Zawód : inżynier bezpieczeństwa pracy i jego przyszłość

Jerzy S. Marcinkowski

Zawód : inżynier bezpieczeństwa

pracy i jego przyszłość

Problemy Profesjologii nr 1, 19-27

2010

Problem y Profesjologii 1/2010

J e rz y S. M a rc in k o w sk i

ZAWÓD - INŻYNIER BEZPIECZEŃSTWA PRACY

I JEGO PRZYSZŁOŚĆ

Streszczenie

W części wstępnej pracy zostały omówione uwarunkowania pozyskania zawodu inżynier - bezpieczeństwa pracy. W ramach nich zostały w pracy zaprezentowane problemy doty­ czące kształcenia w tym zawodzie na poziomie studiów I i II stopnia oraz scharakteryzo­ wano w nim sylwetkę absolwenta tych studiów. Zasadnicza cześć pracy omawia miejsce inżyniera bezpieczeństwa pracy we współczesnej organizacji gospodarczej. W podsumo­ waniu pracy zdefiniowano warunki pomyślnego funkcjonowania inżyniera bezpieczeń­ stwa pracy w nowoczesnej gospodarce.

PROFESSION OF OCCUPATIONAL SAFETY ENGINEER AND ITS FUTURE Summary

Introduction o f this thesis discusses conditions of occupational safety engineer acquisi­ tion. Thesis takes into consideration main problems o f this profession’s education at the level o f 1st and 2nd cycle and characterizes graduate profile. Basic part o f the thesis con­ cerns safety work engineer place in modem enterprise. Summary defines conditions o f occupational safety engineer successful functioning in modern enterprise.

Wstęp

Statystyki europejskie podają, ze w 2001 w 15 krajach Unii Europejskiej w ydarzyło się 7,6 m iliona w ypadków przy pracy. 4,9 m iliona tych w ypadków spow odow ało w yłączenie czło­ w ieka z procesu pracy trw ające dłużej niż trzy dni. W tym 2001 w ydarzyło się rów nież 4900 w ypadków śm iertelnych. Zatem co 5 sekund jeden pracow nik w „starych „państw ach UE w 2001 staw ał się ofiarą w ypadku przy pracy w przem yśle, a co 2 godziny um ierał w skutek w ypadku. Statystki te dotyczą w szystkich sektorów przem ysłu: w ytw órczego, energetyczne­ go, transportow ego, budow lanego a także rolnictw a [27].

Rów nież statystyki, w Polsce inform ują, że w 2008 roku zgłoszono 104 402 osoby po­ szkodow ane w w ypadkach przy pracy. Wypadki przy pracy spow odow ały w 2008 śm ierć 523 osób, a 902 osób uległo wypadkom ciężkim [20]. W szystkie te zdarzenia losowe, zw iązane z procesem pracy spow odow ały w 2008 r. 3.638.805 dni niezdolności do pracy, a średnia liczba dni niezdolności do pracy na jednego poszkodow anego zw iększyła się z 34,8 dni w roku 2007 do 35,0 w 2008 r. [19, 20].

20 JERZY S. M A RC IN K O W SKI

Brak realizacji w ym agań bezpiecznej i ergonom icznej pracy kosztuje Państw o a tym j e ­ go obywateli olbrzym ie środki finansowe. W 2008 r. łączne koszty św iadczeń pieniężnych wypłacanych z funduszu ubezpieczenia w ypadkow ego ZUS z tytułu rent inw alidzkich i rodzinnych, jednorazow ych odszkodow ań, zasiłków chorobowych oraz św iadczeń rehabili­ tacyjnych w zw iązku z orzeczonym i chorobam i zaw odowym i, wypadkam i przy pracy oraz św iadczeń ponoszonych przez pracodaw ców (państw ow ych i prywatnych) z tytułu w arunków pracy szkodliw ych i uciążliw ych w yniosły około 7.250.000.000, - zł [20].

