnięcia swoich celów106. Pojmował kapitał społeczny, jako właściwy małym grupom nawiązującym między sobą
silne relacje w celu realizacji własnych celów. Kapitał społeczny w tym ujęciu, jako dobro publiczne jest jakościowym zasobem wszystkich członków grupy. W koncepcji Colemana jednostki posiadające indywidualne cele na skutek nawiązywania przyjacielskich relacji i wspólnych działań, zyskują dodatkowe korzyści m.in. w postaci niższych kosztów tych działań. Im intensywniejsze więzi i większe zaufanie, tym łatwiejsze wspólne działania i wyższe prawdopodobieństwo pojawienia się
D. Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań, 2012, s. 110; D. Ariely, Zalety
irracjonalności, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, 2010, s. 43.; G. Grigerenzer, Risk Savvy. How to make good decisions, Allen Lane, London, 2014, s. 12;T. Tyszka, Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna,
Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, 2010, s. 52; T. Zaleśkiewicz., Psychologia ekonomiczna, PWN, Warszawa, 2012, s.10.
103 T. Zaleśkiewicz, dz. cyt., s. 18-19.
104 T. Kowalski, The Simonian bounded rationality hypothesis and the expectation formation mechanism,
http://mpra.ub.uni-muenchen.de/33981/ MPRA, Paper No. 33981, 22.04.2015.
105 Tamże, s. 10-11.
106 J. Coleman, Foundations of Social Theory, http://www.public.iastate.edu/~carlos/607/readings/coleman.pdf,
inicjatyw oddolnych, większa efektywność działań członków danej grupy i mocniejsze normy grupą kierujące. Koncepcję tę Coleman określił jako domknięcie (closure)107.
Ponad to Coleman jako pierwszy wprowadził do koncepcji kapitału społecznego pojęcie zaufania. Jego efektem ma być pojawienie się sieci powiązań społecznych, które tworzą się na skutek zmiany przypadkowych kontaktów w bardziej regularne. Dzięki temu oraz na skutek poszanowania wzajemnych zobowiązań, między uczestnikami danej interakcji rodzi się osobiste zaufanie (personalized trust). Następnie, o ile system społeczny wykazuje cechy stabilności, osobiste zaufanie przeradza się w zaufanie ogólne (generalized trust) lub społeczne (social trust) i rozszerza się na wszystkie kontakty108. Poza zaufaniem, składowymi kapitału społecznego wg Colemana jest wzajemność, normy, sieci powiązań, kanały komunikacji i organizacje społeczne. Zgodnie z tą koncepcją kapitał społeczny, o ile pojawia się w odpowiedniej ilości, umożliwia takie interakcje pomiędzy jednostkami, grupami i organizacjami, z których wszyscy uczestnicy interakcji mogą czerpać obopólne korzyści.
Putnam uznał kapitał społeczny za spoiwo łączące jednostki i tym samym umożliwiające działania na poziomie społeczności lokalnych109. Badając społeczeństwo amerykańskiedoszedł do
wniosku, że brak interakcji pomiędzy członkami danych społeczności prowadzi do spadku poziomu zaangażowania, a tym samym zanikania poziomu kapitału społecznego (rezygnacja z członkostwa w stowarzyszeniach, lokalnych klubach, wolontariatu, uczęszczania do kościoła). Tym samym, na skutek zanikania sieci kontaktów niezbędnych do wykonywania zamierzonych działań, znacznie trudniejsze staje się osiąganie celów indywidualnych i grupowych. Definicja kapitału społecznego stworzona przez Putnama głosi, że kapitał społeczny to te cechy organizacji społecznych, takich jak
sieci (układy) jednostek lub gospodarstw domowych oraz powiązanych z nimi norm i wartości, które kreują efekty zewnętrzne dla całej wspólnoty110. Putnam uznał kapitał społeczny za termin opisujący
głównie duże społeczności twierdząc, że to one mają decydujący wpływ na wzrost gospodarczy. Podobnie jak Coleman, uważał że zaufaniei wyznawanie tych samych wartości są istotnymi cechami w kontekście tworzenia się kapitału społecznego. Ponad to, u Putnama, podobnie jak u Colemana, pojawia się twierdzenie uznające tworzenie się inicjatyw oddolnych, samoorganizowanie się i zaangażowanie obywatelskie, jako kluczowe dla pojawienia się kapitału społecznego. Doszedł do
107 Tamże.
108 J. Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital, [w:] „American Journal of Sociology“,
http://courseweb.lis.illinois.edu/~katewill/for-china/readings/coleman%201988%20social%20capital.pdf, 20.03.2014.
109 R. Putnam, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Warszawa−Kraków 1995, s.
69; R. Putnam, Social Capital: Measurement and Consequences, [w:] „Canadian Journal of Policy Research“, http://www.oecd.org/dataoecd/25/6/1825848.pdf, 20.03.2014; R. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie
wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 2008, s.21.
110 B. Pogonowska, Kapitał społeczny – próba rekonstrukcji kategorii pojęciowej, [w:] „Kapitał społeczny – aspekty
takich wniosków badając regiony północnych Włoch i zauważając, że te spośród nich, które charakteryzowały się większym zaangażowaniem społecznym i politycznym są nastawione bardziej obywatelsko, przez co wykazują się większą ilością kapitału społecznego111.
Putnam, podobnie jak Coleman zwrócił również uwagę na ważną rolę zaufania, kontaktów i wzajemności, jako czynników decydujących o powstawaniu kapitału społecznego. Według niego zaufanie rodzi się z relacji wzajemności, która nie posiada cech rewanżu i konieczności natychmiastowego zadośćuczynienia, lecz jest obietnicą odwzajemnienia w nieokreślonej przyszłości.
Fukuyama uznał, że kapitał społeczny jest przynależy tylko stabilnym społecznościom, których system polityczny i prawny jest silny i stały. Scharakteryzował to pojęcie w następujący sposób: Kapitał społeczny można najprościej zdefiniować jako zestaw nieformalnych wartości i norm
etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie112. Spośród całej trójki, Fukuyama ujmuje termin kapitału społecznego w najszerszy
sposób, wskazując na jego kontekst kulturowy związany z normami dziedziczonymi przez dane społeczności na przestrzeni lat113. Tym samym wykazał jedną z ważniejszych cech kapitału
społecznego, mianowicie powolność, z jaką ulega on zmianom. Jest to spowodowane m.in. tym, że jako kategoria mocno związana z kulturą, a zatem tradycją, normami etycznymi, moralnymi i religijnymi oraz utrwalonymi przez nie wzorcami zachowań, kapitał społeczny jest zjawiskiem długookresowym. W ten sposób tłumaczy Fukuyama przyczynę, dla której zmiany w kapitale społecznym zachodzą często setki lat oraz, o ile kapitał społeczny został utracony, dlaczego na jego odbudowę trzeba czekać równie długo, o ile w ogóle może ona nastąpić114. Zdaniem tego autora na
jakość kapitału społecznego oraz jego poziom mają wpływ czynniki kulturowe - religia, tradycja i nawyki historyczne115. W zależności od ich jakości i stopnia rozwoju gromadzony kapitał może być pozytywny lub negatywny. Kapitał społeczny może być gromadzony jedynie przez zbiorowości poprzez rozwój i wspieranie cnót takich, jak lojalność, odpowiedzialność, uczciwość, umiejętność współpracy i racjonalnego rozwiązywania problemów, oszczędność, zdolność do podejmowania ryzyka116.
W swoich rozważaniach Fukuyama położył silny nacisk na powiązanie kapitału społecznego ze zjawiskami gospodarczymi. Poprzez to, że poszczególne społeczności różnią się od siebie normami kulturowymi, a zatem m.in. poziomem zaufania, jakością instytucji, więzi społecznych, umiejętności
111 Tamże, s.89.
112 F. Fukuyama, Kapitał społeczny, [w:] „Kultura ma znaczenie“, Kraków 2003, s. 169.
113 F. Fukuyama,Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa−Wrocław 1997, s. 56. 114 Tamże s. 362.
115 Tamże s. 39. 116 Tamże s. 57-61.
samoorganizowania się, znajdują się na różnych etapach rozwoju gospodarczego. W książce pt.
Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, wskazał na kategorię zaufania, jako najważniejszą
cechę kapitału społecznego. Jej efektem jest zdolność do współpracy i współdziałania, tworzenia silnych więzi społecznych, a co za tym idzie tworzenia dobrobytu i wzrostu gospodarczego, a w kontekście przedsiębiorstw, silnej pozycji konkurencyjnej na rynku117. Wg niego zaufanie i normy
społeczne ewoluują czasem do postaci systemów społecznych umożliwiających podejmowanie takich działań, które w efekcie prowadzą do osiągnięcia sukcesu ekonomicznego. To podejście stało się podstawą wielu dyskusji i badań. I tak na przykład Knack i Keefer wykazali, że wysoki poziom zaufania powoduje wzrost gospodarczy118. W kolejnym badaniu Zak i Knak dowiedli, że zaufanie odgrywa pozytywną rolę w procesach inwestycyjnych119.
Istotnym aspektem w teorii kapitału społecznego wg. Fukuyamy jest postrzeganie go, jako zjawiska przynależnego strukturom społecznym, niezależnym od działań rządu. Według niego państwa mogą tylko w ograniczonym stopniu dokonywać zmian w obszarze społecznym, bowiem nie są zdolne do tego, aby zmusić obywateli do większego zaufania, czy stowarzyszania się. Jedynym sposobem według Fukuyamy pozwalającym na tworzenie kapitału społecznego przez Państwo są instytucje oświatowe, których celem, oprócz budowania kapitału ludzkiego, jest wpajanie norm i reguł tworzących kapitał społeczny. państwo może pośrednio wspierać budowę kapitału społecznego, poprzez dostarczanie dóbr publicznych takich jak np. bezpieczeństwo i prawo własności. Ludziom jest
trudniej obdarzając się zaufaniem, angażować się w sprawy publiczne, być wolontariuszami, pomagać w potrzebie itp., gdy ich główną troską jest zachowanie własnego mienia i życia podczas zwykłego spaceru120.
Odmienne do wyżej opisanych stanowisko zajął Pierre Bourdieu. W jego koncepcji kapitał społeczny ma charakter indywidualny i jest zasobem nie grupy społecznej, lecz jednostek. Zdefiniował on to pojęcie jako ogół rzeczywistych lub potencjalnych zasobów, które są związane z
istnieniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji opierających się na wzajemnej znajomości lub rozpoznawaniu – innymi słowy, na członkostwie w grupie, która dostarcza każdemu z członków wsparcia w postaci zbiorowo posiadanego kapitału, daje mu wiarygodność, która upoważnia ich do udzielania mu kredytu, w różnym tego słowa znaczeniu121.
117 Tamże.
118 S. Knack, P. Keefer, Does social capital have an economy payoff? A cross-country investigation, [w:] „Quarterly
Journal of Economics“, Vol. 112 No. 4, s. 1251-1288.
119 P. J. Zak, S. Knack, Trust and growth, [w:] „The Economic Journal“, Nr 111/470, 2001, s. 295-321.
120 F. Fukuyama, Social Capital and Civil Society,
https://www.imf.org/external/pubs/ft/seminar/1999/reforms/fukuyama.htm), 20.03.2014.
Tym samym Bourdieu rozszerzył rozumienie pojęcia kapitału społecznego o czynniki kulturowe, takie jak edukacja, normy i więzi społeczne – rodzinne, towarzyskie oraz ekonomiczne – koneksje, układy biznesowe, sieć kontaktów. Istotne w tej koncepcji jest to, że pomimo grupowego charakteru kapitału społecznego, jest on przede wszystkim atrybutem jednostki i jako taki jest przez nią budowany i wykorzystywany, jako element strategii, którego celem jest poszukiwanie korzyści (rent-seeking). Jak zauważył Krzysztof Kostro, w koncepcji kapitału społecznego według Bourdieu
sukces jednostki zależy od ilości kontaktów, ich intensywności i środków dostępnych poprzez te kontakty; o zasobności danej osoby w tego rodzaju kapitał świadczy grubość jej wizytownika oraz pozycja, możliwości i zasoby ludzi, których wizytówki posiada. Im więcej ma znajomości, tym więcej płynie z tego tytułu korzyści: łatwiej jej wtedy zdobyć pracę, pozyskać istotne informacje, dowiedzieć się o nieznanych innym ludziom okazjach (inwestycyjnych, produkcyjnych), łatwiej jest uzyskać dostęp do kredytu, otrzymać pomoc w kłopotach, podnieść swój prestiż czy zrobić karierę polityczną. Relacjom tego typu towarzyszą trwałe zobowiązania w postaci wdzięczności, szacunku, przyjaźni itp122. Istotna zatem jest zarówno liczba posiadanych znajomych, jak ich pozycja. Z kolei Andrzej
Sadowski zauważył, że kapitał społeczny występuje pod postacią doświadczeń i umiejętności i wraz z kapitałami ludzkim (wiedza, zawód, stan cywilny, wyznanie, stan zdrowia) i kulturowym (wyznawane wartości, ideologie, mity, rytuały, kryteria prestiżu, stopień ukształtowania tożsamości) kumuluje się w zasobach ludzkich123. Bourdieu doszedł do wniosku, że różnica w ilości posiadanego kapitału
społecznego i łatwość do jego dostępu tworzy nierówności społeczne i może prowadzić do deprawacji całych grup społecznych, a tym samym do osłabienia jakości kapitału społecznego124.
Poza główną czwórką badaczy, warto zwrócić uwagę na badania Hazletona i Kennana opierających się na wcześniejszych badaniach Nahapieta i Ghoshala. Ci pierwsi określili trzy wymiary kapitału społecznego: strukturalny, relacyjny i komunikacyjny125. Wymiar strukturalny zawiera trzy
elementy: dostępność (access), przekaz (referral) i czas (timing). Dostępność określa stopień przekonania jednostki o ilości posiadanych powiązań / kontaktów o charakterze użytkowym, które mogą prowadzić do pożądanych działań. Element przekazu określa stopień, do którego jednostki są w stanie uzyskać informacje w ramach dostępnej sieci powiązań / kontaktów. Element czasu określa stopień możliwości pozyskania informacji w konkretnym przedziale czasowym.
122 Tamże s. 9.
123 A. Klimczuk, Kapitał społeczny Polaków a rozwój społeczno-ekonomiczny,
http://www.ssoar.info/ssoar/bitstream/handle/document/31433/ssoar-2009-klimczuk-kapita_spoeczny_polakow_a_rozwoj.pdf?sequence=, 26.06.2015.
124 Bourdieu P., In Other Words: Essays toward a Reflective Sociology, Stanford 1990, s. 104.
125 V. Hazleton, W. Kennan, Social capital: reconceptualizing the bottom line, [w:] „Corporate Communications: An
2.
Rodzaje kapita
łu spo
łecznego
Badacze kapitału społecznego uznają kapitał społeczny za kategorię wielowymiarową, posiadającą ilościowo - jakościowy charakter. Ze względu na różnorodność definicji, a co za tym idzie wielości powiązań między ludźmi, kapitał społeczny można podzielić na różne rodzaje. Pozwala to częściowo uporządkować chaos definicyjny. Rodzaje kapitału społecznego określane są na podstawie przeważającego typu więzi łączących ludzi należących do danej grupy społecznej. Dla wprowadzenia przejrzystości przeglądu, rodzaje kapitału społecznego zostały zebrane w Tabeli 1.
