Uniwersytet Warszawski Wydział „Artes Liberales”
Katarzyna Jasińska-Zdun
Itinerarium Jana Dantyszka
Humanistyczna korespondencja jako świadectwo podróży
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Dr hab. Anny Skolimowskiej
Warszawa 2022
Pracę dedykuję Tacie
1. UWAGI WSTĘPNE ... 6
1.1 Cel pracy ... 6
1.2 O Janie Dantyszku ... 6
1.3 Spuścizna Jana Dantyszka ... 8
1.4 Stan badań nad podróżami Dantyszka ... 10
2. METODOLOGIA PRACY ... 12
2.1 Itineraria – wcześniejsze badania ... 12
2.2 Zasady opracowania Itinerarium Dantyszka... 17
2.3 Podstawa źródłowa Itinerarium Dantyszka ... 19
2.4 Metody humanistyki cyfrowej w pracy ze źródłami ... 22
2.5 Problemy podstawy źródłowej ... 25
2.5.1 Literacki charakter źródeł ... 25
2.5.2 Dane rekonstruowane, dane niepewne, brak danych ... 27
2.5.3 Nazwy miejscowe ... 30
2.5.4 Niejednoznaczne określenia czasu i miejsca ... 30
3. ITINERARIUM JANA DANTYSZKA ... 32
3.1 Organizacja materiału ... 32
3.2 Itinerarium ... 34
4. PODRÓŻE JANA DANTYSZKA ... 184
4.1 Wiek młodzieńczy – podróże związane z edukacją ... 184
4.1.1 Szkoła elementarna ... 185
4.1.2 Uniwersytet ... 186
4.1.3 Ziemia Święta ... 188
4.1.4 Młodość w służbie króla – wyprawy wojenne ... 189
4.1.5 Poselstwa na sejmy Prus Królewskich i do miast pruskich ... 190
4.2 Podróże świeckiego dyplomaty ... 193
4.2.1 Kongres preszbursko-wiedeński (1515) ... 193
4.2.2 Pobyt na dworze cesarza Maksymiliana (1515-1517) ... 194
4.2.3 Misja dyplomatyczna 1518-1519 ... 195
4.2.4 Misja dyplomatyczna 1522-1523 ... 196
4.2.5 Misja dyplomatyczna 1524-1532 ... 197
4.3 Podróże w czasie sprawowania funkcji biskupich ... 199
4.3.1 Ingresy ... 199
4.3.2 Udział w sejmach walnych ... 200
4.3.3 Udział w uroczystościach na dworze królewskim ... 200
4.3.4 Sejmy Prus Królewskich ... 201
4.3.5 Inne obowiązki radcy pruskiego ... 203
4.3.6 Biskup w roli posła – misja na dwór Ferdynanda I Habsburga (1538) ... 204
4.3.7 Spotkania z księciem Albrechtem... 205
4.3.8 Prywatne podróże biskupa ... 205
4.4 Okoliczności podróży Dantyszka ... 207
4.4.1 Środki transportu... 207
4.4.2 Odległości i tempo podróży ... 209
4.4.3 Orszak dyplomaty ... 210
4.4.4 Zagrożenia w podróży ... 211
4.4.5 Zakwaterowanie i prowadzenie gospodarstwa ... 214
4.4.6 Wyżywienie i stan zdrowia ... 218
4.4.7 Finanse w podróżach dyplomaty. ... 222
4.4.8 Status Dantyszka jako posła ... 236
4.4.9 Znajomość języków ... 237
4.4.10 Obserwacje i wrażenia ... 238
4.5. Wpływ odbytych podróży na sposób myślenia Dantyszka ... 239
4.5.1 Trudy podróżowania ... 239
4.5.2 Pojęcie ojczyzny ... 241
5. KONKLUZJE ... 242
5.1 Podsumowanie ... 242
5.2 Perspektywy badawcze ... 244
6. ANEKSY... 244
6.1 Aneks 1: Teksty źródłowe ... 244
6.1.1 Organizacja materiału ... 244
6.1.2 Zasady transkrypcji tekstów oryginalnych ... 246
6.1.3 Aparat krytyczny i komentarz rzeczowy ... 246
6.2 Aneks 2: Indeks miejsc pobytu Dantyszka ... 740
6.3 Aneks 3: Dokumenty podróżne Dantyszka ... 741
6.4 Aneks 7: Mapy podróży ... 744
7. BIBLIOGRAFIA ... 744
8. SPIS ILUSTRACJI... 744
9. SKRÓTY ZASTOSOWANE W PRACY ... 744
1. Uwagi wstępne
1.1 Cel pracy
Podróż jako zjawisko kultury jest tematem obszernym i wieloaspektowym. W okresie wczesnej nowożytności podróżowano z wielu różnych powodów i różnymi sposobami.
Pielgrzymki, wyprawy odkrywcze i wojenne, podróże dyplomatyczne, kupieckie, podejmowane w celu uczestniczenia w życiu politycznym (sejmy), społecznym (sądy), naukowym czy rodzinnym, wyjazdy do szkół, czy wreszcie – stosunkowo rzadkie jeszcze wówczas zjawisko – turystyka, stanowią szerokie i niezwykle interesujące pole do badań dla wielu dyscyplin humanistyki.
Obok bezpośrednich relacji z podróży znakomitym źródłem do tego rodzaju badań są listy osób podróżujących. Szczególnie wart zbadania wydaje się przypadek, kiedy dysponujemy dobrze zachowaną, obfitą korespondencją osoby wybitnej, członka elity politycznej (w wymiarze zarówno świeckim, jak i religijnym) i intelektualnej (Respublica Litteraria), jakim był sławny dyplomata w służbie Zygmunta I oraz Bony Sforzy, później zaś biskup chełmiński i warmiński, ceniony poeta nowołaciński, Jan Dantyszek.
Celem pracy jest konstrukcja Itinerarium, czyli chronologicznego wykazu miejsc pobytu Jana Dantyszka oraz analiza różnorodnych aspektów podróży Gdańszczanina, takich jak status posła, związane z nim wydatki, codzienne życie w podróży, środki lokomocji oraz opinie Dantyszka o podróżowaniu. Starając się udzielić odpowiedzi na te pytania badawcze, mam nadzieję przyczynić się do rozwoju badań nad życiem politycznym, społecznym, gospodarczym, obyczajowym i kulturalnym epoki, w szczególności nad sposobem podróżowania, statusem i wydatkami posła królewskiego, oraz znaczeniem podróży dla zarządzania diecezją przez biskupa. Wobec braku całościowego ujęcia tematyki podróżowania Jana Dantyszka praca stanowić może istotny przyczynek do jego biografii.
1.2 O Janie Dantyszku
Jan Dantyszek urodził się 1 XI 1485 roku w Gdańsku z ojca Jana von Höfen o
przydomku Flaschbinder i matki Krystyny Schultze z Pucka. Nazwisko Dantyszek jest
spolszczonym toponimikonem, pochodzącym od łacińskiej nazwy miejsca jego pochodzenia
(Dantiscum). Po ukończeniu szkoły parafialnej w Grudziądzu Dantyszek studiował na
uniwersytetach w Greifswald i w Krakowie; na tym ostatnim uzyskał bakalaureat. Jeszcze w czasie studiów rozpoczął karierę pisarza na dworze króla Jana Olbrachta, a następnie Aleksandra Jagiellończyka, od którego otrzymał dotację na studia we Włoszech. Wyjechał do Włoch, ale rzeczonych studiów nie podjął, udał się bowiem w pielgrzymkę do Ziemi Świętej.
Po powrocie z niej w 1507 roku został ponownie zatrudniony w kancelarii nowego władcy – Zygmunta I. W okresie pracy w kancelarii królewskiej, w latach 1505-1513, posłował do miast pruskich i na sejmy generalne Prus Królewskich.
W roku 1515 Dantyszek awansował na sekretarza królewskiego. Rozpoczęła się wówczas jego międzynarodowa kariera dyplomatyczna. Przez kilkanaście lat działał na dworach cesarskich, królewskich i książęcych, obracając się wśród ówczesnych elit politycznych i intelektualnych. Nieustannie podróżował po niemal całej Europie. Najpierw jako członek poselstwa brał udział w kongresie preszbursko-wiedeńskim (1515), później jako samodzielny poseł przebywał na dworze cesarza Maksymiliana I, służąc zarówno władcom Polski, jak i cesarzowi (1515-1519), wreszcie działał jako stały ambasador (będąc tym samym, jak twierdzi Andrzej Wyczański, pierwszym zawodowym dyplomatą
2) na dworze cesarza Karola V (1522-1523, 1524-1532).
