NAJSTARSZE ZAPOŻYCZENIA LITEWSKIE W JĘZYKU POLSKIM

LESZEK BEDNARCZUK

NAJSTARSZE ZAPOŻYCZENIA LITEWSKIE W JĘZYKU POLSKIM

Uważa się powszechnie 1, że w przeciwieństwie do licznych zapoży­

czeń polskich w języku litewskim, wpływ tego ostatniego na polski był nieznaczny i ogranicza się do polszczyzny wileńskiej. Nie wydaje się jednak prawdopodobne, by trwające przez pół tysiąca lat harmonijne współżycie obu narodów ograniczało się do jednostronnego oddziaływa­

nia polszczyzny na język litewski. Podstawy do wzajemnych kontaktów kulturalnych stworzyła już, mimo personalnego charakteru (wspólny władca z zachowaniem odrębności obu organizmów państwowych) unia w Krewie (1385 r.), która od 1569 r. staje się unią realną, a dopiero Kon­

stytucja 3 Maja stworzyła wspólne państwo* 2 3. Wprawdzie jedność po­

lityczna została przerwana przez rozbiory, ale wspólnota kulturalna trwała nadal i jeszcze w początku nasizego stulecia świadomość jej była tak silna, że nawet marksistowska partia rewolucyjna na terenie zaboru rosyjskiego nosi nazwę „Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Lit­

wy”.

W rzeczywistości najstarsze kontakty kulturalne między oboma or­

ganizmami państwowymi sięgają już X III wieku, kiedy to doszło do pierwszych małżeństw między rodami książąt (kunigaiściai) litewskich a mazowiecką linią Piastów. Kontakty te znalazły swoje odbicie w ono­

mastyce.

Rozpoczyna je w 1279 r. małżeństwo księżniczki Gaudemundy, córki Trojdena (lit. Traidenis), która na chrzcie otrzymała imię Z o f i i , z Bo­

lesławem II, księciem Płocka *. Imię to nie poświadczone później w ję­

zyku litewskim pozostaje w związku z czasownikiem gaudyti 'łowić, 'P o r . A. B r ü ckm er, Początki i rozwój języka polskiego, Warszawa 1974, s. 67.

2 Por. S. K u t r z e b a , Unią Polski z Litwą, Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914, s. 447— 658.

3 Por. M onum enia Poloniae Historica, t. I, Lwów 1878, s. 47.

polować’ oraz przymiotnikiem mantùs 'zdatny, pomysłowy, hoży’ i po­

zwala się zrekonstruować jako *Gaud(i)-manté 4. Zmiana an w un wska­

zuje na pośrednictwo gwar wschodniolitewskich, a substytucja nt — nd widoczna jest również w innych imionach litewskich na gruncie pol­

skim, mp. Doumund -— Daumantas, por. już zapisane w 1934 r. (Ra­

chunki dworu Jagiełły, s. 162) imię Colgemundus (zapewne *Olgemund z lit. Algimantas).

Syn Gaudeommdy, książę Czerska i Sochaczewa, Trojden I (1284 lub 1286— 1341) otrzymał swe imię po dziadku. Zapisane zostało ono w formie: Treyda, Trohida, Troydzen, Troydenus, Troydinus, Droydy- nus5 6. Litewską postać *Traidenis rekonstruuje K . Buga® w oparciu o ruskie zapisy: Trojden i, Trodden’, 'wyprowadzając je od pierwiastka *traid- z sufiksem -enis. Pierwotne znaczenie jest widocz­

ne w czasowniku triesti 'mieć rozwolnienie’ (1. sg. tńedźiu, iterativum trâidéioti). Imię Trojden powtarza się w mazowieckiej linii Piastów. Nosi je wnuk Trojdena I: Trojden II, żyjący w latach 1390 (lub 1410) — 1427.

Nie zachowały się natomiast pogańskie imiona innych litewskich księżniczek: E l ż b i e t y , córki Gedymina, poślubionej ok. 1322 r. przez Wacława, syna wspomnianej wyżej Gaudemundy; E u f e m i i , rów­

nież córki Gedymina, żony Bolesława Jerzego II, syna Trojdena I (mał­

żeństwo zawarte w 1331 r.) oraz A l e k s a n d r y , córki Olgierda, żony Ziemowita IV (małżeństwo w 1387 r.).