Tabela 1. Rodzaje kapitału społecznego
Autor Rodzaj kapitału społecznego
James Coleman Małe, zamknięte grupy – mocne, silne więzi
Duże, otwarte grupy – niestabilne, słabe więzi
Robert Putnam Kapitał społeczny inkluzywny (bridging): włączający –
wspiera przedsiębiorczość, innowacyjność, kreatywność, otarte postawy, łamanie zastałych norm myślenia i postępowania
Kapitał społeczny ekskluzywny (bonding): spajający, wiążący, wykluczający – rodzina, silne, hermetyczne, zastałe społeczności, homogeniczne wspólnoty, konformizm, tłumienie innowacyjności, ochrona w zamian za „nie wychylanie się przed szereg”
Michael Woolcock (Development Research Group, World Bank)
Kapitał społeczny więzi (bonds) - rodzina, krewni, przyjaciele, sąsiedzi, jednorodne społeczności (np.
grupy etniczne). Pomagają
w radzeniu sobie w codziennym życiu (for getting by in
life)
Kapitał społeczny pomostów (bridges) – duże, otwarte grupy, dalsi znajomi, przyjaciele przyjaciół, znajomi z pracy, organizacje. Pomagają w podążaniu naprzód (for
getting on in life)
Kapitał społeczny ogniw (linkages) – relacje wewnątrz sieci, ludzie o różnym statusie społecznym i zakresie władzy, niezajmujący równej pozycji w strukturze Francis Fukuyama Więzi rodzinne, jako pierwsze i bardzo istotne źródło
kapitału społecznego. Jednocześnie ryzyko zamknięcia na pozostałe grupy społeczne.
Jak wynika z zestawienia w tabeli „Rodzaje kapitału społecznego”, zgodnie z klasyfikacją Colemana, małe, zamknięte grupy mają szczególne znaczenie dla powstawiania kapitału społecznego. Do takiego wniosku doszedł badając przewagę szkół prywatnych nad publicznymi w USA. Według niego nieformalne więzi międzyludzkie i podzielane wartości wpłynęły m.in. na sukces, jaki odniosły szkoły prywatne126. Coleman uznał, że małe, silne grupy mają większy wpływ na tworzenie się
kapitału społecznego niż duże i otwarte. Stwierdził również, że jest on cechą nie tyle prywatną, co publiczną, właściwą grupom, nie jednostkom. Z faktu istnienia kapitału społecznego korzystają wszyscy członkowie danej grupy bez względu na wkład, jaki wnieśli w jego tworzenie. Co więcej kapitał społeczny nie jest tworzony przez jednostki w sposób świadomy, lecz jest on skutkiem chęci posiadania własnych korzyści. Jest to zatem forma czystej kalkulacji.
W podziale na inkluzywny i ekskluzywny charakter kapitału społecznego, Putnam opisał ten pierwszy, jako nastawiony wewnętrznie, chroniący status quo, wartości i idee właściwe dla małych, homogenicznych grup społecznych takich, jak rodzina, grupy etniczne, światopoglądowe127. Więzi
ekskluzywne, otwarte na różnorodne koncepcje kulturowe i społeczne, charakterystyczne dla dużych grup cechuje umiejętność wykorzystywania różnorodnych idei i dostępnych możliwości. Posiadają charakter heterogeniczny łączący członków różnych grup: sąsiadów, członków organizacji, znajomych. Istnienie tego rodzaju więzi dowodzi otwartości na innych ludzi, wyznawane przez nich wartości i ich status społeczny. Więzi ekskluzywne, w przeciwieństwie do więzi inkluzywnych charakteryzuje mniejsze przywiązanie emocjonalne, które jednak pozwala np. na skuteczne poszukiwanie pracy, zmianę ogólnej sytuacji życiowej, nawiązanie nowych kontaktów mogących zaprocentować w przyszłości. Co istotne, według Putnama oba rodzaje więzi nie są rozdzielnymi
kategoriami, na które można w sposób niedwuznaczny podzielić sieci społeczne, lecz z grubsza nakreślonymi wymiarami, wedle których możemy porównywać różne formy kapitału społecznego128.
U Woolcocka kapitał społeczny ma charakter sieciowy. Sieci - więzi (bonds) to przede wszystkim relacje rodzinne – bliższe i dalsze, przyjaciele, sąsiedzi, grupy etniczne. Łączą je wspólnie wyznawane wartości, podzielane normy, silne związki emocjonalne129. Ten rodzaj więzi zamyka jej członków na grupy zewnętrzne i utrudnia współdziałanie. W skrajnych przypadkach może prowadzić do aktów nietolerancji, wykluczenia, a nawet wrogości wobec osób spoza grupy. Z drugiej strony daje jej członkom poczucie bezpieczeństwa i wsparcie. Najważniejszymi cechami charakteryzującymi sieci
126 J. Coleman, T. Hoffer, Public and Private Schools: the Impact of Communities,
http://www.jstor.org/stable/pdf/40257224.pdf?seq=1#page_scan_tab_contents , 25.03.2015.
127 R. Putnam, Demokracja… dz. cyt.., s.12. 128 Tamże, s. 42.
129 M. Woolcock, The Place of Social Capital in Understanding Social and Economic Outcomes,
typu wiążącego (bonds) są zaufanie, lojalność (uczciwość i rzetelność) i solidarność (wzajemne wsparcie i troska). Pomosty (bridges) są elementami struktur kapitału społecznego właściwymidla dużych, otwartych grup, charakteryzujących się słabszymi więziami130. Są one łącznikiem pomiędzy
ludźmi szukającymi pomocy, czy wsparcia wśród osób spoza najbliższego otoczenia: znajomych, osób z pracy, członków różnych organizacji, „znajomych naszych znajomych”. Kapitał społeczny typu pomostowego łączy ludzi o różnym statusie ekonomicznym, społecznym i etnicznym, różnych poglądach i wartościach. Jest zatem szczególnie cenny w tworzeniu społecznego dialogu, pomimo widocznych różnic. Dzięki niemu zachodzi wymiana idei, poglądów, zasobów. Sieci wewnętrzne (linkages) to sieci charakteryzujące się hierarchicznym i wertykalnym stosunkiem członków grupy, będących w relacji zależności, posiadających inny status społeczny i sprawczy.
W perspektywie badań nad jakością kapitałów społecznych w poszczególnych krajach, kładzie się silny nacisk na konieczność zachowania równowagi pomiędzy wymienionymi typami sieci. Przewaga sieci typu pomostowego prowadzi do poczucia osamotnienia, bezsilności i słabości jednostki, co może paraliżować jej działania. Z kolei przewaga sieci typu wiążącego prowadzi do sabotażu inicjatyw, kreatywności, zamykania się w najbliższym gronie i nie podejmowania inicjatyw na rzecz zmian lub podejmowania działań na małą skalę i o małym znaczeniu społecznym – odwrotnie niż w sieciach typu pomostowego, gdzie słabe więzi pozwalają na tworzenie inicjatyw o dużym zakresie i znacznych zmianach. Słabo rozbudowana sieć ogniw prowadzi z kolei do izolacji bądź w poważniejszych przypadkach, do wykluczenia pewnych grup społecznych z ośrodków władzy, z wpływu na bieg życia społecznego i gospodarczego. Tym samym uniemożliwi im realizację celów lub nawet pozbawi jakichkolwiek praw politycznych131. Fukuyama zauważa, że choć różne społeczeństwa posiadają różny zakres poziomu kapitał u społecznego, to jedne od drugich odróżnia promień zaufania (radious of trust). Za podstawowe źródło kapitału społecznego uważa rodzinę, która według niego stanowi rdzeń „promienia zaufania”. Chodzi o to, że normy współdziałania, takie jak
uczciwość i wzajemność w relacjach międzyludzkich, mogą być podzielane jedynie przez ograniczone grupy ludzi i nie obejmują pozostałych członków tego samego społeczeństwa. Rodzina to pierwsze i bardzo istotne źródło kapitału społecznego na całym świecie. (…) Czasami zaufanie wewnątrz rodziny i poza nią pozostaje w stosunku odwrotnie proporcjonalnym: kiedy jeden element jest silny, drugi zazwyczaj słabnie132.