W uznaniu swoich zasług Dantyszek otrzymał od Maksymiliana I doktorat obojga praw i herb, udostojniony później przez cesarza Karola V, oraz tytuł poeta laureatus. Jego lojalna służba dyplomatyczna znalazła również aprobatę w oczach władców Polski i została należycie nagrodzona. W roku 1533 otrzymał konsekrację na biskupstwo chełmińskie, a w 1537 – na warmińskie. Stał się w ten sposób najznaczniejszą osobistością życia politycznego i religijnego Prus Królewskich. Jego podróże w tym okresie były ściśle związane ze sprawowanymi przezeń obowiązkami i ograniczały się niemal całkowicie do terenów Prus, które pozostawały wówczas pod zwierzchnictwem władców Polski. W okresie tym Dantyszek opuścił Prusy Królewskie tylko pięciokrotnie: w roku 1538 odbył swoje ostatnie poselstwo zagraniczne, udając się do Wrocławia celem negocjacji z królem rzymskim Ferdynandem I warunków małżeństwa Zygmunta Augusta z Elżbietą Austriaczką, latem roku 1539 wziął w Królewcu udział w ceremonii ślubnej córki Melchiora Kreyzena, kanclerza Albrechta von Hohenzollerna;
trzykrotnie wyjeżdżał do Krakowa – w roku 1535 na zaślubiny Jadwigi Jagiellonki i Joachima II Hektora, na przełomie lat 1536/1537 na sejm walny i w roku 1543 na zaślubiny Zygmunta Augusta i Elżbiety Habsburżanki. Pogarszający się stan zdrowia nie pozwolił mu pojechać tam po raz kolejny w roku 1548, by wziąć udział w pogrzebie władcy, któremu służył przez
2 WYCZAŃSKI, s. 75. Z tezą tą polemizuje np. Roman Żelewski (ŻELEWSKI, s. 75) oraz autorzy Historii dyplomacji polskiej, (HDP, s. 748).
czterdzieści lat. Zmarł 27 X 1548 roku w Lidzbarku Warmińskim i został pochowany w katedrze we Fromborku.
1.3 Spuścizna Jana Dantyszka
Zachowana spuścizna Dantyszka obejmuje jego korespondencję, wiersze łacińskie, dokumenty wystawiane przez niego i dla niego, oraz mowy i memoriały poselskie.
Znana nam zachowana korespondencja Gdańszczanina obejmuje lata 1500-1548 i liczy 6116 listów. Około tysiąc sześćset z nich – to listy jego autorstwa, pozostałe (ponad cztery tysiące czterysta) adresowane są do niego. Ta liczba czyni z korespondencji Dantyszka jeden z największych wczesnonowożytnych zespołów listów w Europie i odzwierciedla rozległe kontakty, jakie ten humanista i biskup nawiązał podczas swojej wieloletniej kariery. Językami korespondencji są głównie łacina i niemiecki. Niewielka liczba listów do Dantyszka napisana została po hiszpańsku, polsku, włosku, czesku, niderlandzku i francusku
3.
3 Suma listów w poszczególnych językach jest większa od liczba wszystkich listów, ponieważ niektóre listsą zapisane w więcej niż jednym języku.
łacina 3376 niemiecki
2648 hiszpański 39
polski 37 włoski 17 czeski 4
niderlandzki 3 francuski 2
Il. 2 Języki korespondencji Dantyszka 6116
250
korespondencja pozostałe
122 112
15 9
wiersze dokumenty mowy poselskie memoriały
Il. 1 Spuścizna Jana Dantyszka
Zidentyfikowano dotychczas 654 korespondentów Dantyszka. Są wśród nich m.in.
władcy (np. Zygmunt I, Zygmunt August, Bona Sforza, Maksymilian I Habsburg, Karol V Habsburg, Albrecht von Hohenzollern), wybitne postaci życia politycznego, kulturalnego i intelektualnego, z którymi dyplomata zawarł – w wielu przypadkach bardzo zażyłą – znajomość podczas swych podróży (np. Sigmund von Herberstein, Cornelis De Schepper, Alfonso de Valdés, Hérnan Cortés, Erazm z Rotterdamu, Filip Melanchton, Jan van Campen, Gemma Frisius, Lazaro Bonamico), przyjaciele (np. Mikołaj Nipszyc, Jan Zambocki), rodzina (np.
bracia Bernhard i Georg von Höfen, córka Juana Dantisca) i podwładni (np. członkowie kapituł chełmińskiej i warmińskiej, w tym Mikołaj Kopernik).
W korespondencji Dantyszka znajdują się zarówno listy o charakterze oficjalnym, jak i prywatnym. W niektórych przypadkach trudno wyraźnie ten charakter rozgraniczyć, czego przykład stanowić może korespondencja Dantyszka z Piotrem Tomickim, Maurycym Ferberem czy Tiedemannem Giese.
W okresie podróży dyplomatycznych (1515-1532) w korespondencji Dantyszka przeważają listy łacińskie. Aż 30% z nich stanowi korespondencja z polskim dworem królewskim, w tym obszerne sprawozdania składane przez dyplomatę z przebiegu powierzonych mu misji. Dantyszek porusza w nich często również kwestie związane z podróżowaniem.
W okresie rezydowania Dantyszka w Prusach Królewskich (1533-1548) charakter jego korespondencji ulega zmianie. Przeważają w niej listy związane z kwestiami zarządzania biskupstwem. Zdecydowanie rośnie liczba listów w języku niemieckim, przekraczając niemal dwukrotnie liczbę łacińskich. Intensywność korespondencji z dworem królewskim nie ulega co prawda zasadniczej zmianie, listy na dwór stanowią jednak w tym okresie już tylko zaledwie ok. 13% całej korespondencji Dantyszka i są znacznie mniej obszerne. Najwięcej listów biskup wymienia w tym czasie z księciem pruskim Albrechtem Hohenzollernem, z burmistrzem Gdańska Johannem von Werden, z członkami Rady Pruskiej – Maurycym Ferberem, Tiedemannem Giese, Achacym Cemą, Jerzym Bażyńskim czy Stanisławem Kostką, z rajcami miast pruskich, a także z kanonikami chełmińskimi i warmińskimi.
Listy Dantyszka pisane w języku łacińskim świadczą o rzetelnym, właściwym humanistom tego okresu i docenianym również przez jego współczesnych (F 295/1; F 306/1; F 371/1; F 471/1) warsztacie językowym i literackim autora, który cechuje dobry styl, liczne odniesienia do literatury i mitologii starożytnej oraz doskonała znajomość fleksji i składni.
Listy Dantyszka w języku niemieckim noszą cechy typowe dla wczesnonowożytnych
zapisów w językach wernakularnych, takie jak chwiejność składni i zróżnicowanie dialektalne.
Gdańszczanin w młodości posługiwał się w korespondencji językiem średnio-dolno- niemieckim (Mittelniederdeutsch), natomiast po powrocie do kraju z podróży dyplomatycznych (1532) pisał wyłącznie w języku wczesno-nowo-wysoko-niemieckim (Frühneuhochdeutsch).
4Wszystkie teksty Dantyszka charakteryzują się dobrym warsztatem literackim, jednak szczególnie jest to widoczne w jego twórczości poetyckiej. Obecnie znamy 122 łacińskie utwory poetyckie Dantyszka z lat 1510-1548. Cieszyły się one dużym uznaniem współczesnych. Znaleźć można wśród nich różnorodne gatunki, m.in. elegie, epigramaty, epitalamia, epitafia, sylwy i poematy okolicznościowe powstałe przy okazji znaczących wydarzeń epoki, takich jak zaślubiny króla Zygmunta I z Barbarą Zapolyą
5i z Boną Sforzą
6, bitwa pod Orszą
7czy koronacja cesarza Karola V
8. W swojej twórczości poeta poruszał również inne tematy, takie jak: erotyka, historia, mitologia, polityka, życie dworskie. Nie brak w poezji Dantyszka również wątków autobiograficznych
9.
1.4 Stan badań nad podróżami Dantyszka
Podróże Jana Dantyszka nie doczekały się dotychczas pełnego opracowania naukowego, choć były wielokrotnie opisywane fragmentarycznie w ramach prac poświęconych innym zagadnieniom. Większość z tych prac opiera się jednak na niekompletnym materiale źródłowym, a spora ich część skupia się jedynie na wybranych okresach życia Dantyszka. Z oczywistych względów największym zainteresowaniem badaczy cieszyły się podróże dyplomatyczne Gdańszczanina, i te są stosunkowo lepiej opracowane; mało miejsca poświęcono dotychczas zagadnieniom związanym z podróżami Dantyszka w młodości i po objęciu przezeń biskupstw.
Pierwszy znany nam tekst biograficzny o Dantyszku – skreślona piórem jego powinowatego, Filipa Frenckinga na początku XVII wieku Oratio de vita et moribus — — Iohannis Dantisci...
10nie dostarcza niemal żadnych informacji na temat podróży Gdańszczanina. Więcej na ten temat dowiedzieć się można z dziewiętnastowiecznej rozprawki Leona Czaplickiego, De vita et carminibus Joannis de Curiis Dantisci
11, której autor powołuje się głównie na
4 CIDTC, Anna Skolimowska, „Teksty niemieckie Jana Dantyszka – wprowadzenie”.
5 CIDTC, IDP 16; CIDTC, IDP 17; CIDTC, IDP 18.
6 CIDTC, IDP 30.
7 CIDTC, IDP 21.
8 CIDTC, IDP 41; CIDTC, IDP 42.
9 CIDTC, IDP 54; CIDTC, IDP 92.
10 FRENCKING.
11 CZAPLICKI.
poświęcone częściowo Dantyszkowi prace dawniejszych uczonych
12, rzadko odsyłając czytelnika do korespondencji i innych tekstów źródłowych.
