170 £UKASZ UZAROWICZ, ANTONI SZAFRANEK, MIKO£AJ KURBIEL
http://www.degruyter.com/view/j/ssa (Read content)
SOIL SCIENCE ANNUAL
Vol. 65 No. 4/2014: 170–179
* Dr £ukasz Uzarowicz lukasz_uzarowicz@sggw.pl
DOI: 10.1515/ssa-2015-0011
WSTÊP
Odkrywkowa eksploatacja wêgla brunatnego nie-sie ze sob¹ wiele niekorzystnych zmian w œrodowi-sku. Jednym z negatywnych skutków prac górniczych w rejonie kopalñ odkrywkowych jest powstanie leja depresyjnego, którego przejawem jest obni¿enie zwierciad³a wód gruntowych w rejonie kopalni, co w konsekwencji powoduje osuszenie terenu. Lej de-presyjny silnie oddzia³uje na gospodarkê wodn¹ gleb, co z kolei wp³ywa na ich klasê bonitacyjn¹ oraz przy-datnoœæ rolnicz¹.
Dotychczasowe badania, prowadzone w silnie przesuszonych rejonach kopalñ wêgla brunatnego w Polsce, skupia³y siê g³ównie wokó³ zagadnienia od-dzia³ywania leja depresyjnego na w³aœciwoœci gleb i ich gospodarkê wodn¹ oraz oceny wp³ywu osusze-nia gleb na plonowanie roœlin uprawnych (m.in. Te-relak i Karczewski 1977; Maciak 1987; Sapek i in. 1991; Rz¹sa i in. 1999; Mocek i in. 2002, 2006;
Bi-skupski i in. 2008; Owczarzak i in. 2008; Pabin i in. 2008; Turbiak i Miatkowski 2008; W³odek i in. 2008; Komisarek i in. 2011; W³odek i Biskupski 2011), na-tomiast problem wp³ywu odwodnienia i przemian w œrodowisku glebowym na bonitacjê i przydatnoœæ rolnicz¹ gleb nie by³ do tej pory w literaturze pol-skiej szerzej analizowany (m.in. Rz¹sa i in. 1999). Celem przeprowadzonych badañ by³a ocena wp³ywu leja depresyjnego w rejonie Kopalni Wêgla Brunat-nego (KWB) „Be³chatów” na jakoœæ gleb u¿ytkowa-nych rolniczo (gruntów oru¿ytkowa-nych oraz u¿ytków zielo-nych), a tak¿e próba wskazania problemów zwi¹za-nych z przeprowadzeniem gleboznawczej klasyfika-cji bonitacyjnej gruntów tamtego rejonu.
OBSZAR I METODYKA BADAÑ
Badaniami zosta³ objêty obrêb £êkiñsko (gmina Kleszczów, powiat be³chatowski, województwo ³ódz-kie) granicz¹cy bezpoœrednio od pó³nocy z KWB £UKASZ UZAROWICZ1*, ANTONI SZAFRANEK2, MIKO£AJ KURBIEL2
1 Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydzia³ Rolnictwa i Biologii,
Katedra Nauk o Œrodowisku Glebowym, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
2 Politechnika Warszawska, Wydzia³ Geodezji i Kartografii, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Œrodowisku
Przyrodniczym, Pl. Politechniki 1, 00-661 Warszawa
Problemy gleboznawczej klasyfikacji bonitacyjnej gruntów rolnych
w zasiêgu oddzia³ywania leja depresyjnego KWB „Be³chatów”
Streszczenie: Celem przeprowadzonych badañ by³o wskazanie najwa¿niejszych problemów zwi¹zanych z gleboznawcz¹
klasyfi-kacj¹ gruntów rolnych w rejonie Kopalni Wêgla Brunatnego „Be³chatów”. Analiza polega³a na porównaniu danych dla wsi £êkiñsko zawartych na mapach i w operatach klasyfikacyjnych z 1959 roku (okres przed otwarciem KWB „Be³chatów”) z mapami i operatami zaktualizowanymi w 1998 roku, tj. oko³o 20 lat po rozpoczêciu dzia³alnoœci przez kopalniê. Z przeprowadzonych badañ wynika, ¿e jedynie 14% obszaru obrêbu £êkiñsko niezajêtego przez kopalniê zosta³o objête ponown¹ klasyfikacj¹ gruntów. Odkrywki glebowe zosta³y zlokalizowane wy³¹cznie na terenach, których u¿ytkowanie zmieni³o siê w stosunku do stanu z 1959 roku z tym, ¿e nie wszystkie nowo wyró¿nione kontury glebowe by³y reprezentowane przez nowe odkrywki glebowe. Liczba odkrywek w stosunku do liczby nowo wydzielonych konturów klasyfikacyjnych wydaje siê byæ niewystarczaj¹ca. Zmiany klas bonitacyjnych po aktualizacji w 1998 roku dotyczy³y tylko tych dzia³ek, na których w stosunku do roku 1959 zmieni³o siê u¿ytkowanie, najczêœciej z gruntów ornych na u¿ytki zielone. W ocenie autorów, zamiana klasy gruntu ornego (np. IIIa) na analogiczn¹ klasê