Zaufanie może przyjmować różny zakres - właściwy tylko dla małych grup lub bardziej ogólny, obejmujący wszystkich ludzi. Sztompka zauważa, że zaufanie „jest najcenniejszą odmianą
130 Tamże, s. 151 – 208. 131 Tamże, s. 6.
kapitału społecznego”133. W swojej analizie autor ten odwołuje się do pojęcia zakładu, który
podejmowany jest przez jednostkę, jako założenie (przekonanie i następnie oparte na tym przekonaniu działanie) nieprzewidywalnych i niepewnych działań innych osób w przyszłości134. W tym
mechanizmie założenie o zaufaniu do innych daje poczucie przewidywalności ich zachowań i szacowania potencjalnych korzyści, natomiast brak takiego założenia świadczy o przewidywaniu potencjalnych szkód. W zakładzie tym aktor społeczny szacuje na ile działania pozostałych będą dla niego korzystne. Zaufanie daje poczucie przewidywalności zachowań partnerów. Nieufność polega zaś na szacowaniu potencjalnych szkód. Wg Sztompki w ten sposób można klasyfikować również całe społeczeństwa, używając do tego celu pomiaru zaufania, jakim obdarzają się ich członkowie135. Jeśli poziom zaufania jest wysoki, świadczy to o tym, że w danym społeczeństwie
umacnia się kultura zaufania. Jeśli natomiast jest niski, takie społeczeństwo charakteryzuje kultura cynizmu, w której oszustwa i podejrzliwość służą, jako środki do osiągania celów136.
Na gruncie nauk ekonomicznych, wiedza na temat roli zaufania i korzyści, które wnosi do działalności biznesowej była systematycznie rozwijana przez ostatnią dekadę. I tak, dowiedzione zostało, że zaufanie odgrywa istotną rolę w budowaniu sieci kontaktów i relacji biznesowych, jednoczy jednostki w celu osiągnięcia jednego celu, prowadzi do redukcji ewentualnych konfliktów i zmniejsza wielkość kosztów transakcyjnych137. Dostępna literatura dowodzi, że firmy świadome
znaczenia zaufania są silniejsze konkurencyjnie od swoich rynkowych rywali, co przekłada się na lepsze ich wyniki138. Ostatnie lata przyniosły wiele badań nad rolą zaufania w biznesie139.Wiele z nich
133 P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007, s. 244. 134 Tamże, s. 69-72.
135 Tamże, s. 243. 136 Tamże, s. 5.
137 C. Sundaramurthy, Sustaining trust within family businesses, [w:] „Family Business Review“, Vol. 21 No. 1, 2008, s.
89-102; S. Boutilier, R. B. McNaughton, Collaboration, Proximity, and Innovation, Advances, Interdisciplinary Studies of
Work Teams, Vol. 12, 2006, s. 175-202; T. S. Manolova, B.S. Gyoshev, I. M. Manev, The role of interpersonal trust for entrepreneurial exchange in a transition economy, [w:] „International Journal of Emerging Markets“, Vol. 2 No. 2, 2007 s.
107-122.
138 H. X Shi, D. M. Shepherd, T. Schmidts, Social capital in entrepreneurial family businesses: the role of trust, [w:]
„International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research“, Vol. 21 Iss 6, 2015, http://dx.doi.org/10.1108/IJEBR-04-2015-0090, 06.03.2016; S. De Wever, Learning and capability development: The impact of social capital, [w:] „Applied Business Strategy“, http://dx.doi.org/10.1016/S0749-6826(07)10006-8, 2015, 01.03.2016; P.W.K. Ng, C. M. Lau and M.K. Nyaw, The effect of trust on international joint venture performance in China, [w:] „Journal of International Management“, Vol. 13 No. 4, 2007, s. 430-448.
139 P. Sztompka, Zaufanie, nieufność i dwa paradoksy demokracji, [w:] P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury,
Kraków 2005, s. 397–408; M. Casson and M. Della Giusta, Entrepreneurship and social capital: analyzing the impact of
social networks on entrepreneurial activity from a rational action perspective, [w:] „International Small Business
Journal“, Vol. 25 No. 3, 2007, s. 220-244; M. Fink, A. Kessler, Cooperation, trust and performance: empirical results
from three countries, [w:] „British Journal of Management“, Vol. 21 No. 2, 2010, s. 469-483; I. Light, L. P. Dana, Boundaries of social capital in entrepreneurship, [w:] „Entrepreneurship Theory and Practice“, Vol. 37 No. 3, s. 603-624;
F. Welter, All you need is trust? A critical review of the trust and entrepreneurship literature, [w:] „International Small Business Journal“, Vol. 30 No. 3, 2012, s. 193-212; H. X. Shi, D. M. Shepherd, T. Schmidts, Social capital in
entrepreneurial family businesses: the role of trust, [w:] „International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research“,
wskazuje na silne powiązanie kapitału społecznego z przedsiębiorczością. Koncepcja kapitału społecznego na poziomie jednostkowym, wskazuje na istotną rolę, jaką ten odgrywa w budowaniu relacji zewnętrznych w ramach struktur społecznych i przy tworzeniu nowych przedsięwzięć o charakterze biznesowym. W Tabeli Nr 2 zebrano cechy i zachowania charakterystyczne dla osób obdarzających zaufaniem innych i osób nieufnych.
Tabela 2. Cechy i zachowania osób ufnych i nieufnych
Osoby ufające Osoby nieufne
Koncentracja na osiąganiu celów i zdolność do podejmowania wielu prób w celu
osiągnięcia ich
Koncentracja na szukaniu zabezpieczeń na wypadek porażki
Poczucie szczęścia Mniejsze poczucie wsparcia społecznego
Wielu przyjaciół Wysoki poziom stresu
Doświadczenie wsparcia społecznego Niska wydajność
Dobry stan zdrowia Zmniejszona tendencja do współpracy
Inicjatywa, twórczość, koperacja Mała chęć do podejmowania ryzyka Mniejszy lęk przed porażką Wysokie koszty działań
Mniejsza zależność od auorytetów Życie z poczuciem niesprawiedliwego traktowania, niechęci i obojętności
Mniejsza skłonność do popełniania przestępstw i oszustw
Skłonność do oszukiwania i popełniania przestępstw
Poczucie podmiotowości, sprawstwa Tendencja do gorszego oceniania sytuacji społecznej i politycznej
Spontaniczne zachowania, tolerancja, optymizm, życzliwość
Trudności w inicjowaniu interakcji
Zdolność do powiększania własnego kapitału społecznego i brak barier przed
nawiązywaniem kontaktów z osobami o wyższym statusie społecznym
Działania o charakterze rutynowym
Poczucie uznania i akceptacji ze strony innych
Rozwijanie i umacnianie postawy pesymistycznej, pasywnej, wrogiej wobec obcych, ksenofobicznej, poczucia bezsilności
Większa zdolność do otrzymywania
dodatkowych korzyści, informacji i wartości, np. rekomendacji
Utrata korzyści płynąca ze znajomości innych osób i utrata reputacji
Osoby ufające Osoby nieufne
Większe prawdopodobieństwo otrzymania „kredytu zaufania”
Obniżona samoocena, zachwiane poczucie
tożsamości, sankcje zewnętrzne, np. utrata pracy i wewnętrzne, np. poczucie winy, wstydu
Źródło: opracowanie własne.
Kapitał społeczny wskazuje na istotną rolę, jaką odgrywają posiadane przez jednostkę zasoby. Ważnym aspektem jest tutaj wiedza dostępna dzięki zbudowanym relacjom społecznym z innymi140.
Cechą charakterystyczną dla kapitału społecznego jest jego zdolność do akumulowania zasobów przez co kapitał społeczny staje się dobrem cennym. Punkt widzenia, który zakłada, że kapitał społeczny jest
dobrem cennym, to znaczy, że reprezentuje autentyczny/rzeczywisty kapitał, należy rozumieć następująco: kapitał społeczny jest czymś więcej niż tylko zbiorem społecznych relacji lub społecznych wartoś ci. Po stronie nakładów ten dodatkowy wymiar polega na wymogu inwestowania w kreowanie trwałej/stałej rzeczy cennej; po stronie dochodów/zysku wymiar ten polega na uzyskiwaniu zdolności do generowania strumienia korzyś ci 141.
3.