Podobnie Ludwik Finkel w swoim artykule Poselstwa Jana Dantyszka
13, jedynie pobieżnie opisuje trasy podróży Dantyszka z czasów jego misji dyplomatycznych, nie wspominając niemal o tych z okresu po objęciu przezeń biskupstw, przy czym, jak pisze sam autor „Praca — — zajmie się — — tylko temi poselstwami, które bliżej na podstawie dotąd wydrukowanych Tomicyanów
14możemy poznać; resztę mianowicie od odwołania Dantyszka w r. 1528, dokąd sięga znajdujący się w Zakładzie Ossolińskich kodeks listów Dantyszka, tylko naszkicować będziemy mogli.” W dziełku Krótki rys życia i działalności literackiej Jana Dantyszka...
15, opisując niektóre podróże Gdańszczanina, Leon Ciliński idzie w dużej mierze za pracą Finkla, nie wykazuje podstawy źródłowej i powtarza niepotwierdzone źródłowo informacje.
Dużo późniejsza – współczesna biografia Dantyszka pióra Zbigniewa Nowaka
16, w której autor poświęca sporo miejsca podróżom Dantyszka, to praca o charakterze popularno- naukowym, opatrzona jedynie okrojonym aparatem naukowym i całkowicie pozbawiona przypisów.
Cenne wiadomości, istotne dla badań nad podróżami Dantyszka, zawiera jego biogram w Polskim Słowniku Biograficznym, pióra Władysława Pociechy
17. Znalazły się tam krótkie opisy tras podróży dyplomatycznych Gdańszczanina, niektóre wraz z datacją. Autor systematyzuje tam informacje, zebrane przede wszystkim na użytek pracy Królowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie Odrodzenia
18. Ponieważ głównym celem misji dyplomatycznych Dantyszka była rewindykacja włoskiego dziedzictwa królowej Bony, nie jest zaskakujące, że to monumentalne dzieło dostarcza wielu wartościowych informacji na temat podróży dyplomaty. Praca opiera się na szerokiej podstawie źródłowej, w przypadku podróży Jana Dantyszka m.in. na serii wydawniczej Acta Tomiciana, na Tekach Górskiego, oraz zbiorach
12 Thomas Treterus, De Episcopatu et Episcopis Varmiensibus inscripto et Cracoviae a. 1685 in publicum emisso; Hartknoch, Prussicae ecclesiae Historia. Francoforti 1686 pag 1043; Andreas Charitius Commentatio Historico-litteraria de viris eruditis Gedani ortis, Vitebergae 1715; Hennenbergerus, Preuss. Chronik pag. 155;
Seilerus, Prussia docta (Erleutertes Preussen) Tom. I No. XIII p . 239 sq. i 861; Joannes Gottl. editio Poematum et Hymnorum Joannis Dantisci, Lipsiae et Vratislaviae a. 1764; Janocius, Comm. de libris pol. rarioribus in bibliotheca Zalusciana, Dresdae a. 1743, Tom I, pag 23 et 24 et Tom III pag, 64 sq.; Carolus Tromlerus, De Polonis latine doctis diatribe, s. 15 et 16; Wiszniewski, Historia litt. Poloniae, t. IV s. 237; Ossoliński, Commen.
historico-crit de scriptoribus Poloniae t. IV s. 58sq; Kondratowicz Histori. Litt. polon. Tom. I s. 218.
13 FINKEL.
14 AT 1-9.
15 CILIŃSKI Krótki; CILIŃSKI Jan.
16 NOWAK.
17 POCIECHA 1938, s. 424-430.
18 POCIECHA 1-4.
rękopiśmiennych Biblioteki Czartoryskich, Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Ordynacji Zamoyskich i Archiwum Biskupiego we Fromborku.
Dobrze udokumentowane źródłowo informacje o niektórych miejscach pobytu Dantyszka podaje Inge Brigitte Müller-Blessing w monografii Johannes Dantiscus von Höfen.
Ein Diplomat und Bischof zwischen Humanismus und Reformation (1485-1548)
19. Autorka wykorzystuje źródła z korespondencji i poezji Dantyszka, zawarte m.in. w serii wydawniczej Acta Tomiciana, korespondencji Dantyszka przechowywanej w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Uniwersyteckiej w Uppsali
20i publikowanej drukiem w tomie czwartym serii „Acta historica res gestas Poloniae illustrantia” korespondencji Hozjusza
21.
Podróże dyplomatyczne Dantyszka zostały również częściowo opisane w pierwszym rozdziale pracy Ryszarda Skowrona Dyplomaci polscy w Hiszpanii w XVI i XVII wieku
22. Autor ten przedstawia stosunkowo dokładnie trasy podróży, podając w wielu miejscach zakresy czasowe pobytów Gdańszczanina w poszczególnych miejscowościach. Porusza również kwestie finansowe, związane z misjami dyplomatycznymi Dantyszka, oraz opisuje jego sposób życia i podróżowania. Informacje te czerpie z korespondencji Dantyszka wydanej w serii Acta Tomiciana oraz zawartej w źródłach rękopiśmiennych, przechowywanych w bibliotekach Czartoryskich, Jagiellońskiej, Kórnickiej i Narodowej.
Fragment itinerarium Dantyszka oparty na materiale źródłowym zgromadzonym w Corpus of Ioannes Dantiscus’ Texts & Correspondence
23, obejmujący lata 1524-1532, zaprezentowała w swojej pracy, dotyczącej Alfonso de Valdésa, Anna Skolimowska
24. Itinerarium to, zestawione z itinerarium cesarza Karola V, powstało na potrzeby datowania korespondencji Dantyszka z Valdésem.
2. Metodologia pracy
2.1 Itineraria – wcześniejsze badania
W piśmiennictwie starożytnym jako itinerarium określa się „przewodnik dla podróżnych lub opis wędrówki, dokonany przez podróżnika, zawierający informacje o przebywanych trasach, praktyczne zalecenia dotyczące miejsc postojów oraz ostrzeżenia przed
19 MÜLLER-BLESSING, s. 59-238.
20 Codex Upsalensis [vgl. s. 63].
21 HE.
22 SKOWRON.
23 CIDTC.
24 CEID 2/3, s. 375-395.
niebezpieczeństwami i trudnościami”
25. Nieco inaczej termin ten funkcjonuje we współczesnych pracach historycznych oraz w badaniach z pogranicza historii i literaturoznawstwa okresu nowożytnego. Tu najczęściej pod pojęciem itinerarium rozumiane jest krytycznie opracowane zestawienie danych o podróży, polegające na wykazaniu miejsc i czasu, w którym przebywał w nich dany człowiek w ciągu całego życia lub w pewnym jego okresie
26. W tym właśnie rozumieniu posługuję się terminem itinerarium w niniejszej rozprawie.
Zainteresowanie badaczy europejskich tego rodzaju itinerariami sięga połowy XIX wieku, w Polsce zaś początek badań nad tą tematyką przypada na przełom wieków XIX i XX.
Opisem tras podróży postaci niebędących władcami i członkami rodziny panującej zajęto się w Polsce szerzej dopiero około połowy XX wieku, przy czym z końcem XX wieku nastąpiła znacząca intensyfikacja prac.
Dokładnego omówienia ówczesnego stanu badań nad polskimi itinerariami, zwłaszcza królewskimi, dokonał Piotr Węcowski, publikując w roku 2000 artykuł Polskie itineraria średniowieczne i nowożytne: przegląd badań i propozycje badawcze
27. Nie powtarzając tu szczegółowych analiz Węcowskiego, ograniczam się do krótkiego omówienia najważniejszych polskich prac tego typu powstałych po publikacji jego artykułu oraz tych spośród itinerariów zagranicznych, które posłużyły jako materiał porównawczy przy weryfikacji niektórych elementów prezentowanego przeze mnie itinerarium Jana Dantyszka lub stanowiły w jakimś zakresie wzorzec układu dla niniejszej pracy.
W latach 2014-2016 ukazały się trzy pierwsze tomy serii „Itineraria Jagiellonów”:
itinerarium Kazimierza Jagiellończyka pióra Grażyny Rutkowskiej
28, reedycja itinerarium Władysława Jagiełły autorstwa Antoniego Gąsiorowskiego
29oraz itinerarium Aleksandra Jagiellończyka sporządzone przez Krzysztofa Pietkiewicza
30. Prace te, zgodnie z założeniami serii, prezentują układ, wypracowany niegdyś przez Antoniego Gąsiorowskiego
31. Informacje o pobytach władców w kolejnych miejscowościach podawane są w kolejności chronologicznej, w układzie: miejscowość, ramowe daty pobytu, daty dzienne i informacje źródłowe, posiadają również wykazy skrótów i alfabetyczne spisy nazw geograficznych. Uwzględniając wszystkie
25 STL, s. 223.
26 Zob. KWIATKOWSKI, s. 453; KOŚCIAŁKOWSKI, s. 70; GĄSIOROWSKI 1973, s. 246, GĄSIOROWSKI 2015, s. 32- 33; RUTKOWSKA, s. 210; PIETKIEWICZ, s. 31.