Jak wiadomo z Kroniki Stryjkowskiego', pierwsza żona Kazimierza Wielkiego A n n a (małżeństwo w 1325 r.) córka Gedymina, nosiła litew­

skie imię Aldona. Imię to K . B uga7 i J. Safarewicz8 wyprowadzają z białoruskiego Ałdonja, które jest zdrobnieniem od Evdokja (gr.

’Eudokla). Wcześniej, bo już u Długosza, poświadczone zostało imię li­

tewskie A n n y , żony Janusza (małżeństwo zawarte przed 1377 r.), — Danuta. Zawiera ono przyrostek zdrabniający -utè dodany do podstawy 0 niezupełnie jasnym znaczeniu 9.

Dwa ostatnie imiona żeńskie oraz książęce imiona litewskie Witold (lit. Vytautas), Olgierd (Algirdas), Kiejstut (Kęstutis) stały się popularne w Polsce od X IX wieku dzięki twórczości Mickiewicza, Kraszewskiego 1 Sienkiewicza. Natomiast imię Jagiełło (lit. Jogaila), stając się nazwą dy­

nastyczną, nie pojawia się jako imię własne, poświadczone zostało na­

tomiast w nazwiskach: Jagiełło, Jagiełłowicz, Jogała.

1 Ustna informacja dra Wojciecha Smoczyńskiego.

5 O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 432.

6 Rinktinia raStai, Vilnius 1958— 1962, t. I, s. 239.

7 Ibidem, t. III, s. 390.

8 Polskie imiona osobowe pochodzenia litew skiego, Języlk Polski, t. X X X , s. 117— 118.

9 Por. J . S a f a r e w i c z , op. cif., s. 118.

Spośród innych litewskim imion żeńskich w dynastii Piastów na uwa­

gę zasługuje Ryngałła (poświadczona w positaci Ringala, Rem igal10 11), cór­

ka Olgierda poślubiona przez Henryka w 1392 r. Litewska forma tego imienia Rimgaila(s) jest złożeniem opartym o czasownik rimti 'być spo­

kojnym’ i gaïlèti 'opłakiwać’ u. Nie zachowało się natomiast litewskie imię innej córki Olgierda, żony Każka Słupskiego J o a n n y (małżeń­

stwo zawarte w 1360 r.).

Poczynając od unii krewskiej pojawiają się pierwsze nazwiska litew­

skie na terytorium Polski, z reguły w ich słowiańskiej formie. Znacz­

ną ich liczbę dostarczają wpisy studentów na Uniwersytet Jagielloński12 13.

Niektóre poświadczone zostały nawet w inskrypcjach, np. w kościele św. Marka w Krakowie znajduije się XVI-wieczne epitafium Michała Giedroycia (lit. Gedraitis) żyjącego w latach 1425— 1485. Do dziś w Pol­

sce występują liczne nazwiska pochodzenia litewskiego, swykle w ze- slawizowanej formie **.

Również polskie postacie litewskich nazw miejscowych mogą być uważane jako zapożyczenia. Niektóre z nich zachowują formy starsze niż dzisiejsze litewskie (np. Sapieżyszki — lit. Zapyśkis) lulb inną od- miankę morfologiczną (np. Wilno — Vilnius, Olita — A lytus)14. W za­

sadzie wszystkie litewskie nazwy miejscowe posiadają swój słowiański (polski, białoruski) odpowiednik, niektóre z nich poświadczone zostały już w końcu X IV wieku.

Co się tyczy wyrazów pospolitych, to najstarsze zapożyczenia litew­

skie pojawiają się już w języku staropolskim. Występują one głównie w trzech źródłach:

(1) Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388— 1420 1S *.

(2) Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (dokumenty cd 1387 r .)ie.

10 O ; B a l z e r , op. oiit., s. 480.

11 Por. Z. Z i n k ę v i é i u s , Lietuvîu antroponim ika (Vilnious lietuviu asm en- vardéiai X V II a. pradzioje), Vilnius 1977, s. 190.

12 Рот. J. F i j а 1 е

к,

13 Por. W. S m o c z y ń s k i , Les noms de fam ille polonais d’origine lituanienne, Proceedings of the X lIIth International Congress of Onomastic Sciences, Cracow 1978, t. II, Kraków 1982, s. 437-446.