u¿ytku zielonego (np. III) stosowana w trakcie aktualizacji mapy klasyfikacyjnej nie zawsze jest prawid³owa, ze wzglêdu na zró¿nicowan¹ rangê czynników decyduj¹cych o wyborze klasy bonitacyjnej dla gruntów ornych i u¿ytków zielonych. Na podstawie uzyskanych wyników autorzy sugeruj¹, aby aktualizacji map klasyfikacyjnych dla obszarów objêtych silnym odwodnieniem spowodowanym np. przez dzia³alnoœæ kopalñ odkrywkowych lub g³êbok¹ melioracjê, nie ograniczaæ tylko do dzia³ek o zmienionym u¿ytkowaniu, a wykonywaæ na ca³ym obszarze przeznaczonym do aktualizacji. Aktualizacja ka¿dego nowego konturu klasyfikacyjnego powinna byæ dokonywana w opar-ciu o odpowiedni¹ liczbê odkrywek glebowych po³o¿onych, w miarê mo¿liwoœci, w niedalekim s¹siedztwie w stosunku do odkrywek z pierwszej mapy klasyfikacyjnej, co umo¿liwi³oby porównywanie ich w³aœciwoœci oraz analizê zmian jakie zasz³y w glebach w wyniku g³êbokiego odwodnienia.
171 Problemy klasyfikacji i bonitacji gruntów rolnych w rejonie KWB „Be³chatów”
„Be³chatów”. Odwadnianie tego obszaru rozpoczêto w 1975 roku (Terelak i Karczewski 1977; Pa³ac1981). Wynikiem tego by³o powstanie leja depresyjnego, który ju¿ w 1976 roku obj¹³ swoim zasiêgiem wiêksz¹ czêœæ analizowanego obrêbu. W 1977 roku rozpoczêto zdejmowanie nadk³adu na polu „Be³chatów”, co spo-wodowa³o dewastacjê powierzchni terenu oraz ca³-kowite zniszczenie pokrywy glebowo-roœlinnej. W 1998 roku 27% powierzchni obrêbu £êkiñsko sta-nowi³y tereny zdewastowane przeznaczone pod funk-cje zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ kopalni (ryc. 1 i 2), na-tomiast jego pozosta³a czêœæ znajdowa³a siê w zasiê-gu oddzia³ywania leja depresyjnego, co m.in. stano-wi³o podstawê do przeprowadzenia w 1998 roku ak-tualizacji gleboznawczej klasyfikacji gruntów.
Prezentowane opracowanie przedstawia zmiany w jakoœci i przydatnoœci rolniczej gleb analizowane-go obrêbu na podstawie porównania wyników glebo-znawczej klasyfikacji gruntów z 1959 roku (mapy klasyfikacyjnej, opisów odkrywek glebowych oraz danych z operatu klasyfikacyjnego), tj. z okresu przed otwarciem KWB „Be³chatów”, z analogicznymi ma-teria³ami zebranymi w wyniku aktualizacji glebo-znawczej klasyfikacji gruntów, wykonanej w 1998 roku, tj. oko³o 20 lat po rozpoczêciu dzia³alnoœci przez kopalniê. W artykule stosowano nazwy gleb u¿ywa-ne oryginalnie w analizowanych opracowaniach kla-syfikacyjnych. W badaniach wykorzystano oprogra-mowanie komputerowe ArcGIS s³u¿¹ce do analizy informacji o przestrzeni.
WYNIKI BADAÑ I DYSKUSJA
Charakterystyka przemian pokrywy glebowej
i u¿ytkowania gruntów w obrêbie £êkiñsko
Pokrywa glebowa badanego obszaru jest typowa dla Ni¿u Polskiego. Dominuj¹ w niej gleby bielico-we, p³owe i brunatne. Przed rozpoczêciem dzia³alno-œci KWB „Be³chatów” (Mapa klasyfikacyjna, 1959) kilkanaœcie procent powierzchni £êkiñska pokrywa-³y gleby bagienne (g³ównie torfowe i torfowo-mu³o-we), które wystêpowa³y w pó³nocnej, pó³nocno-za-chodniej i œrodkowej czêœci obrêbu, gdzie znajdowa-³a siê niewielka dolina (ryc. 1). W wyniku prac zwi¹-zanych ze zdejmowaniem nak³adu pokrywa glebowa pó³nocnej czêœæ £êkiñska zosta³a ca³kowicie znisz-czona (ryc. 2). W 1998 roku, tj. po up³ywie oko³o 20 lat od rozpoczêcia dzia³alnoœci przez KWB „Be³cha-tów”, gleby bagienne wystêpuj¹ce w centralnej czê-œci obrêbu przekszta³ci³y siê w gleby pobagienne (g³ównie mineralno-murszowe i murszowate) (ryc. 1 i 2), co jest procesem typowym dla g³êboko odwod-nionych gleb organicznych (m.in. Rz¹sa i in. 1999;
Komisarek i in 2011). W s¹siedztwie terenów z gleba-mi pobagiennygleba-mi wystêpowa³y niewielkie powierzch-nie czarnych ziem. Pokrywa glebowa pozosta³ej czê-œci £êkiñska nie uleg³a istotnym przemianom.