27 WĘCOWSKI, s.13-48.
28 RUTKOWSKA.
29 GĄSIOROWSKI 2015.
30 PIETKIEWICZ.
31 RUTKOWSKA, s. 8.
przekazy źródłowe, informujące o pobycie władcy w danej miejscowości, stanowią swoisty spis wystawianych przez niego i związanych z nim dokumentów. Każdy z trzech tomów serii został opatrzony mapami. Praca Gąsiorowskiego porusza również krótko kwestie używanych przez króla środków lokomocji, tempa podróży, sposobu jej finansowania oraz orszaku towarzyszącego Władysławowi Jagielle.
Znaczenie pomocnicze przy rekonstrukcji itinerarium Dantyszka odegrały dostępne publikacje itinerariów osób z elity władzy, z którymi dyplomata miał bezpośrednie kontakty:
cesarza Maximiliana I
32, króla Henryka VIII i kardynała Thomasa Wolseya
33oraz cesarza Karola V
34. Krótkie dziełko Victora von Krausa, w którym prezentuje on itinerarium cesarza Maksymiliana (w okresie od stycznia 1500 do końca lutego 1518 roku), oparte jest, jak pisze autor we wstępie, przede wszystkim na rachunkach dworu cesarskiego przechowywanych wówczas w archiwum hrabiów Falkenhayn w zamku Walpersdorf w Dolnej Saksonii
35, i uzupełnione danymi z korespondencji cesarza Maksymiliana oraz jego dworu i posłów. Brak w nim dokładniejszych informacji źródłowych, dotyczących konkretnych dat i miejsc.
Estancias y viajes del emperador Carlos V opracowane przez Manuela de Foronda y Aguilera jest obszerną, liczącą ponad sześćset stron, pracą, której większą część zajmuje samo itinerarium, obejmujące okres całego życia cesarza. Jest ono podzielone na lata; w ich obrębie podano kolejne daty i opisano, w jakiej miejscowości przebywał w danym dniu cesarz;
przytoczono również fragmenty tekstów źródłowych, poświadczających pobyty Karola V, wśród których znajdują się m.in. zestawienia rachunków i diariusz kronikarza cesarskiego, Jeana de Vandenesse (od 1515 roku)
36.
W obszernym aneksie do pracy poświęconej dworowi Henryka VIII w okresie wzrostu znaczenia Thomasa Wolseya Neil Samman prezentuje fragmenty itinerariów króla Henryka VIII i Kardynała Wolseya, ograniczone do lat 1514-1530 i oparte przede wszystkim na rękopiśmiennych i publikowanych dokumentach oraz korespondencji związanej z panowaniem Henryka VIII. Itineraria zawierają tylko takie daty i miejscowości, które znajdują swoje potwierdzenie w źródłach. W wielu wypadkach Samman doprecyzował dane o miejscach pobytu, podając również nazwy rezydencji, w których zatrzymywali się król i kardynał, oraz
32 KRAUS.
33 SAMMAN, Appendix I, s. 393-437.
34 FORONDA.
35 „Das gräflich Falkenhayn’sche Schlossarchiv zu Walpersdorf in Niederösterreich”. Teczka zatytułowana
„Reisen des römischen Kaisers Max. I. von 1508-1518 betreffend, grösstentheils Rechnungen”, zawierająca fascykuł zatytułowany „Verzaichnes der Reisen, so die Röm. Khay. Mt. etc. Maximiliani der Erste vom monat Nouembris anno 1508 bis zu Auszgang des monats February anno 1518 volbracht haben”, zob. KRAUS, 4 [232].
36 FORONDA, s. XLI.
krótko opisując okoliczności pobytu (cel przyjazdu, odbyte spotkania itp.). Do pracy zostały dodane również inne aneksy: lista miejsc pobytu Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej oraz wykaz osób im towarzyszących, lista klasztorów, w których zatrzymywała się królewska para, lista uczestników turniejów i bali maskowych, lista przeciwników Henryka VIII w turniejach dworskich oraz lista członków Straży Wojskowej (Spears of Honour) Henryka VII i Henryka VIII. Do itinerariów dołączony został zestaw map, przedstawiających symultanicznie trasy podróży Henryka VIII i Thomasa Wolseya.
Przykład obszernego i w sposób przejrzysty zestawionego itinerarium postaci współczesnej Dantyszkowi stanowi opracowane przez Heinza Scheible itinerarium Filipa Melanchtona
37(tom 10 serii Melanchthons Briefwechsel)
38, jednego z korespondentów i znajomych Dantyszka. Obejmuje ono cały okres życia współtwórcy reformacji (od roku 1497 do 1560). Materiał zaprezentowano w układzie: data roczna i dzienna, miejsce pobytu, uwagi oraz podstawa źródłowa. Tę ostatnią stanowią przede wszystkim wydania oraz regesty listów Melanchtona zawarte w serii Melanchthons Briefwechsel. Numeracja umieszczona przy miejscach pobytu w itinerarium odsyła czytelnika do odpowiednich regestów
39. Praca Scheible’go zawiera również alfabetyczny wykaz miejscowości, w których praeceptor Germaniae się zatrzymywał.
Węcowski w konkluzjach swojego analitycznego artykułu zawarł pięć postulatów odnośnie przyszłych badań nad itinerariami:
1. „Należy nadal opracowywać tego typu zestawienia dla poszczególnych osób oraz grupy osób, np. urzędników jakiegoś terenu w określonym czasie, lub też jakiejś rodziny;
itineraria królewskie należy analizować metodą E. Müller-Mertensa;
2. itineraria powinno się wykorzystywać w badaniach nad wieloma dziedzinami życia politycznego, gospodarczego, obyczajowego lub też kulturalnego późnośredniowiecznej Polski, które nie znajdują dostatecznego potwierdzenia w innym materiale źródłowym;
3. itineraria powinny stać się również przydatnym narzędziem w pracy historyków innych epok niż średniowiecze – – zestawienie itinerariów przedstawicieli elity politycznej kraju w drugiej połowie XV oraz w XVI stuleciu jest jednym z pilniejszych zadań;
37 MBW R 10.
38 MBW R 10.
39 Podobne rozwiązanie przyjęto w niniejszej pracy, gdzie oznaczenie fragmentu w Itinerarium odsyła do opowiedniego miejsca w Aneksie I.
4. powinna (po ogólnopolskiej dyskusji na ten temat) powstać instrukcja wydawania itinerariów, obejmująca głównie zasady graficznego przedstawiania podobnych zestawień;
5. należy podjąć dyskusję nad formą zbiorowego opracowywania itinerariów.”
40Słuszność powyższych postulatów w zasadzie nie ulega wątpliwości. Dwa ostatnie są wezwaniem do dyskusji, w której niniejsza rozprawa aspiruje do stania się głosem.
Jak się zdaje, nie powstała dotychczas precyzyjna instrukcja wydawania itinerariów, której utworzenie postulował Węcowski
41w roku 2000. Już jednak w jego ówczesnym artykule znajdujemy rozważania o wadach i zaletach różnych form itinerariów (dotyczące w szczególności itinerariów średniowiecznych) oraz następujące generalne zasady odnośnie do ogólnych reguł ich konstrukcji:
1. do itinerariów należy włączać jedynie pewne i potwierdzone źródłowo informacje;
2. w itinerariach należy odnotowywać wszystkie poświadczone miejsca pobytu danej osoby, nawet jeżeli nie znamy dokładnej daty (umieszczać je należy na końcu itinerarium lub – jeśli znany jest rok pobytu – na końcu roku);
3. w itinerariach niekrólewskich należy zaznaczać zbieżności trasy podróży dostojników kraju z itinerarium władcy;
4. przy itinerarium niekrólewskim należy podać krótkie informacje o czynnościach danej osoby, pozwalające ukazać jej rolę społeczną w danej podróży;
5. w itinerariach należy podawać informacje o poświadczonej nieobecności danej osoby w pewnym miejscu;
6. osoba opracowująca itinerarium nie powinna z góry ograniczać celów, do jakich będzie ono później wykorzystywane.
42Już jednak sam autor tych zasad czyni pewne zastrzeżenia co do ich słuszności w pewnych szczegółowych przypadkach. Dlatego też zarówno tekst Węcowskiego oraz dawniejsze postulaty Antoniego Gąsiorowskiego, jak i konstrukcja omówionych powyżej itinerariów stanowiły dla mnie co prawda inspirację do przemyśleń nad zawartością i graficznym kształtem Itinerarium Dantyszka, zdecydowałam się jednak przedstawić materiał nieco inaczej, niż czynili to moi poprzednicy.