Kapita
łspo
łeczny a kapita
łludzki
Za badacza, który jako pierwszy zajął się kwestią kapitału ludzkiego uważa się Beckera, który swoją teorię kapitału ludzkiego oparł na czynnikach, które pomagają jednostkom zdobyć umiejętności niezbędne do budowania ich atrakcyjnej pozycji na rynku. Tym samym, teoria kapitału ludzkiego znalazła zastosowanie w wielu kontekstach badawczych, od refleksji nad budowaniem pozycji zawodowej, przez dochody po badania nad awansami i ścieżkami zawodowymi. Teoria kapitału ludzkiego znalazła również zastosowanie w badaniach makroekonomicznych nad wynikami finansowymi firm i instytucji, czy budowania nowych podmiotów biznesowych142.
Kapitał ludzki jest bezpośrednio powiązany z takimi zjawiskami jak zdolność do uczenia się, zdobywania kompetencji z różnych dziedzin, umiejętność wykorzystywania ich w różnych branżach i dziedzinach biznesu oraz zdolność nabywania nowych umiejętności. Różne typy kapitału ludzkiego mają odmienny wpływ na kształtowanie się poziomu poszczególnych czynników tego kapitału, takich jak wynagrodzenia, mobilność, zmianapracy, relokacja i ponowne zatrudnienie oraz poziom
140 J. Nahapiet, S. Ghoshal, Social capital, intellectual capital, and the organizational advantage, [w:] „Academy of
Management Review“, Vol. 23, 199, s. 242-267; A. Brzózka, W kręgle lepiej grać samemu, http://publica.pl/teksty/w-kregle-lepiej-grac-samemu-38065.html, 29.10.2014; M. Mularska-Kucharek, Kapitał społeczny a jakość życia. Na
przykładzie zbiorowości wielkomiejskiej, Łódź 2014, s. 33.
141 B. Pogonowska, Kapitał społeczny – próba rekonstrukcji kategorii pojęciowej, [w:] „Kapitał społeczny – aspekty
teoretyczne i praktyczne“, Poznań 2004, s. 20.
142 A. BarNir., Starting technologically innovative ventures: reasons, human capital, and gender, [w:] „Management
strategiczny przedsiębiorstw143. Przy czym należy zauważyć, że jednostka może posiadać różne typy kapitału ludzkiego jednocześnie. Wyróżnia się dwa typy kapitału ludzkiego: szczegółowy określający głębokość (szczegółowość) posiadanej wiedzy i ogólny poziom umiejętności i kompetencji oraz ogólny, określający umiejętność zastosowania umiejętności i zdolności w ramach różnych branż oraz kładący nacisk na zakres wiedzy i zdolność do jej zastosowania. Kapitał ludzki o charakterze ogólnym, ze względu na wagę, jaką przypisuje umiejętności myślenia kontekstowego jest szczególnie cenny w przypadku tworzenia nowych firm w sytuacjach, w których konieczne jest zastosowanie rozwiązań innowacyjnych oraz kiedy w grę wchodzi przetrwanie firmy i budowanie wzrostu144. Z tym
rodzajem kapitału ludzkiego jest również bardzo mocno powiązana edukacja i poziom doświadczenia zawodowego145. Zarówno poziom edukacji, jak i doświadczenie zawodowe powiązane są ze zdolnością uczenia się, zakresem wiedzy i rozległością doświadczenia. Jest to szczególnie ważne w momencie, w którym zachodzi konieczność wykorzystania umiejętności na różnych poziomach i w różnych kontekstach, jak również wtedy, kiedy zachodzi konieczność uczenia się nowych procesów146. Wiele badań potwierdza, że działalność i wyniki przedsiębiorstw są ściśle powiązane z
wielością ich kapitału ludzkiego147.
143 D. Parent, Industry-specific capital and the wage profile: evidence from the National Longitudinal Survey of Youth and
the Panes Study of Income Dynamics,[w:] „Journal of Labor Economics“, Vol. 18 No. 2, 2000, s. 306-323; R. H. Topel, Specific Capital, Mobility, and Wages: Wages Rise with Job Seniority, [w:] „Journal of Political Economy“, 1991,
http://web.stanford.edu/~pista/topel.pdf, 22.02.2016; Ch. Koeber, D. W. Wright, Gender Differences in the Reemployment
Status of Displaced Workers Human Capital as Signals that Mitigate Effects of Bias, [w:] „Journal of Socio – Economics“
35(5),
https://www.researchgate.net/publication/223722790_Gender_Differences_in_the_Reemployment_Status_of_Displaced_ Workers_Human_Capital_as_Signals_that_Mitigate_Effects_of_Bias, 13.02.2016.
144 W. Watson, W.H. Steward., A. BarNir., The effects of human capital, organizational demography, and interpersonal
processes on venture partner perceptions of firm profit and growth, [w:] „Journal of Business Venturing“, Vol. 18 No. 1,
2003, s. 145-164; C. M. Christensen, Przełomowe innowacje:możliwości rozwoju czy zagrożenie dla przedsiębiorstwa, Warszawa 2010, s. 50; O. Jones, A. Macpherson, R. Thorpe, Learning in owner-managed small firms: mediating artefacts
and strategic space, [w:] „Entrepreneurship & Regional Development“, Vol. 22 Nos 7/8,2010, s. 649-673; A. Ardichvili,
R. Cardozo, S. Ray., A theory of entrepreneurial opportunity identification and development, [w:] „Journal of Business Venturing“, Vol. 18, 2003, s. 105-123.; Ch. Ming-Huei, Ch. Yu-Yu, The impacts of human capital in enhancing new
venture's performance, [w:] „Journal of Knowledge-based Innovation in China“, Vol. 5 Iss 2, 2003,
http://dx.doi.org/10.1108/JKIC-06-2013-0011, 06.03.2016; G. De Jong, The impact of social and human capital on
individual cooperative behaviour, critical perspectives on international business, Vol. 11 Iss 1, 2015,
http://dx.doi.org/10.1108/cpoib-12-2012-0063, 06.03.2016; J. Gimeno, T. Folta, A. Cooper, G. Woo, Survival of the
fittest? Entrepreneurial human capital and the persistence of underperforming firms, [w:] „Administrative Science
Quarterly“, Vol. 42, 1997, s. 750-78; M. G. Colombo, L. Grilli, Founders’ human capital and the growth of new
technology-based firms: A competence-based view, [w:] „Research Policy 34, 2005, http://www.dge.ubi.pt/msilva/Papers_MECE/Paper_17.pdf, 23.02.2016.
145 G. S.Berker, K. M. Murphy, Social Economics: Market Behavior in a Social Environment, London 2000, s. 142 - 144. 146 Tamże, s. 412.
Kapitały społeczny i ludzki to dwa endogenne czynniki, które mają znaczący na rozwój społeczno-ekonomiczny. Analizy porównawcze na poziomie krajów, regionów oraz badania podłużne wskazują na silny związek pomiędzy tymi dwoma kapitałami148.
4.