11 Por. J. O t ,r ę b s к i, O badaniach nad nazwami wodnym i i m iejscow ym i na obszarze Litw y, I Międzynarodowa slawistyczna konferencja omoimastyczna.

Księga referatów, Wrocław 1958, s. 48— 49.

15 M onumenta M edii A evii Historica res gestas Poloniae ülustrantia, t. XV, Kraków 1896, ed. F. Piekosińsfci.

18 Wydany przez J. Fjałka i W. Semkowicza, Kraków 1932—1948.

(3) Glossy do -kazań Mikołaja z Sokolnik (Sokolnickiego), który był kaznodzieją w Wilnie ok. 1450. Glossy te pochodzą z 1501 r. i repre­

zentują mówioną polszczyznę wileńską tego okresu 17 18.

Większość z poświadczonych w tych źródłach wyrazów pojawia się także w innych, późniejszych tekstach. Niektóre z nich występują w ję­

zyku polskim jako regionalizmy kresowe do daiś. Wszystkie mają cha­

rakter wyrazów technicznych, związanych głównie z gospodarstwem wiejskim.

Dziakło 'danina w zbożu i sianie na Obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego’. Litewska forma wyraau nile jest pewna. Zwykle wypro­

wadza się go z nie poświadczonego *dèklas od dèti 'kaść’ ia, P. Skar- dżius za bezpośrednie źródło uważa dûoklé 'danina, podatek’ 19. Wyraz dziakło znany jest także w białoruskim i rosyjskim. W języku polskim poświadczony jest jeszcze jako regionalizm w X IX w .20.

Punia 'stodoła, rodzaj szopy’. W łacińskim dokumencie z 1483 r.

(Kodeks dyplomatyczny, s. 378) występuje polska glossa: gumno. Tym­

czasem we współczesnym języku litewskim püné oznacza głównie 'chlew’.

Jednak według wydanego ostatnio atlasu gwar litew skich21 22 w pobliżu Poniewieża oznacza- także 'miejsce w stodole, w którym przechowuje się plewy’, co stanowi pomost do znaczenia tego wyrazu w językach słowiańskich. Poza polszczyzną wileńską •*, poświadczony on został w ję­

zyku literackim 23 oraz na gruncie wschodniosłowiańsfcim 24.

Swiren 'spichlerz’ z litewskiego svirnà, svimas Us.’, poświadczony w Kodeksie dyplomatycznym (s. 545, 559) w formie przymiotnikowej swirzenny, suierenny ’ofiicialis’. Od X V I wieku pojawia się w postaciach:

świren(ek), świreń, świereń; świernia, świmia (por. lit. svirnà) oraz przejętym poprzez -białoruskie świron(ek), świeronek. Do dziś występuje jako regionalizm wileński, poświadczony został jednak w tekstach li­

terackich 2S *. Znany jeSt też na gruncie wschodni os łowią ńsfcim *®.

17 Por. A. B r ii с к n e r, Przyczynki do dziejów języka polskiego, Rozprawy Akademii Umiejętności w Krakowie, t. X L V II, s. 361— 374.

18 Por. M. V a s me r , Russisches etym ologisches W orterbuch, Heidelberg 1950—

1958,

t.

19 Lingua Posnaniensis,

t.

20 Słow nik języka polskiego, Warszawa 1958— 1968, t. II, 544.

21 Lietuviu kalbos atlasas, Vilnius 1977, t. I, mapy 13 i 15.

22 Por. J . K a r ł o w i c z , Słow nik gwar polskich, Kraków 1900— 1911, t. IV, s. 452.

23 Słow nik języka polskiego, t. VII, 727.

24 Por. M. V a s m e r, op. cit., t. II, s. 464—465.

25 Por. J . O t r ę b s k i , W yrazy litew skie Jabłońskiego, Slavia Occideratalis,

t.

28 Por. M. V a s m e r, op. cit., t. II, s. 593—594.

Łoszyna 'rodzaj słoniny’ z litewskiego laśiniai 'te.’, poświadczone jed­

nym przykładem (1394 r. loszijna) w Rachunkach Jagiełły 27 28.