N ie bez znaczenia, obok skutków natury społecznej i ekonom icznej w ypadków przy pracy czy chorób zaw odow ych, o których m ow a wyżej, są zagadnienia kadr, które zajm ują się na co dzień problem atyką kształcenia w ww. zakresie, w tym nauczaniem i upow szechnia­ niem w iedzy z zakresu tej problem atyki [21]. Chyba najbardziej skutecznym środkiem pro­ w adzącym do optym alizacji kosztów w tym zakresie je s t w łaściw a edukacja, w tym kształce­ nie specjalistów na poziom ie studiów wyższych z tego zakresu [9,22,24,25]. W ynika ona rów nież z obow iązku harm onizacji praw a polskiego z prawem unijnym dotyczący kształcenia kadr z zakresu bezpieczeństw a pracy na poziom ie co najmniej studiów I stopnia oraz z w y­ pełnienia przez Państw o tego obow iązku poprzez realizację zapisów z rozporządzeń MPiPS z 2004 i 2005 o obow iązku kształceniu kadr w zakresie bezpieczeństw a i higieny pracy na poziom ie studiów w yższych [28,29,30,31]. N ie bez znaczenia ma również w pisanie w dniu 16 października 2009 do ew idencji kierunków kształcenia pod poz. 9a kierunku o nazwie: bezpieczeństw o i higiena pracy [32].

D ługoletnie starania takich instytucji, jak : Rada O chrony Pracy przy Sejm ie RP, Depar­ tam ent W arunków Pracy a następnie D epartam ent Prawa Pracy M inisterstw a Gospodarki i Pracy czy M inisterstw a Pracy Spraw Socjalnych, Stow arzyszenie Pracow ników B ezpieczeń­ stw a i Higieny Pracy w Polsce, C entralny Instytut O chrony Pracy - Państw ow y Instytut Ba­ daw czy, licznych uczelni w yższych, w tym Politechnik: Poznańskiej, Łódzkiej oraz różnych osób, w tym śp. d r hab. Z ygm unta N iczyporuka i autora niniejszego opracow ania zw iązane z uruchom ieniem kierunku studiów; B ezpieczeństw o i Higiena Pracy dobiegły końca [5,6,7,8,9,14,15,16,17,18].

S ą to fakty, które zachęciły autora niniejszego opracow ania do zw rócenia uwagi na zna­ czenie i przyszłość zaw odu in ż y n ie r bezp ieczeń stw a i higieny p ra c y w now oczesnej organi­ zacji gospodarczej, co je s t celem prezentow anego opracowania.

Zawód inżynier bezpieczeństwa pracy i uwarunkowania jego pozyskania

Często pada pytanie, czy w obecnej sytuacji ekonom icznej stać nas ja k o społeczeństw o na ponoszenie kosztów zapew nienia odpow iednich w arunków pracy, w tym kosztów edukacji w tym zakresie? Hanna Hintz, były G łów ny Inspektor Pracy, inaczej sform ułow ała to pytanie. Jej zdaniem pow inno ono brzm ieć: C zy w obecnej tr u d n e j sy tu a c ji ekon o m iczn ej sta ć nas na s tr a ty , k tó re tr z e b a ponosić w w y niki u tr a ty z d ro w ia i życia na s k u te k n ie p rz e strz e ­ g an ia za sa d bezp ieczeń stw a i higieny p ra c y [2]?

Tak szeroko sform ułow ane pytanie obejm uje również, tą najbardziej efektyw ną część działalności w om awianym zakresie, ja k ą je s t edukacja. Podjęcie kształcenia kadr na pozio­ m ie studiów wyższych zajm ujących się i zarządzających problem atyką bezpieczeństw a i hi­ gieny pracy, to nie tylko w ypełnienie określanych zapisów z odpow iednich rozporządzeń m i­ nisterialnych, ale przede w szystkim w ypracow anie w arunków kształcenia ludzi tworzących korpus tych, którzy, na co dzień profesjonalnie zajm ować się powinni realizacją ww. proble­ matyki [22,23,24,25,26].