40 WĘCOWSKI, s. 46-47.
41 WĘCOWSKI, s. 47.
42 WĘCOWSKI, s. 43-45.
2.2 Zasady opracowania Itinerarium Dantyszka
Jako zakres chronologiczny mojej pracy przyjęłam daty urodzenia (1 XI 1485) i śmierci (27 X 1548) Jana Dantyszka. Jakkolwiek, z uwagi na stosunkowo niewielką liczbę źródeł, wiadomości o miejscach pobytu Gdańszczanina w ciągu pierwszych trzydziestu lat jego życia są jedynie fragmentaryczne, uważam jednak, że mają one nie mniejsze znaczenie niż informacje z lat późniejszych, a ich wycinkowość i niekiedy szeroki zakres ustaleń datacji nie stanowią dostatecznej podstawy do pominięcia ich w Itinerarium. W tej kwestii postanowiłam pójść raczej za schematem zaproponowanym przez Forondę czy Scheiblego, niż za uwagami Gąsiorowskiego czy sugestiami Węcowskiego, które odnoszą się głównie do itinerariów średniowiecznych
43. Postulowane przez tego ostatniego rozpoczęcie itinerarium od daty, stanowiącej cezurę w życiu danej osoby może mieć, w mojej opinii, pewien sens w przypadku itinerariów, powstających z myślą o dokumentowaniu konkretnego zjawiska, co zdaje się wykluczać postulat Węcowskiego o nieograniczaniu celów, stawianych przed itinerarium.
Wprawdzie w życiu Dantyszka łatwo wychwycić kilka wyraźnych cezur (lata 1515, 1518, 1532, 1537), jednak wszystkie elementy biografii humanisty – poczynając od formacji intelektualnej i pierwszych lat w kancelarii królewskiej, poprzez szczyt kariery dyplomatycznej, aż do działalności biskupa i przewodniczącego rady i Sejmu Prus Królewskich – wydają się z różnych względów godne zainteresowania badaczy.
Autorzy itinerariów często umieszczają w nich ramowe daty pobytów w danych miejscowościach, podając następnie konkretne dni z tego zakresu z odniesieniem do odpowiedniej podstawy źródłowej. W ten sposób zbudowali publikowane przez siebie itineraria zarówno Foronda, jak i Gąsiorowski, Rutkowska czy Pietkiewicz. Krytykuje tę praktykę Węcowski
44. Idąc za jego słusznymi uwagami, a także za przykładem Scheiblego
45i Sammana
46, uznałam, że umieszczenie w Itinerarium zakresów dat pobytu może sugerować czytelnikowi, iż Dantyszek przebywał w danej miejscowości codziennie pomiędzy datami zakresu, gdy tymczasem istnieje możliwość, że opuszczał ją na jakiś czas. Dlatego też zawarłam w Itinerarium tylko te konkretne daty dzienne, które znajdują jednoznaczne potwierdzenie w materiale źródłowym, nie zamieszczając zakresów pobytów, jeśli każdy dzień pobytu nie jest potwierdzony tym samym źródłem. Zgodnie z postulatami P. Węcowskiego
47umieściłam w Itinerarium również poświadczone miejsca pobytu bez dokładnej daty, ale tylko wtedy, gdy
43 WĘCOWSKI, s. 26
44 WĘCOWSKI, s. 40-41.
45 MBW R10.
46 SAMMAN.
47 WĘCOWSKI, s. 43.
wynikają one z przebiegu całości trasy podróży lub dają się umiejscowić na osi czasu na podstawie innych przesłanek. Biorąc pod uwagę postulat wysuwany przez Węcowskiego, który stwierdza, że itineraria niekrólewskie „powinny — — być nie tylko krytycznym zestawieniem miejsc i dat pobytu różnych osób” i że powinny w nich znaleźć się również inne elementy, które Węcowski definiuje jako informacje o czynnościach danej osoby, „informacje negatywne;
wszelkie wzmianki, nawet te, które nie przynoszą ścisłych danych co do daty lub miejsca pobytu poszczególnych osób”
48. Itinerarium opatrzyłam (umieszczonym po jego lewej stronie) komentarzem w postaci danych, pozwalających zobaczyć w szerszym kontekście lub objaśnić poszczególne „wejścia” z Itinerarium. Podałam tam m.in. szeroką datację pobytu Dantyszka w danej miejscowości, informując np. o czasie trwania takich wydarzeń jak sejmy, w których Dantyszek na pewno brał udział. W komentarzu znalazły się również m.in. informacje o zbieżnościach itinerarium Dantyszka z itinerariami władców, datacji semestrów na uniwersytetach, na których studiował Dantyszek, czy celach jego wizyt w poszczególnych miejscowościach.
Układ graficzny Itinerarium Dantyszka wzorowałam na powyżej omówionych itinerariach Karola V, Henryka VIII, Wolseya i Melanchtona, podając w przejrzyście skonstruowanej tabeli dane o datach i miejscach poszczególnych pobytów oraz o podstawie źródłowej każdego „wejścia”.
Nazwy większości miejscowości podałam w polskim lub spolszczonym brzmieniu współczesnym (np. Barcelona, Paryż, Wiedeń, Akwizgran), z następującymi wyjątkami: nazwy miejscowości niefunkcjonujące w języku polskim podałam w języku używanym współcześnie w danej miejscowości. W przypadku miejscowości, których nazwy współcześnie uległy zmianie do czasów współczesnych posłużyłam się spolszczoną nazwą historyczną (np.
Królewiec). W przypadkach niejasnych (np. kilka funkcjonujących równolegle nazw historycznych) wybrane warianty podałam w nawiasach (np. Wormditt (Orneta), Wartenburg (Barczewo)).
Zgodnie z zaleceniami Węcowskiego
49na podstawie zgromadzonych źródeł odtworzyłam też rozmaite okoliczności podróży Gdańszczanina, nie włączyłam jednak tego typu informacji do Itinerarium, lecz umieściłam je w rozdziale wstępu zatytułowanym
”Okoliczności podróży Dantyszka” (rozdz. 4.6).
48 WĘCOWSKI, s. 46.
49 WĘCOWSKI, s. 46.
2.3 Podstawa źródłowa Itinerarium Dantyszka
Podstawę źródłową pracy stanowi spuścizna Jana Dantyszka, na którą składa się jego korespondencja oraz inne teksty jego autorstwa (np. wiersze, dokumenty, mowy i memoriały poselskie). Spuścizna ta jest opracowywana w formie publikacji internetowej „Corpus of Ioannes Dantiscus’ Texts and Correspondence / Korpus Tekstów i Korespondencji Jana Dantyszka”
50(dalej cytowana jako CIDTC), w ramach realizowanego na Uniwersytecie Warszawskim długofalowego programu badawczego „Rejestracja i publikacja korespondencji Jana Dantyszka (1485-1548). Wszystkie referencje do spuścizny Dantyszka w niniejszej pracy zostały zaczerpnięte z tego właśnie Korpusu, w którym czytelnik znajdzie dokładniejsze informacje na temat zachowanej podstawy źródłowej i innych edycji tekstów. Jeśli idzie o źródła do badań nad osobą i działalnością Dantyszka, zgromadzony w tym projekcie obszerny materiał źródłowy aspiruje do kompletności. Stan zaawansowania prac nad korpusem jest znaczny – obecnie opublikowane są:
• kompletne inwentarze korespondencji oraz tekstów Dantyszka
• skany źródeł prymarnych do listów, których właściciele wyrazili zgodę na publikację reprodukcji źródła (zgodę taką uzyskano dla ok. 70% listów)
• przeszukiwalna wersja pełnotekstowa ok. 70% zinwentaryzowanych tekstów.
Na te 70% składają się wszystkie teksty autorstwa Dantyszka (listy łacińskie i niemieckie, wiersze, mowy, memoriały dyplomatyczne i wystawiane przez niego dokumenty oraz nieliczne inne teksty) oraz 43% listów skierowanych do Dantyszka (m.in. wszystkie listy publikowane dotychczas drukiem, rozproszone w różnych wydawnictwach źródłowych;
zostały one w ramach projektu zdigitalizowane techniką OCR, a następnie skolacjonowane z prymarnymi źródłami rękopiśmiennymi). Na transkrypcję oczekuje jeszcze około 2500 listów skierowanych do Dantyszka (w tym ok. 1700 listów niemieckich). Jako stała współpracowniczka tego projektu mam także dostęp do wszystkich zgromadzonych w jego ramach reprodukcji źródeł rękopiśmiennych, także sekundarnych i tych prymarnych, których właściciele nie zgodzili się na publikację skanów on-line. Już na obecnym etapie zaawansowania prac eksploracja korpusu CIDTC – tak w zakresie metadanych, jak i w warstwie tekstowej – stwarza unikatową możliwość badań nad wybitnym członkiem polskiej elity politycznej a zarazem europejskiej Respublica Litteraria, jakim był Dantyszek, niemal bez dodatkowych kwerend.
50 Cytowane dalej jako CIDTC.
Metadane, które były szczególnie przydatne do konstrukcji Itinerarium, to informacje o dacie i miejscu nadania listów Dantyszka, odbioru listów przez Dantyszka (tzw. reddita)
51oraz wystawienia dokumentów przez Dantyszka.