Gleby badanego obrêbu uleg³y silnemu odwod-nieniu, co potwierdza porównanie par odkrywek gle-bowych wybranych z map klasyfikacyjnych z 1959 i 1998 roku po³o¿onych w niedu¿ej odleg³oœci od sie-bie (maksymalnie 165 m) (tabela). W odkrywkach z 1959 roku oglejenie wystêpowa³o w niektórych przypadkach ju¿ na g³êbokoœci 40 cm. Z kolei, w ¿ad-nej z odkrywek opisanych w trakcie aktualizacji mapy klasyfikacyjnej w 1998 roku dla badanego obrêbu, nie stwierdzono wystêpowania wody gruntowej, ani nawet œladów oglejenia. W operacie klasyfikacyjnym z 1959 roku 32 odkrywki z 36 na u¿ytkach zielonych mia³y gruntowo-wodny typ gospodarki wodnej. By³y one rozmieszczone w ró¿nych miejscach w obrêbie £êkiñsko. Œwiadczy to o tym, ¿e na badanym obsza-rze wystêpowa³ wysoki poziom wód gruntowych. Na-tomiast w operacie klasyfikacyjnym z 1998 roku dla 32 z 38 odkrywek, dla których podano informacjê od-noœnie typu gospodarki wodnej, by³ to typ opadowo-retencyjny. Oznacza to, ¿e typ gospodarki wodnej w regionie uleg³ przemianie w wyniku silnego odwod-nienia spowodowanego wystêpowaniem leja depre-syjnego.
Z analizy mapy klasyfikacyjnej z 1959 roku oraz po ponownej klasyfikacji z 1998 roku wynika, ¿e na analizowanym obszarze nast¹pi³ bardzo wyraŸny uby-tek area³u gruntów ornych na rzecz u¿ytków zielo-nych, przede wszystkim pastwisk (ryc. 3) (Kurbiel i in. 2012). Nale¿y domniemywaæ, ¿e na wielu dzia³-kach grunty te by³y przez wiele lat od³ogowane, w wyniku czego poros³y trawami i dlatego w trakcie aktualizacji mapy klasyfikacyjnej dla £êkiñska zo-sta³y sklasyfikowane jako pastwiska. Zmiany te by³y, jak nale¿y s¹dziæ, skutkiem samodzielnej decyzji w³aœcicieli dzia³ek.
Niewielkie obszary, które w 1959 roku by³y u¿yt-kami zielonymi (g³ównie ³¹u¿yt-kami) wystêpuj¹cymi w obrêbie torfowisk niskich, w 1998 roku zosta³y za-mienione w grunty orne. Przyk³adem tego s¹ grunty reprezentowane przez pary odkrywek 4 i 143 oraz 19 i 103 (tabela), odpowiednio z 1959 i 1998 roku, wy-stêpuj¹ce w centralnej czêœci £êkiñska (ryc. 3). Jest to typowy przyk³ad transformacji u¿ytków, wynika-j¹cy ze zmiany warunków glebowo-wodnych. Anali-za opisów odkrywek Anali-zawartych w operatach klasyfi-kacyjnych dla obu okresów badawczych pokaza³a, ¿e wystêpuj¹ce na omawianych obszarach w 1959 roku okresowo podmok³e gleby torfowe poroœniête przez trawy i turzyce przekszta³ci³y siê w gleby pobagien-ne o prawid³owych stosunkach wodnych, na których
RYCINA 2. Pokrywa glebowa obrêbu £êkiñsko na podstawie danych z mapy klasyfikacyjnej zaktualizowanej w 1998 roku FIGURE 2. Soil cover of the £êkiñsko village based on the data from soil quality classification map updated in 1998 RYCINA 1. Pokrywa glebowa obrêbu £êkiñsko na podstawie danych z mapy klasyfikacyjnej (1959 rok) FIGURE 1. Soil cover of the £êkiñsko village based on the data from soil quality classification map (year 1959)
173 Problemy klasyfikacji i bonitacji gruntów rolnych w rejonie KWB „Be³chatów”
RYCINA 3. Granice konturów, w obrêbie których u¿ytkowanie zmieni³o siê w obu okresach badawczych (1959 i 1998 rok). U¿ytki: R – grunt orny, Ps – pastwisko, £ – ³¹ka, Ls – las, Lz – tereny zadrzewione i zakrzewione, N – nieu¿ytki, Wp/Ws – grunty pod wodami FIGURE 3. The borders of contours, within which a use changed between the year 1959 and 1998. Type of land use: R – arable land, Ps – pasture, £ – meadow, Ls – forest, Lz – wooded areas and shrubs, N – wastelands, Wp/Ws – land under the waters
uprawiano owies, jêczmieñ i ziemniaki (tabela). Przy-czyn¹ zamiany u¿ytków zielonych na grunty orne by³ zatem spadek wilgotnoœci, a przede wszystkim obni-¿enie poziomu wód gruntowych w glebach na skutek przesuszenia wywo³anego lejem depresyjnym, co w konsekwencji umo¿liwi³o uprawê p³u¿n¹ na tych terenach.