Kształcenie w zawodzie inżynier bezpieczeństwa prascy

Podjęcie kształcenia na ww. now ym kierunku studiów zostało poprzedzone opracowaniem dla niego standardów nauczania obejm ujących takie problem y, ja k [1, 3 ,4 , 10, 11, 13]:

- zdefiniow anie w y m ag a ń ogólnych, ja k ie form ułuje się w przypadku kreow ania każde­ go nowego kierunku (typy uczelni, które m ogłyby prowadzić tego typu studia, form a i tryb studiów (stacjonarne, niestacjonarne, I i 11 stopnia, m inim alna całkow ita liczba godzin pro­ gram u nauczania, zarów no na studiach I ja k i II stopnia, dokładne określenie obligatoryjnej liczby godzin koniecznych do zrealizow ania zarówno na studiach I ja k i II stopnia),

- opis sylw etki a b so lw en ta takiego kierunku studiów obejm ujący takie cechy, jak : ro­ zum ienie i w um iejętny sposób interpretow anie roli i m iejsca człow ieka w procesie pracy wraz ze w szystkimi tego konsekw encjam i, podejm ow anie działań w zakresie zm ian jakości środow iska pracy w obszarze, podnoszenia kultury bezpieczeństw a pracy, w tym w zakresie bezpiecznych zachow ań w m iejscu pracy, opracowyw anie, w drażanie i zarządzanie system a­ mi bezpieczeństw a pracy zgodnie z regulacjam i UE i krajow ym i, ocenianie (oszacow yw anie) i kategoryzow anie poziom u ryzyka zaw odowego, przygotow anie i prowadzenie w ew nętrz­ nych i zew nętrznych auditów w obszarze szeroko rozum ianego m onitorow ania zagadnień dotyczących w arunków pracy,

- p ro g ra m k sz tałcen ia na takim kierunku, obejm ujący grupy przedm iotów (ogólnych, podstawowych, kierunkow ych i specjalności: obligatoryjnych i fakultatyw nych), m inim alne obciążenia godzinowe w tych grupach oraz ich minimalny w ym iar godzin dla poszczególnych trybów studiów (stacjonarne, niestacjonarne, podyplom ow e) powinien mieć taki charakter, ja k dla typow ych studiów inżynierskich z dużym udziałem treści zarządczych i m arketingo­

wych,

- t r e ś c i p ro g ra m o w y c h przedm iotów w poszczególnych grupach wraz z podaniem pod­ stawowej literatury, w ykorzystyw anej w ich realizacji obejm ujących problem atykę bezpie­ czeństw a pracy i zdrow ia pracow nika w procesie pracy. Treści, które z jednej strony uwzględniałyby podstaw ow ą w iedzę, w ja k a powinien być wyposażony inżynier a z drugiej strony wiedzę i um iejętności zw iązane z realizacją problem atyki bezpieczeństw a pracy [22],

- całokształt problem atyki p r a k ty k zaw odow ych realizowanych przez studiujących ten kierunek, odbyw anych w now oczesnych zakładach, w których problem atyka bezpieczeństw a

22 JERZY S. M A RCIN K O W SKI

pracy je s t równi traktow ana z takim i problem am i występującym i w tych firmach, jak : pro­ dukcja, ochrona środow iska i itd.,

— w szelkiego rodzaju zalecenia i u w ag zw iązanych z opracowaniem ww. m ateriałów i realizacją kształcenia na tym kierunku.

U czelniam i, w których pow inno być realizow ane kształcenia inżynierów bezpieczeń­ stwa pracy to uczelnie, zarów no państw ow e ja k i niepubliczne, z wydziałam i: technicznym i, rolniczym i, zarządczym i czy projektow ania form przem ysłow ych [7,16,17 ].