Podstawę Itinerarium stanowią zatem:
• metadane (dane inwentarzowe) z CIDTC (w przypadku korespondencji: miejsce i data nadania listów Dantyszka, miejsce i data odbioru listów przez Dantyszka; w przypadku tekstów spoza korespondencji: miejsce i data wystawienia (nadania, powstania lub odbioru) – dla ok. 82% „wejść”,
• wzmianki o miejscach i datach pobytu Dantyszka zawarte w tekstach źródłowych z CIDTC – dla ok. 17% „wejść”,
• informacje spoza publikacji CIDTC (np. z innych publikacji źródłowych, opracowań, itp.) – dla ok. 1% „wejść”.
Jeśli idzie o wykorzystanie warstwy tekstowej korpusu CIDTC, na obecnym etapie prac nad itinerarium wyekscerpowałam dotyczące podróży Dantyszka fragmenty z wszystkich tekstów łacińskich korpusu, zarówno tych stranskrybowanych, jak i nietranskrybowanych, a także z wszystkich 37 znanych nam listów polskich do Dantyszka. Teksty w pozostałych
51 Reddita odnotowuje Dantyszek bardziej systematycznie w latach 1525-1532 i ponownie po roku 1540.
METADANE CIDTC
82%
INFORMACJE Z TEKSTÓW Z
CIDTC 17%
INFORMACJE SPOZA CIDTC
1%
Il. 3 Podstawa źródłowa Itinerarium
językach (są to w przeważającej liczbie listy niemieckie, ale także hiszpańskie, włoskie, czeskie, niderlandzkie i francuskie oraz dokumenty niemieckie wystawione przez Dantyszka) zostały na razie wykorzystane tylko w takim zakresie, w jakim są zdigitalizowane. Decyzję taką podjęłam ze świadomością, że przed ewentualna publikacją itinerarium należałoby uzupełnić tę lukę, jakkolwiek dotychczasowe doświadczenie związane z proporcją liczby ustaleń na podstawie metadanych i na podstawie lektury korespondencji łacińskiej pozwala szacować, że wzmianki o pobytach Dantyszka zawarte w listach niemieckich będą stanowiły bardzo znikomy procent informacji istotnych dla Itinerarium.
Wniosek ten podbudowuje dodatkowo specyfika badanej korespondencji. Najwięcej wzmianek o podróżach znajdujemy w okresie aktywności dyplomatycznej Dantyszka, z którego zachowały się głównie listy łacińskie (m. in. obszerne listy – sprawozdania na dwór królewski). Liczba listów niemieckich wyraźnie wzrasta dopiero po roku 1537, w tym czasie jednak odnotowałam wyraźny spadek liczby informacji przydatnych do Itinerarium w tekstach łacińskich (zob. il. 4), co łatwo daje się uzasadnić mniejszą mobilnością schorowanego już wówczas biskupa.
W porównaniu do zasobu źródłowego zawartego w korpusie CIDTC, inne teksty źródłowe, zawierające wzmianki o Dantyszku są stosunkowo nieliczne, stanowią jednak cenne uzupełnienie szczególnie dla pierwszego okresu życia Dantyszka (do roku 1515), który jest najsłabiej udokumentowany tekstami z jego spuścizny pisarskiej i korespondencyjnej. Są to
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000
1515-1532 1533-1537 1538-1548
Liczba listów
Lata
teksty łacińskie
teksty niemieckie
pobyty potwierdzone wyłącznie łacińskim tekstem źródłowym
Il. 4. Zestawienie liczby listów łacińskich i niemieckich z liczbą pobytów Dantyszka dokumentownych wyłącznie korespondencją łacińskojęzyczną
przede wszystkim recesy sejmów Prus Królewskich
52, metryki uniwersyteckie
53oraz dokumenty wystawiane dla Dantyszka lub go dotyczące. Te najwcześniejsze związane są przede wszystkim z jego poselstwami na sejmy pruskie i do miast pruskich oraz z prywatnymi procesami sądowymi. Później – w okresie misji dyplomatycznych przeważają wśród nich mandaty królewskie, zaświadczenia sanitarne i listy żelazne (litterae passus)
54.
Zestawione na podstawie powyżej opisanych metadanych oraz ekscerptów Itinerarium Jana Dantyszka zawiera ponad 2300 pozycji. Oznacza to, że na podstawie zgromadzonego materiału udało się ściśle określić miejsca pobytu Gdańszczanina w ok. 10% dni jego życia.
2.4 Metody humanistyki cyfrowej w pracy ze źródłami
Ponieważ itinerarium zostało skonstruowane w oparciu o system informatyczny, stworzony na potrzeby publikacji cyfrowej CIDTC, do opracowania Itinerarium i Aneksu 1, zawierającego fragmenty tekstów źródłowych, wykorzystałam możliwości oferowane przez humanistykę cyfrową.
Dane, dotyczące daty i miejsca nadania lub odbioru listu, wystawienia dokumentu, wygłoszenia mowy, powstania memoriału zostały wyeksportowane z relacyjnej bazy danych do formatu tekstowego i posortowane chronologicznie w kolejności rosnącej. Pozyskałam w ten sposób zestawienie dat i miejsc pobytu Dantyszka, stanowiące trzon Itinerarium. Jak już wcześniej wspomniałam, tą drogą pozyskałam ok. 90% informacji o datach i miejscach pobytu Dantyszka.
Następnie, posługując się specjalnie dobranymi w tym celu znacznikami języka XML (Extensible Mark-up Language) zgodnymi ze standardem Text Encoding Initiative (TEI)
55, oznakowałam w korpusie CIDTC fragmenty tekstów źródłowych, odnoszące się do podróży Dantyszka. W przypadku listów jeszcze nie opublikowanych pełnotekstowo, stranskrybowałam wybrane fragmenty z rękopisów i umieściłam je (zgodnie z systemem przyjętym dla transkrypcji w korpusie), w odpowiednich plikach xml, jako „zalążki” przyszłych transkrypcji.
Również i te fragmenty otagowałam wybranymi znacznikami.
Jako fragment (oznaczony skrótowo literą F) rozumiem ekscerpt z tekstu, zawierający informacje istotne dla konstrukcji pracy. W przypadku tekstów, w których znaleziono więcej takich informacji, jako pojedynczy fragment rozumiem taki, po którym następuje partia tekstu nieistotna z punktu widzenia tematyki pracy.
52 ASPK, PSGPK.
53 Metryka, FRIEDLÄNDER.
54 Zestawienie listów żelaznych, wystawionych dla Dantyszka w latach 1519-1532 zob. Aneks 3.
55 Zob. https://tei-c.org/.
Podczas znakowania tekstu w języku xml wielokrotnie zaistniała sytuacja, w której ze względu na poprawność składni tego języka, tj. by nie dopuścić do krzyżowania się znaczników (np. tagów do znakowania Itinerarium i tagów do strukturyzacji tekstu lub tagów aparatu krytycznego) trzeba było założyć więcej niż jeden znacznik na tekst, zawierający informacje stanowiące jeden blok treściowy. Sytuacja ta, po wykonaniu zrzutu, zaowocowała pojawieniem się oddzielnych fragmentów tam, gdzie w sensie znaczeniowym stanowiły one jedność. W związku z tym już po dokonaniu zrzutu konieczne okazało się „ręczne” scalenie tych fragmentów.
By uniknąć ręcznego poprawiania automatycznie wygenerowanej numeracji, numery główne w aneksie otrzymały nie fragmenty, lecz teksty (w układzie chronologicznym), z których fragmenty zostały zaczerpnięte. Jeżeli w danym tekście pojawił się więcej niż jeden fragment, po ukośniku dodany został jego kolejny numer. W przypadku fragmentów zawierających więcej niż jeden akapit, wprowadziłam dodatkowo oznaczenia literowe kolejnych akapitów cyframi arabskimi.
Dzięki odpowiedniemu oznakowaniu tekstu każdy fragment już na etapie zrzutu został także opatrzony słowami-kluczami, ułatwiającymi tematyczną lekturę materiału źródłowego.
Zastosowałam następujące znaczniki:
Do oznaczenia fragmentów, służących do budowy Itinerarium, zastosowałam znacznik ref target="itinerary”, np.:
<ref target="itinerary">Memini me ratione illius banni, quod <name type="place"
key="32">Francfordiae ad Menum</name> templi foribus affixum vidi, cum <rs type="person"
key="30">caesarea maiestate</rs> <name type="place" key="21">Ratisbonae</name>
expostulasse.</ref>
Do oznaczania dat wzmiankowanych w tekście zastosowałam znacznik date when="0000-00- 00”, przy czym daty służące do budowy itinerarium zostały rozszerzone o odpowiedni atrybut
„type” (date when="0000-00-00" type="itinerary"), np.:
<date when="1523-01-06">Sanctorum Trium Regum diem</date>
<date when="1522-10-12" type="itinerary">XII huius</date>
Do oznaczania fragmentów, stanowiących podstawę rozdziałów dotyczących okoliczności podróży, zastosowałam znacznik ref target="itinerary” rozszerzony o atrybuty „ana”
(analysis), pozwalające określić zakres zawartych w danym fragmencie informacji. Z oznakowaniem tym zgodne są słowa-klucze użyte w Aneksie Źródłowym.