Problemy klasyfikacji bonitacyjnej gruntów
w zasiêgu wystêpowania leja depresyjnego
Mapa klasyfikacyjna z 1959 roku obrêbu £êkiñ-sko zosta³a opracowana na podstawie 191 odkrywek podstawowych i podobnych (Mapa klasyfikacyjna, 1959), co oznacza, ¿e œrednio 4,7 ha powierzchni przy-pad³o na jedn¹ odkrywkê. W pó³nocnej czêœci obrê-bu, obecnie zajêtej przez dzia³alnoœæ górnicz¹ (ryc. 1 i 2), znajdowa³y siê 62 odkrywki, a w czêœci po³u-dniowej – 129. By³y one lokalizowane g³ównie na gruntach ornych (76% wszystkich odkrywek), a w czêœci pó³nocnej równie¿ na u¿ytkach zielonych (35 odkrywek). Na zaktualizowanej w 1998 roku mapie klasyfikacyjnej obszaru niezajêtego przez kopalniê wystêpowa³o 38 odkrywek glebowych (Mapa klasy-fikacyjna, 1998), a œrednio na jedn¹ odkrywkê przy-pada³o 17,3 ha powierzchni. Zaktualizowana mapa klasyfikacyjna zawiera³a 132 nowe kontury klasyfi-kacyjne b¹dŸ kontury zmienione w stosunku do
wcze-œniejszej wersji mapy (ryc. 3), zatem nie wszystkie te kontury by³y reprezentowane przez odkrywki glebo-we wykonane w trakcie aktualizacji mapy. Wszyst-kie odkrywki (38) na zaktualizowanej mapie klasyfi-kacyjnej by³y zlokalizowane wy³¹cznie na terenach, których u¿ytkowanie zmieni³o siê w stosunku do sta-nu z 1959 roku, g³ównie w obrêbie pastwisk znajdu-j¹cych siê na dawnych gruntach ornych (ryc. 3). W przypadku aktualizacji mapy klasyfikacyjnej dla obrêbu £êkiñsko z 1998 roku, liczba odkrywek gle-bowych w stosunku do liczby nowo wydzielonych (lub zmienionych) konturów klasyfikacyjnych wydaje siê byæ niewystarczaj¹ca.
Aktualizacja mapy klasyfikacyjnej obrêbu £êkiñ-sko dotyczy³a jedynie 14% obszaru niezajêtego przez kopalniê (ryc. 3). Analiza map z porównywanych okresów wykaza³a, ¿e zmiany klas bonitacyjnych po aktualizacji w 1998 roku dotyczy³y tylko tych dzia-³ek, na których w stosunku do roku 1959 zmieni³o siê u¿ytkowanie (ryc. 4 i 5). W przypadku konturów, dla których w trakcie aktualizacji wykonano odkrywki glebowe, klasy u¿ytków zielonych po³o¿onych na dawnych gruntach ornych zmienia³y siê najczêœciej od-powiednio do klasy gruntów ornych, tj. klasy IIIa i IIIb gruntów ornych na III klasê u¿ytków zielonych, IVa i IVb na IV, i podobnie w odniesieniu do pozosta-³ych klas – V i VI (ryc. 4 i 5). Analogiczna sytuacja mia³a miejsce w przypadku gruntów ornych
wystêpu-£UKASZ UZAROWICZ,
ANT
ONI SZAFRANEK, MIKO£AJ KURBIEL
TABLE. Changes of land use and properties of soils on the example of selected couples of soil pits (based on the data from classification maps for £êkiñsko village from 1959 and 1998) y r a p r N k e w y r k d o e h t f o . o N e l p u o c s t i p l i o s f o a i n a n o k y w k o R i k w y r k d o f o r a e Y n o i t a r a p e r p t i p l i o s f o r e m u N i k w y r k d o e i p a m a n j e n j y c a k i f y s a l k t i p l i o s f o . o N e h t n o p a m n o i t a c i f i s s a l c æ œ o ³ g e l d O a c ¹ l e i z d i k w y r k d o e i b o ) m ( n e e w t e b e c n a t s i D s t i p l i o s h t o b ) m n i ( æ œ o k o b ê ³ G ) m c ( a i n e j e l g o e h t f o h t p e D e c n e r r u c c o c i y e l g f o n r e t t a p r u o l o c ) m c n i ( i k n u s o t S e n d o w r e t a W s e i t r e p o r p a s a l k i k e t y ¿ U a n j y c a t i n o b d n a e s u d n a L s s a l c n o i t a t i n o b l i o s f o j a z d o r , p y T k e n u t a g i y b e l g e p y T d n i k d n a l i o s f o -o l u n a r g d a ³ k S y n z c y r t e m e r u t x e T l i o s f o æ œ o n n i l œ o R s t n a l P 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 . 1 1998 2 128 brak/nonea prawid³owe/ r e p o r p V I s P BZ-a pgl⋅ sp ⋅ sg trawyszlachetne(70%), a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 125 40 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n b V I R A-3c pgl⋅ sp ⋅ sg brakdanych a t a d f o k c a l . 