W realizacji procesu kształcenia na takim kierunku bardzo przydatne b ęd ą pom oce dy­ daktyczne opracow ane przez liczne uczelnie ja k również m ateriały dydaktyczne opracowane przez CIO P [33]. S ą to now oczesne środki m ultim edialne i ich w ykorzystanie w procesie na­ uczania je s t szansą poprawnej realizacji procesu kształcenia na tym kierunku.

N atom iast dużym problem em je s t kw estia kadr, które m ogłyby prow adzić kształcenie inżynierów - specjalistów bezpieczeństw a pracy. Problem ten został dostrzeżony i szczegółow o om ów iony w licznych publikacjach z tego zakresu [12].

U staw odaw ca w pisując do kierunków kształcenia om awiany kierunek proponuje sposób rozw iązania problem u kadr kształcących na nim a wykazywanych w m inim um kadrowym w m om encie je g o urucham iania. D orobek naukowy osoby w ykazywanej w m inim um kadro­ wym dla urucham ianego ww. kierunku studiów powinien m ieścić się w dziedzinie i dyscypli­ nie nauk z nim zw iązanych [32].

W przypadku kierunku bezpieczeństw o i higiena pracy obszary nauk, z zakresu których powinny rekrutow ać się osoby zaliczane do m inim um kadrowego urucham ianego i prow a­ dzonego kierunku studiów, to nauki praw ne a z nich reprezentanci takich kierunków i specjalności, jak: praw o adm inistracyjne i praw o pracy, nauki ekonom iczne a z nich repre­ zentanci takich kierunków , jak: nauki o zarządzaniu i ekonom ia, nauki m edyczne a z nich reprezentanci takich kierunków i specjalności, jak: m edycyna pracy oraz fizjologia i higiena, nauki o bezpieczeństw ie a z nich reprezentanci takiego kierunku, ja k inżynieria bezpieczeń­ stw a czy w reszcie nauki techniczne a z nich reprezentanci takich kierunków i specjalności, jak: fizyka techniczna, technologia chem iczna, inżynieria produkcji, inżynieria środow iska

czy m echanika i budow a maszyn.

N atom iast z nauk zw iązanych z ww. kierunkiem studiów, z których pow inny się rekru­ tow ać osoby zaliczane do m inim um kadrow e dla om awianego kierunku, to: przedstaw iciele nauk praw nych reprezentujących pozostałe kierunki specjalności w zakresie praw a cyw ilne­ go, przedstaw iciele nauk hum anistycznych reprezentujących takie kierunki i specjalności, jak: socjologia (pracy), psychologia (pracy).

U staw odaw ca jed n ak w yraźnie zaznaczył, że w każdej z grup osób uwzględnianych w m inim um kadrow ym urucham ianego kierunku studiów (profesorow ie i doktorzy habilito­ wani oraz doktorzy) m uszą się znaleźć w śród takich, które będąc w ykazywanym i w minim um kadrow ym , powinni ze swoim pierw otnym w ykształceniem wyw odzić się bądź z nauk m e­ dycznych po specjalności m edycyna pracy bądź z nauk o bezpieczeństw ie po kierunku inży­ nieria bezpieczeństw a i legitym ow ać się znaczącym dorobkiem naukowym w ww. dziedzi­

nach [32]. Należy je d n ak przyjąć, że je s t to propozycja tym czasow a, obow iązując do czasu w yprom ow ania kadr ze stopniem doktora i doktora habilitowanego w ram ach ww. kierunku.

Zatem w ykształcenie kadr dydaktycznych, które kształciłyby w ww. zakresie, w tym zdobywanie przez nie stopni naukow ych, je st problem em istotnym [21]. W jego rozw iązaniu należy upatryw ać klucz do pow odzenia realizacji całokształtu działań dotyczących kształcenia inżynierów - specjalistów bezpieczeństw a pracy i ich roli oraz znaczenia w now oczesnym przedsiębiorstwie.