Kapitał społeczny w perspektywie ekonomicznej
W obszarze nauk ekonomicznych kapitał społeczny rozszerza wcześniej omówione definicje o
ujęcie instytucjonalne, bardziej sformalizowane, zewnętrzne w stosunku do jednostki i związane z funkcjonowaniem państwa149.Składają się na nie: regulacje prawne, przepisy, zalecenia formalne organizujące życie społeczne i gospodarcze. W odróżnieniu od instytucji formalnych, instytucje nieformalne charakteryzują normy i zwyczaje, wyznawane systemy wartości, kultura, sposób myślenia, poziom zaufania, skłonność do ryzyka i wykorzystywania okazji. Uznaje się zatem, że instytucje są zarówno przekaźnikiem wiedzy społecznej i zaufania, jak również pomagają ograniczać koszty transakcyjne, podejmować decyzje w warunkach niepewności gwarantując wyższy poziom bezpieczeństwa, porządkują relacje międzyludzkie150. Fukuyama za koszty transakcyjne uznał te,
które rosną w momencie, w którym dana organizacja lub kultura wykazuje brak kapitału społecznego151. Stwierdził, że dzieje się tak, gdy prostszą i tańszą kulturę zaufania zastępuje system
formalnych zasad i regulacji, który wymaga uprzednich negocjacji, umów często opartych na tworzeniu wzajemnych oskarżeń i wymuszeń. Na skutek braku przepływu informacji, zastępowania rozwiązań problemami, braku umiejętności zarządzania konfliktem i tworzenia środowiska, w którym ludzie współpracują ze sobą i mają równy dostęp do informacji, kapitał społeczny ulega skurczeniu lub całkowitemu zanikowi. Koszty transakcyjne skutkują również stratami w kapitale ludzkim i finansowym, a przejawem tego jest ograniczona zdolność konkurencyjna i osiąganie wyznaczonych celów152. Kapitał społeczny odgrywa również kluczową rolę, gdy chodzi o tworzenie, rozwój i wzrost
nowych firm153.Przejawia się to w ilości relacji zewnętrznych budowanych przez jednostki /
148 J. Czapiński, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, [w:] „Zarządzanie Publiczne“
nr 4, 2008, s. 12.
149 Ch. Grootaert, Social Capital: The missing Link? Social Capital Initiative, [w:] „Working Paper 3. Social Capital
Initiative World Bank“, http://siteresources.worldbank.org/INTSOCIALCAPITAL/Resources/Social-Capital-Initiative-Working-Paper-Series/SCI-WPS-03.pdf, 20.03.2014.
150 D. Węziak-Białowolska, Kapitał społeczny w Polsce w świetle Diagnozy Społecznej - pomiar i wybrane wyniki
empiryczne, [w:] „Studia Demograficzne 1-2“, 2010, http://www.researchgate.net/publication/262273884_Kapita_spoeczny_w_Polsce_w_wietle_Diagnozy_Spoecznej_-_pomiar_i_wybrane_wyniki_empiryczne, 17.05.2015.
151 F. Fukuyama, Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa−Wrocław 1997, s. 27.
152 H.Fussell H., J. Harrison-Rexrode, W.R. Kennan, V. Hazleton, The relationship between social capital, transaction
costs, and organizational outcomes, [w:] „Corporate Communications: An International Journal“, Vol. 11 Iss 2, 2006,
http://dx.doi.org/10.1108/13563280610661688), 07.03.2016.
153 P.Davidsson P., B. Honig., The role of social and human capital among nascent entrepreneurs, [w:] „Journal of
właścicieli i współwłaścicieli firm, które to relacje z kolei przekładają się na zdolność do rozpoznawania i wykorzystywania możliwości i nadarzających się okazji, jak również przekładają się bezpośrednio na zdolność budowania nowych firm. Ponad to, indywidualny kapitał społeczny, przynależny jednostkom, może być środkiem do budowania wewnętrznego rozwoju organizacji. Ilość relacji zbudowanych przez jednostkę, szczególnie gdy idzie o przedsięwzięcia typu start-up, przekłada się na korzyści długo i krótkoterminowe, jak również na dostęp do niezbędnej wiedzy154.Kapitał
społeczny przedsiębiorców ma również duże znaczenie, gdy w grę wchodzi dostęp do specjalistycznej wiedzy doradców biznesowych, inwestorów, klientów i partnerów biznesowych155.
Kapitał społeczny, zmusza jednostkę do optymalizacji swoich działań bez względu na poziom zaspokojenia potrzeb materialnych. Stąd, w kapitale społecznym należy upatrywać racjonalności ekonomicznej, ponieważ to dzięki tej formie kapitału ludzie maksymalizują swoje zyski i dochody156. Zdaniem Kostro, aby kapitał społeczny mógł być pojęciem wartościowym z punktu widzenia badań ekonomicznych, musi zawierać atrybuty kapitału zgodne z tym, jak rozumieją je ekonomiści157. Ekonomia definiuje dwie formy kapitału: rzeczowy i finansowy. Kapitał musi być produkowany, akumulowany i odtwarzany. Cechami kapitału w ekonomii jest jego policzalność, mierzalność i możliwość wyrażenia go w pieniądzu, możliwość wskazania jego lokalizacji i właściciela dysponującego kapitałem. Kostro wymienił następujące cechy kapitału społecznego: produkcja, zdolność do transformacji, inwestowanie, różnorodność, trwałość, produktywność, mobilność, zbywalność158.
Powyższe cechy wskazują na to, że kapitał społeczny można ujmować w ramy ekonomiczne i poddawać próbom zmierzenia. Ekonomiczny aspekt kapitału społecznego wynika zatem z faktu, że pozwala on uczestnikom powiązań na korzystanie z zasobów zgromadzonych przez pozostałych członków danej grupy. Co ważne, dzięki powiązaniom strukturalnym, jednostki nie muszą korzystać tylko i wyłącznie z własnych zasobów lub nabywać ich na rynku. Dzięki więziom rodzinnym, przyjacielskim, sąsiedzkim, organizacyjnym mogą czerpać z kapitału innych. Z tej racji, że obecnie gospodarka w dużej mierze opiera się na wiedzy, istotną rolę w budowaniu kapitału społecznego
Social Capital: How Firms Capitalize on Social Assets, [w:] „European Journal of Training and Development“, Vol. 36
Issue 7, 2012, s.766 - 768.
154 J. Nahapiet, S. Ghoshal, Social capital, intellectual capital, and the organizational advantage, [w:] „Academy of
Management Review“, Vol. 23, 1998, s. 242-67; S. MacPherson, R. Holt, Knowledge, learning and small firm growth: a
systematic review of the evidence, [w:] „Research Policy“, Vol. 36, 2007, s. 172-92; N. Lin, A network theory of social capital, [w:] D. Castiglione van Deth, G. Wolleb, Handbook on Social Capital, London 2008, s. 50-69.
155 R.A. Baron, G.D. Markman, Beyond social capital: the role of social skills in entrepreneurs’ success, [w:] „Academy
of Management Executive“, Vol. 14, 2000, s. 1-15.
156 A. Matysiak, Źródła kapitału społecznego, Wrocław 1999, s. 21. 157 Tamże, s.18.
odgrywa również przepływ informacji w sieciach powiązań159. Nie mniejszą rolę pełni omówione w punkcie 3 pojęcie zaufania. Zaufanie, jako element normatywny kapitału społecznego, wpływa na rozwój ekonomiczny. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, dzięki zaufaniu dochodzi do redukcji kosztów transakcyjnych. Po drugie, zaufanie ułatwia przepływ informacji pomiędzy członkami sieci160. Zaufanie obniża wydatki związane z dokonywanymi transakcjami, eliminując
jednocześnie koszty kontroli partnera i przebiegu samej transakcji161. Dzięki zaufaniu pomiędzy
partnerami biznesowymi możliwe jest podejmowanie śmielszych, obarczonych ryzykiem większego niepowodzenia przedsięwzięć. Dzięki sprawniejszemu przepływowi informacji i wyższemu, bardziej otwartemu poziomowi komunikacji ułatwia współpracę biznesową. Sztompka zauważył, że zaufanie mobilizuje ludzi do działania i uwalnia zachowania przedsiębiorcze dzięki innowacyjności, kreatywności i swobodzie współdziałania162.
Jak widać, powiązania międzyludzkie, czyli społeczne mają istotny wpływ na powiązania ekonomiczne. Powołując się na badania empiryczne przeprowadzone przez Westlunda i Adam, którzy w artykule Social capital and economic performance: A meta-analysis of 65 studies, posłużyli się 65 studiami przypadków potwierdzających wpływ kapitału społecznego na rozwój ekonomiczny i sukcesy przedsiębiorstw, można sformułować wniosek, że powiązanie pomiędzy kapitałami społecznym i ekonomicznym nie tylko istnieje, ale też wywiera pozytywny wpływ na wyniki ekonomiczne163.
5.
Metody pomiaru kapitału społecznego
W ciągu ostatnich czterech dekad pojawiło się wiele propozycji pomiaru kapitału społecznego i jego wpływu na zjawiska społeczne, polityczne i ekonomiczne. Niemniej, wciąż trudno o dokładne badania empiryczne nad zjawiskami w mikro skali164.