2 1998 4 13 brak/none prawid³owe/ r e p o r p b V I R E-a mursz⋅psgmursz l p : ñ e i m z c ê j , s e i w o y e l r a b , t a o 9 5 9 1 143 100 okresowopodmok³e/ d e g g o l r e t a w y l i r a r o p m e t I I I £ EZ-a darñ⋅torfroz³o¿. ∴ lp e c y z r u t i y w a r t s e g d e s d n a s e s s a r g . 3 1998 9 88 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V s P BZ-a p ⋅s psg:gs trawyszlachetne(70%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 37 80 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n V R AB-2b psp⋅pl:gs brakdanych a t a d f o k c a l . 4 1998 11 70 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V I s P BZ-x p ⋅s psp:p³ trawyszlachetne(70%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 112 50 prawid³owe/ r e p o r p a V I R A-3b pgl⋅ sp ⋅ sg brakdanych a t a d f o k c a l . 5 1998 12 90 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V I s P BZ-b pgm⋅pgl⋅ sg trawyszlachetne(75%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 115 15(plamiste/ ) d e l t t o m / o n a d o p e i n d e n i m r e t e d t o n a V I R A-3c pgm⋅pgl⋅ sg brakdanych a t a d f o k c a l . 6 1998 16 126 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V I s P BZ-a pgl:gs trawyszlachetne(80%), ) % 5 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 123 40 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n b V I R AB-2b pgm:gs brakdanych a t a d f o k c a l . 7 1998 19 95 brak/none prawid³owe/ r e p o r p b V I R D-x ps:pl owies,ziemniaki s e o t a t o p , t a o 9 5 9 1 103 60 okresowopodmok³e/ d e g g o l r e t a w y l i r a r o p m e t V I £ DZ(G)-a pgmdarñ⋅torf l p : . ¿ o ³ z o r y n i l h c e i w , e i k d o ³ s y w a r t a o p , s e s s a r g
175
Problemy klasyfikacji i bonitacji gruntów rolnych w rejonie KWB „Be³chatów”
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 . 8 1998 21 134 brak/none prawid³owe/ r e p o r p I I I s P BZ-a pgl:gs trawyszlachetne(80%), ) % 5 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 94 65 prawid³owe/ r e p o r p b I I I R A-3b plp⋅plp: sg brakdanych a t a d f o k c a l . 9 1998 24 113 brak/none prawid³owe/ r e p o r p I I I s P BZ-a pgm⋅pgmp⋅ sg trawyszlachetne(80%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 49 70 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n a V I R AB-2b plp⋅ plp⋅ gs brakdanych a t a d f o k c a l . 0 1 1998 26 145 brak/none prawid³owe/ r e p o r p I I I s P BZ-a pgm⋅pgl:gs trawyszlachetne(80%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 90 95 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n V R AB-2b pgl⋅pl:gs brakdanych a t a d f o k c a l . 1 1 1998 28 165 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V I s P BZ-a plp:gs trawyszlachetne(75%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 53 40 okresowopodmok³e/ d e g g o l r e t a w y l i r a r o p m e t b V I R A-3b pgl⋅ lp ⋅ cg brakdanych a t a d f o k c a l . 2 1 1998 31 131 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V s P BZ-a p ⋅ ls p ∴ lg trawyszlachetne(75%), ) % 0 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 83 95 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n V R AB-2b pgl⋅pl:gs brakdanych a t a d f o k c a l . 3 1 1998 33 100 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V s P BZ-a p ⋅ ls p ⋅ lg trawyszlachetne(75%), ) % 0 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 78 95 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n V R AB-2b pgl⋅pl:gs brakdanych a t a d f o k c a l . 4 1 1998 35 153 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V I s P BZ-a pgl⋅ sg trawyszlachetne(75%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 45 70 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n a V I R AB-2b pglp⋅plp⋅ sg brakdanych a t a d f o k c a l . 5 1 1998 36 120 brak/none prawid³owe/ r e p o r p V I s P BZ-a ps:p³z trawyszlachetne(70%), ) % 5 1 ( a n l e i z æ œ o n n i l œ o r s b r e h d n a s e s s a r g 9 5 9 1 45 70 niepodano/ d e n i m r e t e d t o n a V I R AB-2b pglp⋅plp⋅ gs brakdanych a t a d f o k c a l