Sylwetka inżyniera bezpieczeństwa pracy

Inżynier bezpieczeństw a pracy w ramach sw ojego interdyscyplinarnego techniczno- hum anistycznego w ykształcenia posiadać będzie podstaw ow ą w iedzę z zakresu bezpieczeń­ stw a i higieny pracy a także z zakresu inżynierii z takich dziedzin, jak: m echanika, technolo­ gia, inżynieria chem iczna, elektrotechnika, ochrona środowiska, rolnictwo, m elioracje, naw i­ gacja itd.

Jego w ykształcenie obejm ie rów nież aktualne zagadnienia z zakresu psychologii pracy, socjologii pracy, pedagogiki pracy, ekonom ii, zarządzania i m arketingu, organizacji [4, 6, 7, 9, 10, 11, 12].

Będzie on przygotowany w now oczesnej gospodarcze do:

- rozum ienia i w um iejętny sposób interpretow ania roli i m iejsca człow ieka w procesie pracy w raz ze w szystkim i tego konsekwencjam i,

- praktycznego w ykorzystania w iedzy i um iejętności z zakresu psychologii, organizacji, zarządzania i m arketingu w działaniach dotyczących bezpieczeństw a i higieny pracy,

- oceny przebiegu procesów produkcyjnych (pracy) w podm iotach gospodarczych w funkcji zagadnień bezpieczeństw a i higieny pracy,

- kontroli przestrzegania przepisów bezpieczeństw a i higieny pracy oraz form ułowania w niosków w zakresie popraw y w arunków pracy,

- oceny rozwiązań techniczno-organizacyjnych pod względem spełniania wym agań bez­ pieczeństw a i higieny pracy oraz ergonom ii,

- badania okoliczności i przyczyn w ypadków przy pracy oraz ustalania w niosków profi­ laktycznych,

- sam odzielnego w ykorzystyw ania zdobytej w iedzę w rozw iązyw aniu problem ów prak­ tycznych w firm ach z zakresu bezpieczeństw a i higieny pracy,

- opracowywania, w drażania i eksploatacji system ów zarządzania bezpieczeństw em i hi­ gieną pracy (SZBHP),

- oceniania (szacow ania) ryzyka zaw odowego,

- organizow ania i prow adzenia prac badawczych, rozw ojow ych i zarządczych w szczególności: projektow anie i w drażanie rozw iązań technicznych i organizacyjnych m ini­ malizujących skutki oddziaływ ania procesu pracy na człowieka,

24 JERZY S. M A RCIN K O W SKI

- korzystania w pracy z literatury i aktualnych opracowań naukow ych biznesowych i ekonom icznych z ww. zakresu.

Zgodnie z posiadaną w iedzą i um iejętnościam i uzyskanym i podczas studiów inżynier bezpieczeństw a pracy będzie przygotow any do pracy w:

- m ałych, średnich i dużych podm iotach gospodarczych świadcząc w nich pracę w służbach bezpieczeństw a i higieny pracy,

- szkolnictw ie podstaw ow ym , gim nazjalnym i ponad gim nazjalnym ,

- w podm iotach gospodarczych św iadczących usługi z zakresu bezpieczeństw a i higieny pracy,

- zapleczu naukow o-badaw czym prowadzącym projektow anie i w drażanie rozwiązań technicznych i organizacyjnych m inim alizujących skutki oddziaływ ania procesu pracy na człowieka,

- adm inistracji państw ow ej, sam orządow ej, gospodarczej i oświatowej zajm ujących się problem ami bezpieczeństw a i higieny pracy,

- biurach projektowych i doradczych ja k o eksperci w zakresie bezpieczeństw a i higieny pracy,

- szkolnictw ie podstaw ow ym , ponad podstaw ow ym i wyższym,

- instytucjach zajm ujących się poradnictw em i upow szechnianiem wiedzy z zakresu bez­ pieczeństw a i higieny pracy,

- w e własnych firm ach św iadczących usługi z zakresu bezpieczeństw a i higieny pracy.