Il. 5 Fragment CIDTC, IDL 5380: znakowanie w języku XML w standardzie TEI
ZNACZNIKI ZAKRES INFORMACJI
<ref target="itinerary" ana="accommodation"> zakwaterowanie w poszczególnych miejscowościach
<ref target="itinerary" ana="dangers"> zagrożenia w podróży
<ref target="itinerary" ana="distance"> odległości pomiędzy miejscowościami
<ref target="itinerary" ana="food"> wyżywienie podczas podróży
<ref target="itinerary" ana="health"> stan zdrowia w podróży
<ref target="itinerary" ana="languages"> znajomość języków
<ref target="itinerary" ana="money"> sprawy finansowe (finansowanie podróży i pobytu)
<ref target="itinerary" ana="staff"> orszak dyplomaty
<ref target="itinerary" ana="status"> status Dantyszka jako posła
<ref target="itinerary" ana="transport"> środki transportu w podróży
np.:
<ref target="itinerary" ana="accommodation distance money staff transport">De istis trecentis ducatis, ductoribus per <name type="place" key="630">Germaniam</name> de salvo conductu et pro navigiis per <name type="place" key="744">Rhenum</name> (Deum ingenue testor) plus quam sexaginta ducatos solvi. Ex <name type="place"
key="38">Antverpia</name> mecum tuli de priore viatico centum et de novo ibidem mihi numerato ducentos sexaginta sex, et quos a <name type="person"
key="1177">Fuggaris</name> in mutuum accepi triginta quattuor ducatos. Cum his 400 ducatis in curribus per <name type="place" key="689">Flandriam</name> perveni usque
<name type="place" key="740">Caletum seu Calisium</name> et exposui de illis pro vectura et expensis viginti quinque de Calis, pro navi X usque <name type="place"
key="754">Sandwig</name>, inde pro equis et expensis usque <name type="place"
key="266">Londinum</name> XIII. Ex <name type="place" key="266">Londino</name>
eundo ad <rs type="person" key="1509">cardinalem Eboracensem</rs> XV miliaria et ad <rs type="person" key="1047">regem</rs> XXVII et redeundo pro equis conducticiis et expensis XVI ducatos. In <name type="place" key="266">Londino</name> cogebar mihi et servis pro instante hieme et maris traiectione vestes parare duplices. In simplicibus exivimus, credebam enim me ante hiemem reversurum, et exposui pro vestibus 24 ducatos. In hospitio ibidem solvi hospiti XVIII ducatos. Ex <name type="place" key="266">Londino</name> usque huc <name type="place" key="47">Plemoriam</name> pro equis conducticiis X nobilia, faciunt XV ducatos et pro expensis mihi et illis equis una cum rustico, qui illos ad reducendum sequebatur XVI nobilia, faciunt XX4 ducatos, exposui.</ref>
Prócz znaczników dedykowanych do analizy zjawiska podróży wyekscerpowane fragmenty zostały również oznakowane standardowym zestawem tagów, stosowanych w edycji korpusu, umożliwiającym generowanie aparatu krytycznego i komentarza rzeczowego do tekstu. Następnie (przy pomocy specjalisty technologii informatycznych, który uzupełnił system IT korpusu o odpowiedni program, wyeksportowałam oznakowane fragmenty z plików w formacie xml do plików rtf (reach text format). Dzięki zastosowanemu znakowaniu w wyeksportowanych plikach możliwe było automatyczne ustawienie informacji w porządku chronologicznym oraz pogrupowanie tematyczne ekscerptów stosownie do przyjętych zamierzeń badawczych. Wyeksportowane pliki posłużyły mi do następujących celów:
1. uzupełnienia itinerarium,
Il. 6 Fragment CIDTC, IDL 6227: znakowanie w języku XML w standardzie TEI
2. przeprowadzenia analizy różnych aspektów podróży Dantyszka, 3. zestawienia aneksów źródłowych do rozprawy.
Takiego eksportu można dokonywać wielokrotnie, modyfikując jego założenia i uzyskując rezultat w postaci aktualnej wersji tekstu źródłowego. Możliwość taka ma ogromne znaczenie przy analizie korpusu, który jeszcze przez dłuższy okres czasu będzie uzupełniany o nowe transkrypcje, wyniki ich kolacjonowania z oryginalnym rękopisem (na pierwszym etapie transkrybuje się z reprodukcji) oraz (wymagający niekiedy żmudnych i drobiazgowych kwerend) komentarz rzeczowy.
2.5 Problemy podstawy źródłowej
2.5.1 Literacki charakter źródeł
Jak już wspomniano, wszystkie teksty Jana Dantyszka mają w większym lub mniejszym zakresie charakter literacki. Listy łacińskie Dantyszka pisane są dobrym językiem, z zachowaniem większości reguł rzymskiej składni i klasycznej fleksji. Listy niemieckie cechują się większą chwiejnością składni i leksyki. Jak jednak pisze Jerzy Axer, już fakt lektury listu przez jakąkolwiek inną osobę poza adresatem i uwzględnienie przemian, jakim ów tekst wówczas podlega, sprawia, że list taki staje się tekstem literackim sensu stricto
56.
Również listy skierowane do Dantyszka w wielu przypadkach wychodzą spod pióra znakomitych stylistów. Wprawdzie, poza nielicznymi wyjątkami, należące do korpusu CIDTC listy uczonych humanistów nie realizują idei epistolografii renesansowej w rozumieniu kunsztownych tekstów przeznaczonych już u zarania do publikacji, jak listy Francesco Petrarki czy Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, napisane są jednak łaciną wzorowaną na języku rzymskich utworów literackich
57, spełniają rolę medium w komunikacji między elitami różnych narodów
58, podlegają pewnym normom stylistycznym i konwencjom, właściwym pisarzom humanistycznym, są różnorodne, a ich styl, zgodnie z zaleceniami Erazma z Rotterdamu, dostosowuje się do tej wielorakości wątków
59. Zawierają też zalecane przez Erazma aluzje i odniesienia do literatury i kultury starożytnego Rzymu (m.in. cytaty i parafrazy takich autorów klasycznych, jak Plaut, Horacy, Wergiliusz, Owidiusz i Cicero), do tekstów biblijnych, liturgicznych oraz przysłowia. Wszystko to pozwala zaliczyć korespondencję Dantyszka do kategorii literatury renesansowej i jako taką należy ją traktować podczas
56 AXER, s. 13-14.
57 AXER, s. 16.
58 MEJOR 1992, s. 12.
59 ERASMUS.
korzystania z niej jako z podstawy źródłowej Itinerarium. A zatem w wielu wypadkach „dla wydobycia z tekstu listu informacji istotnych dla odtworzenia miejsc pobytu Dantyszka konieczna jest umiejętność dostrzeżenia i ustalenia” – jak pisze Axer – „sensu każdego elementu tekstu w odniesieniu do obowiązujących w tym tekście konwencji pisarskich”
60. Dobrym przykładem trudności interpretacyjnych, spowodowanych grą literacką niech będą fragmenty dwóch listów Jana Zambockiego do Dantyszka
61, w którym przyjaciel Gdańszczanina wspomina o ich wspólnych pijatykach, posługując się nawiązującymi do satyry Lucyliusza
62sformułowaniami lurcones combibonesque tui i contubernium illud tuum, bibones scilicet et comedones. Okazały się one na tyle trudne do interpretacji, że w wyniku powielanego przez autorów błędu przez długi czas w literaturze funkcjonował dworski klub „opilców i oźralców”, do którego jakoby miał należeć Dantyszek
63. Dopiero Anna Skolimowska w swoim artykule z 2017 roku położyła kres temu mitowi, udowadniając, że wyrażenie „comedones et bibones” nie jest sformalizowaną nazwą klubu towarzyskiego, ale zaledwie jednokrotnie pojawiającym się w źródle żartobliwym określeniem grupy przyjaciół od kielicha
64.
W bardzo wielu listach, kierowanych przez Dantyszka w okresie sprawowania misji dyplomatycznych na dwór królewski pojawia się kwestia finansowania (zob. rozdz. „Finanse w podróżach”). Podczas próby interpretacji sytuacji majątkowej dyplomaty na podstawie pełnych skarg listów zachować trzeba ostrożność, pamiętając, że postawa tego rodzaju stanowi znany już w starożytności topos. Ubogi poeta czy klient, przesadnie eksponując swój niedostatek, domaga się od swojego patrona pieniędzy, nawet jeśli jego sytuacja finansowa nie jest aż tak tragiczna, jak ją zarysował. Na pustą sakiewkę skarży się przyjacielowi m.in.
Katullus
65. Należy zatem umiejętnie oddzielić zastosowany topos od rzeczywistej sytuacji finansowej Dantyszka, pamiętając, że stwierdzenia takie jak te, że Gdańszczanin nie jest się w stanie dłużej utrzymać, że zmuszony jest wrócić, sprzedawszy wszystkie swoje rzeczy, że popadł w ogromne długi, których nie jest w stanie spłacić itp. stanowić mogą element swoistej
„gry” prowadzonej przezeń z finansującym go dworem polskim.