a w profilach glebowych z 1998 r. brak oglejenia w profilu do g³êbokoœci 150 cm / lack of gleyic colour pattern in soils from 1998 within 150 cm from the soil surface. cd. tabeli
RYCINA 5. Klasyfikacja i bonitacja u¿ytków rolnych w obrêbie £êkiñsko w 1998 roku. Strza³k¹ oznaczono teren, na którym zasz³y najwiêksze przekszta³cenia u¿ytków zielonych w grunty orne FIGURE 5. Soil quality classification of farmlands in the £êkiñsko village in 1998. The arrow indicates areas where the transformations of permanent pastures into arable lands were the most evident RYCINA 4. Klasyfikacja i bonitacja u¿ytków rolnych w obrêbie £êkiñsko w 1959 roku. Strza³k¹ oznaczono teren, na którym zasz³y najwiêksze przekszta³cenia u¿ytków zielonych w grunty orne FIGURE 4. Soil quality classification of farmlands in the £êkiñsko village in 1959.
The arrow indicates areas where the transformations of permanent pastures into arable lands were the most evident
177 Problemy klasyfikacji i bonitacji gruntów rolnych w rejonie KWB „Be³chatów”
j¹cych w 1998 roku na dawnych u¿ytkach zielonych, czego przyk³adem jest teren z centralnej czêœci £êkiñ-ska, gdzie u¿ytki zielone klasy IV zosta³y zaklasyfiko-wane do klasy IVb gruntów ornych (ryc. 4 i 5). Z ana-lizy obu map wynika, ¿e na pozosta³ym obszarze, objêtym klasyfikacj¹ (86% powierzchni obrêbu nie-zajêtej przez kopalniê) rozmieszczenie u¿ytków grun-towych oraz ich bonitacja pozosta³y bez zmian.
Nowo wydzielone w 1998 roku kontury klasyfika-cyjne u¿ytków zielonych nieposiadaj¹ce odkrywek glebowych, zosta³y zaliczone przewa¿nie odpowied-nio do analogicznej klasy gruntów ornych na tym ob-szarze (np. w przypadku klas bonitacyjnych IIIa i IIIb gruntów ornych przydzielano klasê III u¿ytków zielonych itd.), co nie zawsze jest prawid³owe ze wzglê-du na zró¿nicowan¹ rangê czynników decywzglê-duj¹cych o wyborze klasy bonitacyjnej dla gruntów ornych i u¿ytków zielonych. W przypadku gruntów ornych o prawid³owych stosunkach wodnych, ich wartoœæ pro-dukcyjna zale¿y przede wszystkim od rodzaju i gatun-ku gleby, natomiast w przypadgatun-ku u¿ytków zielonych na wysokoœæ plonów w du¿ym stopniu wp³ywa, obok wymienionych cech, równie¿ poziom wód gruntowych (Sk³odowski i Bielska 2009). Wyniki uzyskane w trak-cie analiz wskazuj¹ zatem, ¿e dobrym rozwi¹zaniem by³oby klasyfikowanie u¿ytków zielonych oraz poro-œniêtych roœlinnoœci¹ ³¹kow¹ od³ogów na osobnych zasadach, co jednak wymaga³oby wprowadzenia zmian do tabeli klas gruntów (Rozporz¹dzenie Rady Mini-strów z dnia 12 wrzeœnia 2012 r.). Pozwoli³oby to na ustalenie jasnych kryteriów klasyfikacji i bonitacji obu typów u¿ytków oraz unikniêcie problemów z ich gle-boznawcz¹ klasyfikacj¹.
Kolejnym zagadnieniem wynikaj¹cym z przepro-wadzonych analiz jest sposób postêpowania z tere-nami, na których przed rozpoczêciem odwodnienia wystêpowa³y gleby o opadowo-retencyjnym typie gospodarki wodnej. W przypadku £êkiñska, gdzie poziom wód gruntowych obni¿y³ siê znacznie, zasiêg poszczególnych konturów klasyfikacyjnych (w tym konturów gruntów ornych wykszta³conych na glebach o prawid³owych stosunkach wodnych w obu okre-sach badawczych) móg³ ulec zmianie. Autorzy suge-ruj¹, aby aktualizacja u¿ytków i klas bonitacyjnych obejmowa³a ca³y obszar bêd¹cy w zasiêgu oddzia³y-wania leja depresyjnego, a nie tylko kontury grun-tów, w których zmieni³o siê u¿ytkowanie.