Kapitał społeczny można mierzyć na trzech poziomach: mikro (jednostka i jej osobiste powiązania), mezo (społeczności lokalne) i makro (regiony i państwa)165. Mnogość definicji pojęcia
sprawia jednak, że dobór metodologii badawczych jest znacznie utrudniony (w badaniach kapitału społecznego wykorzystuje się metody ilościowe, jakościowe i porównawcze). Główną ideą stojącą za
159 C. Trigilia, Social capital and local development, [w:] „European Journal of Social Theory“, t.4 nr4, 2001,
http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.203.5003&rep=rep1&type=pdf, 01.09.2014.
160J. Działek, Kapitał społeczny – ujęcia teoretyczne i praktyka badawcza, [w:]„Studia Regionalne i Lokalne”, Nr
3(45)/2011, https://www.academia.edu/3227468/Kapital_spoleczny-ujecia_teoretyczne_i_praktyka_badawcza), 23.03.2014. 161 Tamże, s.150. 162 Tamże, s. 24. 163 Tamże, s. 9. 164 Tamże, s. 101. 165 Tamże.
pojęciem kapitału społecznego jest twierdzenie, że relacje społeczne mają wartość. Niemniej, pojęcie wartości jest trudne do zoperacjonalizowania z tego względu, że kapitał społeczny to interakcje pomiędzy jednostkami i grupami, a tych nie sposób ująć w konkretne reguły166. Samo tylko zaufanie,
które wskazywane jest przez wielu badaczy, jako czynnik podstawowy do występowania kapitału społecznego, rozpatrywane jest na wielu poziomach: zaufania do rodziny, do przyjaciół, współpracowników, sąsiadów, członków organizacji, kontrahentów, polityków, rządu, mass mediów, instytucji państwowych, itd. [patrz: Tabela 1. i 2.].
Popularnymi wskaźnikami pomiaru kapitału społecznego są sieci powiązań i członkostwo w organizacjach. Również ilość organizowanych protestów i jakość związków przyjaźni (mierzonych poziomem satysfakcji z nich) są kolejnymi możliwymi do zastosowania miarami167. Putnam z kolei proponuje m.in. wprowadzenie pomiaru ilości zagranicznych rezydentów w danym kraju168.
To właśnie na podstawie jego propozycji prowadzi się najczęściej badania nad pomiarem kapitału społecznego. Polegają one na doborze m.in. następujących miar statystycznych: członkostwo w stowarzyszeniach i innych dobrowolnych organizacjach, liczba stowarzyszeń, frekwencja wyborcza oraz czytelnictwo czasopism169. Wskaźniki te według Putnama mają ukazywać postawy przyjmowane
przez ludzi i określać natężenie kapitału społecznego w danym społeczeństwie170. Im wyższy
wskaźnik występowania wyżej wymienionych miar, tym większy kapitał społeczny.
Inną propozycją Putnama jest mierzenie poziomu altruizmu (wielkości składek ofiarowanych na cele charytatywne) i liczby prawników przypadającej na jedną osobę171. Koncepcja ta została odrzucona przez niektórych badaczy, którzy twierdzili, że dobór wskaźników pomiaru takich jak, np. wysokość frekwencji wyborczej czy czytelnictwo gazet nie opisuje bezpośrednio zaangażowania ludzi w sieci powiązań społecznych, lecz co najwyżej zjawiska, które teoria Putnama przedstawia, jako jedne z możliwych skutków występowania kapitału społecznego172.
166 C.L. Bankston, M. Zhou, Social capital as process: the meanings and problems of a theoretical metaphor?, [w:]
„Sociological Inquiry“, Vol. 72 No. 2, 2002, s. 285-317.
167 P. J. Ferri, D. Deakins, G. Whittam, The measurement of social capital in the entrepreneurial context, [w:] „Journal of
Enterprising Communities: People and Places in the Global Economy“, Vol. 3 Iss 2, 2009, http://dx.doi.org/10.1108/17506200910960842, 06.03.2016.
168 Tamże.
169 H. Westlund, F. Adam, Social capital and economic performance: A meta-analysis of 65 studies, [w:] “European
Planning Studies”, t. 18, nr 6, 2010,
https://www.researchgate.net/c/o46xg1/javascript/lib/pdfjs/web/deref/http%3A%2F%2Fdx.doi.org%2F10.1080%2F09654 311003701431, 01.03.2016.
170 Tamże, s. 68. 171 Tamże, s. 8-9.
172 A. Portes, Social Capital: Its Origins and Applications in Modern Sociology, [w:] „Annual Review of Sociology", t. 24,
1998, http://www.unc.edu/courses/2008fall/sowo/804/957/Readings/socialcapital.pdf, 02.04.2014; D. Narayan, M. F. Cassidy, A Dimensional Approach to Measuring Social Capital: Development and Validation of a Social Capital
Inventory, [w:] „Current Sociology“, t.49, nr 2, 2001, http://commdev.org/files/652_file_a020037.pdf, 24.06.2015; J.W.
Badania nad pojęciem prowadzi również Bank Światowy mierząc zakres i zagęszczenie członkostwa w stowarzyszeniach i sieciach oraz połączenia między nimi. Głównymi wskaźnikami, które bierze pod uwagę mierząc jego poziom w poszczególnych krajach są173.
• zaufanie – na poziomie mikro do nieznajomych, na poziomie makro do instytucji rządowych; • komunikacja społeczna – umiejętność rozwiązywania konfliktów, natężenie konfliktów,
zdolność do współpracy;
• działalność grupowa – chęć uczestnictwa i jego rozmiar.
Ponadto, za pomocą badań anietowych The Social Capital Assessment Tool (SOCAT) i
Integrated Questionnaire for the Measurment of Social Capital (SOCAP IQ) Bank Światowy tworzy
raporty ilustrujące rozmiar i kierunek rozwoju kapitału społecznego. Powstają również raporty krajowe: General Social Survey, Current Population Survey I Social Capital Community Benchmark
Survey w USA oraz General Household Survey i Home Office Citizenship Survey w Wielkiej Brytanii.
W Polsce badanie kapitału społecznego opisują raporty Diagnoza Społeczna174 i Polski Generalny
Sondaż Społeczny. Na gruncie międzynarodowym powstają raporty: European Value Study i World Values Survey, na podstawie którego tworzone są bardziej precyzyjne, skwantyfikowane badania.
Kolejnym etapem badań jest porównanie wyników z w/w raportów z wybranymi zmiennymi właściwymi dla poziomu badawczego: mikro – dochód gospodarstw domowych, wielkość oszczędności, wykształcenie, poziom mezo i makro – tempo wzrostu gospodarczego, dobrobyt, poziom aktywności gospodarczej175.
Gaeser wraz z zespołem z Harvard University do pomiaru kapitału społecznego zastosowali teorię chaosu i modeli wielorakich. Wyjaśnili w ten sposób, jak małe różnice w poziomie kapitału społecznego występujące w początkowych fazach jego istnienia mogą wpływać na poziom kapitału społecznego w perspektywie długookresowej. Z kolei Field analizując sukces gospodarczy Japonii zauważył, że kultura zarządzania oparta w tym kraju na zasadzie zaufania do kontrahentów i partnerów biznesowych, wpływa pozytywnie na rozwój gospodarczy176.
Research Methodology“, t. 6, nr 1, 2003, https://www.researchgate.net/publication 248988830_Measuring_social_capital_Orthodoxies_and_continuing_controversies, 20.05.2015.
173 Sierocińska K., Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiary i typy, [w:] „Studia Ekonomiczne“, Nr 1 (LXVIII),
http://www.inepan.waw.pl/pliki/Studia%202011%201%204%20sierocinska.pdf, 20.03.2014.
174 J. Czapiński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2013,[w:] Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej i Centrum Rozwoju
Zasobó w Ludzkich, Warszawa 2013,
http://analizy.mpips.gov.pl/images/stories/publ_i_raporty/DS2013/Raport_glowny_Diagnoza_Spoleczna_2013.pdf, 03.10.2014.