Miejsce zawodu inżynier bezpieczeństwa pracy

we współczesnej organizacji gospodarczej

K ażda now oczesna organizacja (firm a) pow inna zatrudniać inżyniera bezpieczeństw a i higieny pracy. To on, poprzez sw oją w iedzę i um iejętności potrafi dla takiej organizacji: - określać strategiczne i bieżące cele przedsiębiorstw a służące popraw ie w arunków pracy, - m obilizow ać i m otyw ow ać pracow ników do rozum ienia i przestrzegania zasad działań

w zakresie bezpieczeństw a pracy,

- analizow ać zm iany ekonom iczne zachodzące w przedsiębiorstwie zw iązane z polityką i praktyką w om aw ianym obszarze,

- prowadzić kontrolę stanow isk pracy oraz dokonyw ać oceny przyczyn w ypadków przy pracy i chorób zaw odowych,

- projektow ać i obsługiw ać system y inform atyczne w ykorzystyw ane w organizacji w obszarze bezpieczeństw a pracy, itd.

N atom iast, jeśli w organizacji funkcjonuje system zarządzania bezpieczeństw em pracy (SZBP) inżynier bezpieczeństw a i higieny pracy w ramach niego potrafi w organizacji:

- opracować i w drożyć struktury organizacyjnej służb odpow iedzialnych za bezpieczeń­ stw o pracy,

- planować i w drożyć działania w obszarze bezpieczeństw a pracy, - identyfikow ać zagrożenia i je kontrolować,

- popraw nie szacow ać i oceniać ryzyko zawodowe,

- planować działania korygujących, w sytuacji, kiedy oszacowany poziom ryzyka zaw o­ dow ego je st poziom em nie akceptowalnym ,

- planować i realizow ać przeglądy, audity system u oraz ciągłe m onitorow anie systemu. Do tego powinien sprow adzać się udział inżyniera - specjalisty bezpieczeństw a i higie­ ny pracy w obszarze zarządzania w now oczesnym przedsiębiorstwie

Posumowanie

Zatem rola w spółczesnego, dobrze w ykształconego inżyniera bezpieczeństw a pracy w e w spółczesnym przedsiębiorstw ie je s t i będzie w coraz większym stopniu doceniana. To ona będzie kreow ał i realizow ała na co dzień, politykę organizacji w obszarze bezpieczeństw a pracy i zdrow ia pracow nika w m iejscu pracy. Od je g o w iedzy i um iejętności oraz pracy ja k i stopnia w nią zaangażow ania będzie zależała realizacja tej problem atyki w organizacji.

Należy zatem zrobić w szystko, ażeby w now oczesnym przedsiębiorstwie w pełni obo­ w iązyw ał kanon, że: „C hcem y żyć i pracow ać bezpiecznie, w stanie spokoju i pewności, w w arunkach braku ryzyka lub w w arunkach skutecznej przed nim ochrony” i by stał się on celem społecznym i nie tylko w w ym iarach ekonom icznych [3,26].

Jest to w yzw ania rodzące zupełnie now e podejście do realizacji ww. problem atyki w przedsiębiorstwie. Tym samym w ym agane je st zaangażow anie w jego realizację ludzi 0 odpow iednich, dotychczas niespotykanych kw alifikacjach.

Tym i, którzy będą mieli szansę sprostać tym wyzw aniom będ ą inżynierow ie - specjali­ ści bezpieczeństw a i higieny pracy kształceni na polskich w yższych uczelniach. Ich w iedza 1 umiejętności pozw olą w pełni w, niedalekiej przyszłości, zrealizow ać tą ideę.

Bibliografia

[1] Blach A., Musioł T., Problematyka bezpieczeństwa i higieny pracy w standardach nauczania szkół wyższych, [w:] H. Bednarczyk, I. Woźniak (red.) Pedagogika pracy wobec problemów ochrony pracy, Radom 2004, s. 155-160.

[2] Hintz H., Referat wprowadzający, [w:] Praca zbiorowa: Wspólna Europa-Wspólne Zasady i Prio­ rytety Inspekcji Pracy, Wrocław 2004, s. 6-10.