W niektórych przypadkach, wydzielone w 1998 roku nowe kontury u¿ytków zielonych charakteryzu-j¹ce siê wyd³u¿onymi kszta³tami, przechodzi³y przez kilka starych (1959 rok) konturów gruntów ornych, wczeœniej zaliczanych do ró¿nych klas bonitacyjnych (ryc. 4 i 5). Klasa tak wyznaczonego konturu by³a ustalana na podstawie jednej, niekiedy dwóch
odkry-wek glebowych wykonanych poœrodku tego konturu. Odleg³oœci klasyfikowanych terenów do odkrywek opisuj¹cych dany kontur, w niektórych przypadkach dochodzi³y do 400 m. Na tej podstawie mo¿na wnio-skowaæ o znacznej generalizacji wykonanej aktuali-zacji mapy klasyfikacyjnej dla £êkiñska.
Aktualizacja mapy klasyfikacyjnej przeprowadzo-na w powy¿ej opisany sposób by³aby zapewne wy-starczaj¹ca na obszarze, na którym nie wyst¹pi³y na-g³e znaczne zmiany w œrodowisku, zwi¹zane przede wszystkim z silnym przekszta³ceniem stosunków wodnych. Jednak¿e na terenach objêtych wp³ywem leja depresyjnego, których przyk³adem jest obrêb £êkiñsko, zmiany te by³y na tyle silne, ¿e oddzia³y-wa³y w mniejszym lub wiêkszym stopniu na w³aœci-woœci i bonitacjê wszystkich wystêpuj¹cych tam gleb. Wa¿ne by³oby, aby przed przyst¹pieniem do prac kla-syfikacyjnych na obszarze objêtym kopalnianym od-wodnieniem terenu dokonaæ inwentaryzacji wystê-puj¹cych gleb pod wzglêdem typów gospodarki wod-nej, na co wskazuj¹ Rz¹sa i in. (1999). Na podstawie zgromadzonego materia³u oraz uzyskanych wyników autorzy sugeruj¹, aby aktualizacji map klasyfikacyj-nych dla obszarów objêtych lejem depresyjnym nie ograniczaæ tylko do dzia³ek o zmienionym u¿ytko-waniu, a wykonywaæ na ca³ym obszarze przeznaczo-nym do aktualizacji.
WNIOSKI
1. Przed przyst¹pieniem do prac klasyfikacyjnych na obszarze objêtym kopalnianym odwodnieniem te-renu nale¿y dokonaæ inwentaryzacji wystêpuj¹cych gleb pod wzglêdem typów gospodarki wodnej lub skorzystaæ z wczeœniej wykonanych opracowañ i ekspertyz, o ile takie zosta³y wykonane.
2. W obszarach znajduj¹cych siê w zasiêgu oddzia-³ywania leja depresyjnego zalecana jest ca³oœcio-wa aktualizacja u¿ytków i klas bonitacyjnych obej-muj¹ca nie tylko kontury klasyfikacyjne, w któ-rych zmieni³o siê u¿ytkowanie, ale tak¿e wszyst-kie pozosta³e obszary w okreœlonym obrêbie, o ile tak¹ koniecznoœæ potwierdzi wykonana wczeœniej inwentaryzacja gleb pod wzglêdem typów gospo-darki wodnej.
3. Aktualizacja ka¿dego nowego konturu klasyfika-cyjnego powinna byæ dokonywana w oparciu o re-prezentatywn¹ liczbê odkrywek glebowych po³o-¿onych, w miarê mo¿liwoœci w niedalekim s¹siedz-twie w stosunku do odkrywek z pierwszej mapy klasyfikacyjnej, co umo¿liwi³oby porównywanie ich w³aœciwoœci oraz analizê przemian, jakie
za-sz³y w glebach w wyniku g³êbokiego odwodnie-nia.
4. W trakcie aktualizacji, szczególn¹ uwagê nale¿y zwracaæ na rejony wystêpowania gleb hydroge-nicznych i semihydrogehydroge-nicznych. Gleby te bowiem najsilniej reaguj¹ na zmiany wywo³ane obni¿eniem siê zwierciad³a wód gruntowych, co przek³ada siê na ich w³aœciwoœci, bonitacjê i przydatnoœæ rol-nicz¹.
5. W aktualizacji map klasyfikacyjnych omawiane-go obszaru, jak równie¿ w okreœlaniu przydatno-œci rolniczej gleb na tych terenach nale¿y braæ pod uwagê mo¿liwoœæ wystêpowania przypadków gleb nieopisanych w Urzêdowej tabeli klas (Rozpo-rz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 12 wrzeœnia 2012 r.) oraz „Wykazie gatunków i odmian gleb wed³ug komentarza do tabeli klas i kompleksów przydat-noœci rolniczej”. Ocena taka wówczas powinna byæ zbli¿ona do opisu wystêpuj¹cego w urzêdowej ta-beli klas wraz z odpowiednim komentarzem.