175 Ch. Grootaert, Social Capital, Household Welfare and Poverty in Indonesia, [w:] “Policy Research”, Working Paper
no. 2148, World Bank, 1999, http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-2148), 19.09.2014; Ch. Grootaert, D. Narayan, V. Nyhan Jones, M. Woolcock, Measuring Social Capital An Integrated Questionnaire, Paper No 18, World Bank, 2004, http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/0-8213-5661-5, 25.05.2015.
176 E. Glaeser E., D. Laibson, B. Sacerdote, The Economic Approach to Social Capital. National Bureau of Economic
Na gruncie ekonomicznym kapitał społeczny, którego główną miarą jest poziom zaufania ogranicza koszty transakcyjne związane z koniecznością negocjacji, ustalania zasad kontraktu, kontrolowania, wymuszania zobowiązań177. Wzajemne zaufanie pozwala na ograniczenie tych kosztów. Brak zaufania skutkuje sytuacją odwrotną, którą Fukuyama nazwał „podatkiem nałożonym na działalność gospodarczą”178.
Na poziomie prowadzenia biznesu można również wyróżnić wyniki analiz przeprowadzanych przez Bank Światowy, a dotyczących wzrostu jakości i efektywności pracy. Zauważono, że w zespołach, w których istnieją więzi zespalające, a ich członkowie czują się częścią grupy/zespołu rośnie poczucie dumy z wykonywanej pracy, a ta przekłada się na większą produktywność. Ta sama sytuacja dotyczy przedsiębiorców zrzeszonych w równego rodzaju organizacjach branżowych i przekłada się na podejmowanie nowych, wspólnych przedsięwzięć biznesowych. Również osoby poszukujące pracy, posiadające znaczny kapitał społeczny, znajdują ją szybciej niż osoby tego kapitału pozbawione. Jak udowodnił w swoich badaniach John Field179, każda nowa znajomość ma
znacznie większe znaczenie dla znalezienia pracy, niż inne sposoby jej poszukiwania. Rozszerzenie badań o tę perspektywę pokazuje, że w zakresie wiedzy liczy się już nie tylko wiedza teoretyczna (know that) i praktyczna (know how). Istotną rolę odgrywa również wiedza związana ze znajomością osób mogących pomóc w potrzebie (know who)180.
Przyjmując perspektywę głównego nurtu badań nad kapitałem społecznym i dostępnej literatury, która wskazuje na wielość aspektów kapitału społecznego należy uznać, że pomiar tego kapitału nigdy nie będzie całościowy i nie ukaże pełnego obrazu zjawiska. Ten pogląd jest podzielany przez OECD, która stoi na stanowisku, że cechami właściwymi dla kapitału społecznego są jego nieuchwytność i relacyjny charakter, co zaprzecza możliwości jego pomiaru i kodyfikacji.
Zakończenie
Niniejszy przegląd nie wyczerpuje różnorodności i liczby ujęć badawczych kapitału społecznego. Spełnia funkcję ilustrującą wielość spojrzeń na to zagadnienie, poziomów analizy i metodologii. Wyzwania jakie stoją przed badaczami są związane z próbami doprecyzowania pojęcia. Efektem tego jest różnorodność definicji i wielość sporów toczonych pomiędzy i w ramach trzech
04.05.2014; E. Glaeser, D. Laibson, B. Sacerdote, An Economic Approach to Social Capital. Royal Economic Society -
The Economic Journal (112): F437–F458, 2002,
http://scholar.harvard.edu/files/glaeser/files/economicapproachsocialcapital.pdf, 04.05.2014; J. Field, Social Capital, London: Routledge (2nd Edition), 2008, s. 126.
177 Tamże, s. 68. 178 Tamże.
179 J. Field, Social Capital, London 2008, s. 52. 180 Tamże, s. 21.
koncepcji: kapitału społecznego rozumianego, jako jednej z form kapitału (Bourdieu), racjonalnych, jako wartości kulturowej (Putnam) i racjonalizujących oraz racjonalnych aspektów tego pojęcia (Coleman). Mimo to warto zauważyć, że pomimo rozbieżności w sposobie definiowania kapitału społecznego, przedstawione teorie i perspektywy badawcze uzupełniają się wzajemnie i dopełniają, dzięki czemu spojrzenie na to zjawisko pozwala dostrzec jego rolę w kształtowaniu aktywności gospodarczej. Niewątpliwie pojęcie kapitału społecznego, aby było użyteczne z punktu widzenia badań ekonomicznych wymaga uzupełnienia o bardziej precyzyjne wskaźniki pomiaru. Interesującą może się okazać próba zbadania kształtowania się lub zanikania kapitału społecznego i ich konsekwencji dla rozwoju gospodarczego krajów, a na poziomie mezo, przedsiębiorstw operujących w danych krajach. Kapitał społeczny może być również wartościowym uzupełnieniem analiz poświęconych rozwojowi gospodarczemu, które nie są w stanie uchwycić go za pomocą dostępnych metod badawczych. Ciekawe mogą okazać się również wnioski z badań poświęconych wpływowi technologii na kształtowanie się kapitału społecznego i przyczyny porażek nowych przedsiębiorstw. W perspektywie coraz bardziej popularnych badań interdyscyplinarnych w naukach ekonomicznych (new economics thinking) interesujące mogą być badania na styku psychologii (np. podejmowanie decyzji), ekonomii (np. wyniki przedsiębiorstw lub poszczególnych gałęzi przemysłu) i socjologii (wpływu na kapitał społeczny).
O autorze
Emilia Stankiewicz, doktorantka w Katedrze Konkurencyjności Międzynarodowej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Zajmuje się badaniami przedsiębiorczości korporacyjnej i organizacji typu startup, innowacjami, kapitałem społecznym i ekonomią behawioralną.
Streszczenie
Pojęcie kapitału społecznego jest trudne do zdefiniowania. Przyczyną tego jest wielość i niejednoznaczność koncepcji definiujących to pojęcie. Głównym problemem jest brak określenia, czym dokładnie kapitał społeczny jest, a jedynie wskazanie, do czego się odnosi . Jednak od prawie trzydziestu lat koncepcja kapitału społecznego coraz częściej pojawia się w badaniach, jako uzupełnienie lub poszerzenie perspektywy badawczej w naukach społecznych, m.in. ekonomii. Niniejszy artykuł ma na celu sklasyfikowanie zaproponowanych do tej pory klasycznych ujęć pojęcia i jego rodzajów oraz przegląd propozycji badań empirycznych nad kapitałem społecznym. Artykuł podzielono na cztery punkty. Punkt pierwszy poświęcono analizie genezy i różnicom w definiowaniu terminu „kapitał społeczny”. Punkt drugi dotyczy klasyfikacji rodzajów kapitału społecznego wg terminologii używanej przez poszczególnych autorów. Punkt trzeci to analiza terminu z punktu widzenia perspektywy ekonomicznej. Punkt czwarty to próba zebrania metod pomiaru kapitału społecznego. Opracowanie zamyka zakończenie podsumowujące zebrane dane i wskazujące propozycję dalszych badań nad kapitałem społecznym w ujęciu ekonomicznym.
Summary
The concept of social capital is difficult to define. This is due to the multiplicity and ambiguity of the ideas that define this notion. The main issue is the lack of definition of what exactly social capital is, and there is only an indication of what it refers to. However, since nearly thirty years, the concept of social capital is increasingly appearing in the research, as a complement or extension to the range of research in the social sciences, including economy.
This article aims to classify classic approaches of the concept and its types proposed so far and to give an overview of the proposals of empirical research on social capital. This article is divided into four points. The first point is devoted to the analysis of the origins and differences in defining the term "social capital". The second point deals with the classification of types of social capital, according to
the terminology used by the respective authors. The third point is the analysis of the term from the economic point of view. The fourth point is an attempt to collect methods of measuring social capital. The article closes with a summary of the collected data and an indication of further research proposals on social capital in economic view.