[3] Koradecka D., Naukowe podstawy strategii ochrony pracy w standardach europejskich, [w:] Pra­ ca zbiorowa: Wspólna Europa - Wspólne Zasady i Priorytety Inspekcj i, s. 11 -16.

[4] Krzemień S., Kształcenie inżynierów bezpieczeństwa 1 higieny pracy, [w:] H. Bednarczyk, I. Woźniak (red.) Pedagogika pracy wobec problemów ochrony pracy, Radom 2004, s. 161-168.

26 JERZY S. M A RC IN K O W SKI

[5] Marcinkowski J.S., Studia z zakresu ergonomii na wyższej uczelni technicznej. ZN PP Seria Or­ ganizacja i Zarządzanie 19, Wyd. Politechniki Poznańskiej, 1996, s.93-98.

[6] Marcinkowski J.S.: Studia z zakresu ergonomii w wyższej uczelni technicznej, [w:] Pietrulewicz B. (red.), Przygotowanie i doskonalenie zawodowe pracowników, Wyd. Centrum Zastosowań Ergonomii, Zielona Góra 1996, s. 42-49.

[7] Marcinkowski J.S., Problemy edukacji w zakresie ergonomii w szkolnictwie wyższym, [w:] Pie­ trulewicz B. (red.), Całożyciowa edukacja zawodowa. Problemy teorii i praktyki, Wyd. Centrum Zastosowań Ergonomii, Zielona Góra 1997, s. 149-164.

[8] Marcinkowski J.S., Nauczanie i kształcenie w zakresie ergonomii, ochrony i bezpieczeństwa pra­ cy w polskim szkolnictwie wyższym - stan i perspektywy. Raport dla Rady Ochrony Pracy przy Sejmie RP., [w:] Biuletyn Sejmu RP/Posiedzenia Rady Ochrony Pracy / Nr 34/1997/Nr.3327/ II kad., Wyd. Biuro Informacyjne. Kancelaria Sejmu RP, Warszawa, 1997. s. 13.

[9] Marcinkowski J.S., Edukacja ergonomiczna - czynnikiem decydującym o bezpieczeństwie pracy i zdrowiu pracownika, [w:] Kowal E. (red.), Ergonomiczne kształtowanie Środowiska Pracy, Zie­ lona Góra 1998, s. 33-40.

[10] Marcinkowski J.S., Problematyka, cele i treści nauczania ergonomii i bezpieczeństwa pracy w uczelniach wyższych, [w:] H. Bednarczyk, 1. Wodniak ( red.), Pedagogika pracy wobec pro­ blemów ochrony pracy, Radom 2004, s. 46-57.

[11] Marcinkowski J.S., Polish dilemmas and challenges in education of ergonomics and occupational health and safety against international achievements, [w:] L.M. Pacholski, J.S. Marcinkowski, W.M. Horst (red.), Dilemmas and issues o f modern ergonomics and work safety education and researches, Wyd. Instytutu Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Poznań 2004, s. 339- 357.

[12] Marcinkowski. J.S., Znaczenie inżyniera-specjalisty bezpieczeństwa pracy w zarządzaniu nowo­ czesnym przedsiębiorstwem, [w:] Fertsch, M., Trzcieliński, S. (red.), Koncepcje Zarządzania Systemami Wytwórczymi, Wyd. Instytutu Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Po­ znań 2005, s. 249-256.

[13] Marcinkowski J.S, Niczyporuk, Z.T., Standardy kształcenia kierunek: bezpieczeństwo i higiena pracy. Studia pierwszego i drugiego stopnia. Projekt. MPiPS, Warszawa 2006, s. 14.