Wśród 122 utworów, składających się na dorobek poetycki Dantyszka, znajdują się dwa obszerne poematy autobiograficzne, zawierające wprawdzie nie w pełni precyzyjne, niemniej cenne ze względu na swą unikatowość informacje odnośnie pielgrzymki Dantyszka do Ziemi
60 AXER, s. 15.
61 CIDTC, IDL 210; CIDTC, IDL 352.
62 Lucil., fr. 75 Marx ap. Non. Marc. 11,8: Vos, compotores, lucrones, vos, comedones.
63 Zob. m.in. BOGUCKA, s. 81; NOWAK, s. 83; ROŻEK, s. 2.
64 SKOLIMOWSKA Fikcyjne.
65 Catul. 13.8: plenus sacculus est aranearum.
Świętej. Jedynym obok nich źródłem do rekonstrukcji trasy tej podróży jest genethliacon, napisany na trzydzieste pierwsze urodziny Dantyszka przez jego przyjaciela, Kaspra Ursyna Weliusza (Caspar Ursinus Velius). Inną swoją podróż – tym razem w orszaku króla Zygmunta I na zjazd preszbursko-wiedeński (1515) – opisuje Dantyszek w poemacie De profectione Sigismundi in Hungariam. Te cztery utwory (podobnie jak inne wiersze Dantyszka i Weliusza) dowodzą erudycji i oczytania ich autorów w łacińskiej poezji antycznej oraz znajomości klasycznych wzorców, pełne są frazeologizmów, zapożyczonych od poetów klasycznych (Wergiliusz, Owidiusz, Klaudian, Stacjusz, Horacy, Tibullus, Propercjusz, Plaut, Lukrecjusz, Katullus, Marcjalis czy nawet Homer). Niejednokrotnie o takim, a nie innym doborze słów czy form decydowały również względy metryczne (przy czym prozodia wierszy Dantyszka jest niemalże nienaganna), a czasem chęć nadania wyrazom nowego znaczenia czy stworzenia nowych zwrotów
66. Wszystkie te cechy sprawiają, że przy wykorzystaniu poezji jako źródła do odtworzenia itinerarium Dantyszka należało zachować ostrożność większą jeszcze niż w przypadku korespondencji, by należycie oddzielić informacje istotne od tych stanowiących konwencję poetycką lub będących jedynie powtórzeniem starożytnego wzorca.
2.5.2 Dane rekonstruowane, dane niepewne, brak danych
Niekiedy podstawa źródłowa korespondencji Dantyszka nie zawiera kompletnych danych istotnych dla ustalenia itinerarium. Są to w szczególności dane dotyczące osób adresata i nadawcy, dat nadania i odbioru listu oraz miejsc nadania i odbioru listów. Dzieje się tak przede wszystkim w przypadku złego stanu zachowania rękopisów, lub w przypadku, gdy źródłem prymarnym do listu nie jest jego oryginał, lecz kopia lub brulion, w których często datacja, podpisy czy adresy są zapisane w formie szczątkowej, lub wcale. Bardzo rzadko także kompletne oryginały bywają niedatowane, nie podpisane lub nieadresowane. W takich sytuacjach w korpusie CIDTC brakujące dane zostały z większą lub mniejszą pewnością zrekonstruowane przez wydawców w oparciu o dostępną im wiedzę.
Dane rekonstruowane, w przypadku których rekonstrukcja wpływa na datowanie
pobytów, wykorzystuję w Itinerarium wyłącznie w szczególnych przypadkach, kiedy tekst z
rekonstrukcją jest jedyną podstawą datowania danego wydarzenia (pobytu). Decyzję o
włączeniu lub niewłączeniu danych z takiego źródła do Itinerarium podejmowałam dla każdego
przypadku oddzielnie, zależnie od stopnia ich pewności. Zdecydowałam się włączyć do
itinerarium dane z 15 listów z rekonstruowanymi w różnym zakresie danymi:
CIDTC, IDL 22, Paulus Obersteiner do Jana Dantyszka, s.l., [1516, before July 04]
Na podstawie daty nadania tego listu włączam do Itinerarium pobyt Dantyszka w Bolzano w drodze powrotnej z Wenecji (wzmianka w treści listu).
Data nadania została zrekonstruowana na podstawie innego listu tego samego nadawcy – CIDTC, IDL 931 (terminus post quem) oraz listu Dantyszka do Leonardo Loredana – CIDTC, IDL 6278 (terminus ante quem).
CIDTC, IDL 126, Jan Dantyszek i Mikołaj Nibschitz do Sigmunda von Herbersteina, Kraków, 1518-[02]- 21 Na podstawie daty nadania tego listu włączam do Itinerarium pobyt Dantyszka w Krakowie 21 lutego 1518 r.
Błędna data listu 21 stycznia 1518 roku. Prawidłowe datowanie 21 lutego 1518 roku ustalił na podstawie materiału źródłowego67 Marek Janicki68.
CIDTC, IDL 153, Piotr TOMICKI do Jana Dantyszka, [Wilno, 1522-09-20]
Na podstawie fragmentu tego listu włączam do Itinerarium pobyt Dantyszka w Wiedniu w lipcu (bez daty dziennej) 1522 roku.
Brulion listu niedatowany. Data nadania rekonstruowana na podstawie treści CIDTC, IDL 153 i treści listu CIDTC, IDL 177 (odpowiedź na CIDTC, IDL 153).
CIDTC, IDL 5753, Alfonso de Valdés do Jana Dantyszka, [Toledo, 1528-12-14 lub 1528-12-15]
Na podstawie daty nadania i fragmentu tekstu tego listu włączam do Itinerarium pobyt Dantyszka w Toledo w dniu 14 lub 15 grudnia 1528 roku.
Dzienna data nadania listu rekonstruowana przez Annę Skolimowską69 na podstawie treści. List został napisany w dniu aresztowania sekretarza cesarskiego Jeana Lalemanda70. Miejsce nadania rekonstruowane na podstawie treści tego i innych listów z korespondencji Valdésa oraz regestu listu (CBKUL, R.III, 31, nr 302.38)71.
CIDTC, IDL 5763, Alfonso de VALDÉS do Jana Dantyszka, Saragossa, [1529]-04-18, red. [Utebo?], [1529]-04-19
Na podstawie daty odbioru tego listu włączam do Itinerarium prawdopodobny pobyt Dantyszka w Utebo 19 kwietnia1529 roku.
Miejsce odbioru odnotowane przez Boehmera72 na podstawie zaginionego dziś autografu listu. Wydawca odczytał in Otheno, co Anna Skolimowska interpretuje jako błędnie odczytane in Othevo – może to być wariantywny zapis nazwy hiszpańskiej miejscowości Utebo. Brak roku nadania w zachowanej kopii. Data roczna rekonstruowana przez Annę Skolimowską73 na podstawie treści listu (m. in. wyjazd cesarza Karola V do Saragossy).
CIDTC, IDL 3476, Hieronymus Aurimontanus do Jana Dantyszka, Lubawa, 1530-04-24, red. Mantua, [1530]-06(!)-27
Na podstawie daty odbioru tego listu włączam do Itinerarium pobyt Dantyszka w Mantui 27 maja 1530 roku.
Miesięczna data redditum została skorygowana na podstawie itinerarium Dantyszka na [1530-05]-27. 27 czerwca Dantyszek przebywał w Augsburgu (zob. CIDTC, IDL 3472; CIDTC, IDL 480; CIDTC, IDL 489).
CIDTC, IDL 1532, Jan Dantyszek do Johanna Fuege, Lubawa, 153[6]-08-29
Na podstawie daty nadania tego listu włączam do Itinerarium pobyt Dantyszka w Lubawie 29 sierpnia 1536 roku.
Roczna data nadania listu częściowo niewidoczna z powodu uszkodzenia tekstu, rekonstruowana na podstawie położenia brulionu listu w poszycie (BCz, 244 s. 154) na tej samej karcie, na której odwrocie (s. 153, dół strony) znajduje się datowany na 1536-09-05 brulion innego listu Dantyszka.
67 Gratae posteritati Sigismundus liber bero in Herberstein Neyperg et Guttenhag, primarius ducatus Carinthiae haereditariusque et camerarius et dapifer, etc., immunitate meritorum ergo donatus, actiones suas a puero ad annum usque aetatis suae septuagesimum quartum, brevi commentariolo notatas reliquit, Viennae 1560, k. B4r; Sigismundus von Herberstein Selbstbiographie, wyd. Th. G. von Karajan, Wien 1855 (Fontes Rerum Austriacarum, I Abteilung: Scriptores, Band 1), s. 131-132; Die Vadianische Briefsammlung, wyd. E. Arbenz, vol.
I, nr 30, s. 112.
68 CEID 2/1, nr 7, przyp. 11, s. 87; zob. też CEID 2/1, Introduction, s. 25-27.
69 CEID 2/3, nr 24, s. 183-184.
70 HEADLEY 1983, s. 127.
71 CEID 2/3, nr 2, s. 189-190; nr 28, s. 191-195.
72 BOEHMER, s. 404.
73 CEID 2/3, nr 33, s. 216-217.