Do języka ogólnopolskiego dostały się dwa następujące wyrazy:

Gryka 'Fagcpyrum esculentuim’, które wg M. Vasimera 2S* musiało ze staroruskiego *gr’ ka przejść do> poilskiego przez litewskie grikai. W Ko­

deksie dyplomatycznym występuje forma zdrobniała grycz-ka (która dziś w języku polskim oznacza inną roślinę 'Capsella bursa paśtoris’), por. zapożyczone bezpośrednio z ruskiego hrecz-ka. Postać gryka została poświadczona w X V w., dziś jest regionalizmem wileńsfco-mazowiec- kim 29, por. także inną nazwę tej rośliny — litewka 30.

Sterta z lit. stirta 'kopa siana’. Wyraz poświadczony wielokrotnie w Kodeksie dyplomatycznym, innych tekstach staropolskich oraz języ­

kach wschodniosłowiańskich. Na litewskie źródło pożyczki pierwszy wskazał J. Otrębski31 32.

O tym, że wpływ języka litewskiego dotyczył także życia duchowe­

go wskazuje następująca grupa wyrazów występująca w Kazaniach Mi­

kołaja z Sokolnik:

Burty 'czary’ z lit. bùrtai 'ts.’, burtnica 'czarownica, wiedźma’ z lit.

bùrtininkè 'te.’ oraz utworzony na gruncie języka polskiego neologizm burtowanie. Wyraz burty i burtnik 'czarodziej, kapłan pogański’ z lit.

bùrtininkas występuje w polskim języku literackim w X V I i X V II wie­

ku, nie tylko w odniesieniu do pogańskiej Litw y, рог. up. bieżał mie­

dzy Persyjany i widząc niektóre magi albo burtniki (Piotr Skarga)3a.

Jak z powyższego niekompletnego zestawienia lituandzmów doby sta­

ropolskiej widać, że wzajemne kontakty obu narodów znalazły już w X III wieku swoją dokumentację w onomastyce, a poczynając od końca X IV wieku także w słownictwie pospolitym. Wpływ języka litewskiego na polski szedł poprzez kształtującą się już wówczas polszczyznę wileń­

ską i tam też do dzisiaj jest najsilniejszy 33 Nie można tu też pominąć

27 Dokument ten znamy jest tylko z polskiego przekładu A. Pnzeździeckiego, Z ycie domowe Jadw igi i Jagiełły z regestrów skarbowych z łat 1388—1417, War­

szawa 1854, s. 71; por. F. P i e k o s i ń s k i , pp. cit., s. 565.

28 Creko-sław janskije etjudy, Sanktpetersiburg 1909, t. III, s. 50—>51.

29 Por. K. N i t s c h , E. M r ó z - O s t r o w s k a , M azowieckie wyrazy przyrodni­

cze, Lud Słowiański, t. I, s. 245—256.

30 Por. F. S ł a w s k i , Słow nik etym ologiczny języka polskiego, Kraków 1952 i n., t. I, s. 430.

31 Z badań nad słownictwem słowiańskim, Sbornik w czest’ A. T. Bałan, Sofia 1955, s. 331— 332.

32 Słow nik polszczyzny X V I w ieku, Wrocław 1966 i n., t. II, s. 514.

33 Por. J. O t r ę b s k i , Lituanizm y słownikowe w dialekcie polskim na W i­

leńszczyźnie, Język Polski, t. X V , s. 79—85; Uwagi o polszczyźnie litew skiej, Prace

roli języka białoruskiego, który jako oficjalny do czasów unii lubel­

skiej język Wielkiego Księstwa Łotewskiego34 pośredniczył we wzajem­

nych kontaktach. Na tym tle zrozumiały staje się fakt, że słowa jakie miał Władysław Jagiełło wypowiedzieć przed ochrzczeniem: hassto 'quid est’ 35 mogą być interpretowane jako białoruskie a sto?

Filologiczne, t. X V III, z. 4, s. 299— 302; Gram atyka języka litew skiego, Warszawa 1956— 1965, t. I, s. 69—70.

34 Por. C h. S t a n g, D ie westrussische Kanzeleisprache des Grossfiirstentum s Litauen, Oslo 1935.

35 J. Ł o ś, Początki piśm iennictwa polskiego, Kraków 1922, s. 17.