[14] Marcinkowski J.S., Edukacja z zakresu bezpieczeństwa pracy i ergonomii w niepublicznych polskich wyższych uczelniach, [w:] J. Olszewski, M. Słodowa - Hełpy (red.), Koncepcja i czynniki rozwoju lokalnego w warunkach funkcjonowania Polski w strukturach zin­ tegrowanej Europy i przechodzenia do społeczeństwa informacyjnego, Poznań 2006, s. 499-512. [15] Marcinkowski J.S, Conditions o f work and studies in system o f education safe forming, [w:]

L.M. Pacholski, J.S. Marcinkowski, W.M. Horst (red.), The role o f education and researches in ergonomics and safety - work in Heath care of population, Poznań 2006, s. 249-264.

[16] Marcinkowski J.S., The diagnosis o f the education in the field of ergonomics and work safety at the Polish technical universities, [w:] L. M. Pacholski, J.S. Marcinkowski, W.M. Horst, (red.), The role o f education and researches in ergonomics and safety - work in Heath care o f popula­ tion, Poznań 2006, s. 265-275.

[17] Marcinkowski J.S., Ergonomics and occupational health and safety education at Polish institu­ tions o f higher education, F O U N D A T IO N OF C O N T R O L A N D M A N A G E M E N T S C IE N C E S 6, 2006, Poznań, s. 55-73.

[18] Marcinkowski J.S. Knowledge management in the education from the domain o f ergonomics and occupational safety, [w:] Marcinkowski J.S. (eds.), Education in ergonomics and occupa­ tional safety. Monograph. Publishing House o f Poznan University o f Technology, 2009, s. 7-36. [19] MPiPS. Ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w 2007, Warszawa 2008, s. 98.

[20] MPiPS. Ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w 2008, Warszawa 2009, s. 99.

[21] Pacholski L., Marcinkowski J.S. (red.), Sylwetka nauczyciela ergonomii, ochrony i bezpieczeń­ stwa pracy, Poznań - Boszkowo 1996, s. 350.

[22] Pacholski L., Marcinkowski J.S., (red.), Treści programów nauczania ergonomii, ochrony i bez­ pieczeństwa pracy, Poznań 1997, s. 499.

[23] Paluch R., Uczyć ergonomii - jak i kogo, Atest - Ochrona Pracy, nr 5, 1999 s. 4-7.

[24] Pietrulewicz B., Problemy ergonomii i bezpieczeństwa pracy w rozwoju zawodowym jednostki, [w:] Pietrulewicz B., (red.), Przygotowanie i doskonalenie zawodowe pracowników, Zielona Góra 1996, s. 19-31.

[25] Pietrulewicz B. (red.), Całożyciowa edukacja zawodowa. Problemy teorii i praktyki. Centrum Zastosowań Ergonomii, Zielona Góra 1997, s. 106.

[26] Praca zbiorowa. Strategia rozwoju kształcenia ustawicznego do 2010 r. MENIS, Warszawa 2003. [27] Rezolucja Rady Unii Europejskiej z 3.06.2002 w sprawie nowej strategii w dziedzinie zdrowia

i bezpieczeństwa pracy (2002-2006). Official Journal o f European Communities, 2002/C/l 61/01, Bruxelles, 2002.

[28] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 20.04 1995 w sprawie klasyfikacji zawo­ dów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. Nr 48, poz. 253). [29] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 10 grudnia 2002 w sprawie klasyfikacji

zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. Nr 222, poz. 1868).

[30] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 maja 2003 w sprawie Polskiej Klasyfikacji Edukacji (Dz. U. Nr 98 poz. 895).

[31] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 2 listopada 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 266, poz. 2467 i 2468).

[32] Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 16 października 2009 zmienia­ jące rozporządzenie w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz po­ ziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia by pro­ wadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. nr 180 poz. 1407).

[33] Słowikowski J., System nauczania ergonomii i bezpieczeństwa pracy w szkołach wyższych, [w:] Pacholski L.M., Marcinkowski J.S. (red.), Treści programów nauczania ergonomii, ochrony i bezpieczeństwa pracy, Poznań, Wyd. Instytutu Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej, Poznań 1997, s. 49-73.