LITERATURA
Biskupski A., W³odek S., Pabin J., 2008. Dynamika uwilgotnie-nia gleby w zasiêgu leja depresji kopalni odkrywkowej wêgla brunatnego – Be³chatów. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 59(2): 18–24.
Komisarek J., Matczak S., Paw³owski M., 2011. Zró¿nicowanie przestrzenne gleb organicznych wokó³ odkrywki „JóŸwin IIB” KWB Konin. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 62(2): 212–218.
Kurbiel M., Uzarowicz £., Maciejewska A., 2012. Wp³yw kopal-nictwa odkrywkowego na gospodarowanie przestrzeni¹ rol-nicz¹ w rejonie KWB „Be³chatów”. Studia KPZK PAN, 142: 351–355.
Maciak F., 1987. Produktywnoœæ i podatnoœæ na mineralizacjê gleb torfowych rejonu leja depresyjnego „Be³chatów”. Rocz-niki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 38(4): 71–93. Mapa klasyfikacyjna, 1959. Obrêb £êkiñsko, gmina Kleszczów.
Operat klasyfikacyjny nr 221/7/85/62. Starostwo Powiatowe w Be³chatowie.
Mapa klasyfikacyjna, 1998. Obrêb £êkiñsko, gmina Kleszczów. Operat klasyfikacyjny zmienionych u¿ytków nr 573.12-24/99. Starostwo Powiatowe w Be³chatowie.
Mocek A., Owczarzak W., Gajewski P., 2006. Degradacja u¿yt-ków rolnych doliny Noteci w s¹siedztwie odkrywki wêgla brunatnego „Lubstów”. Roczniki Gleboznawcze – Soil Scien-ce Annual, 57(1/2): 138–151.
Mocek A., Owczarzak W., Kaczmarek Z., 2002. Zmiany zalega-nia zwierciad³a wód gruntowych w glebach otaczaj¹cych wy-robisko wêgla brunatnego „KoŸmin”. Roczniki AR w Pozna-niu, Melioracje i In¿ynieria Œrodowiska, 342(23): 331–342. Owczarzak W., Mocek A., Kaczmarek Z., Gajewski P., 2008.
Ocena stopnia degradacji naturalnej i antropogenicznej gleb w obszarze odwadniaj¹cego oddzia³ywania odkrywki wêgla brunatnego Drzewce. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 59(2): 177–190.
Pabin J., W³odek S., Biskupski A., 2008. Oddzia³ywanie g³êbo-kiego odwodnienia odkrywki KWB Be³chatów na uwilgot-nienie gleby. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 59(2): 191–195.
Pa³ac T., 1981. Rys historyczny Kopalni Wêgla Brunatnego „Be³-chatów” w aspekcie realizacji robót odwodnienia wg³êbnego. Materia³y na konferencjê naukowo-techniczn¹ pt. „Wp³yw budowy Kopalni Wêgla Brunatnego „Be³chatów” na œrodo-wisko przyrodnicze”. Naczelna Organizacja Techniczna Sto-warzyszenie In¿ynierów i Techników Wodnych i Melioracyj-nych, £ódŸ, czerwiec 1981 r.
Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 12 wrzeœnia 2012 r. w sprawie gleboznawczej klasyfikacji gruntów (Dz.U. z 2012, poz. 1246).
Rz¹sa S., Owczarzak W., Mocek A., 1999. Problemy odwodnie-niowej degradacji gleb uprawnych w rejonach kopalnictwa odkrywkowego na Ni¿u Œrodkowopolskim. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Pozna-niu: 394 s.
Sapek A., Sapek B., Gawlik J., 1991. Rozpoznanie nasilenia mine-ralizacji azotu w glebach torfowych w zasiêgu leja depresyjne-go kopalni Be³chatów. Wiadomoœci IMUZ, 16(3): 79–86. Sk³odowski P., Bielska A., 2009. Potrzeby i metody aktualizacji
gleboznawczej klasyfikacji gruntów. Uczelnia Warszawska im. Marii Sk³odowskiej-Curie. Instytut Geodezji i Kartografii, Warszawa.
Terelak H., Karczewski A., 1977. G³êbokoœæ wystêpowania i sk³ad chemiczny wód glebowo-gruntowych w rejonie Kom-binatu Górniczo-Energetycznego Be³chatów. Roczniki Gle-boznawcze – Soil Science Annual, 28(1): 3–14.
Turbiak J., Miatkowski Z., 2008. Ocena tempa mineralizacji or-ganicznych zwi¹zków azotu w g³êboko odwodnionych gle-bach torfowo-murszowych. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 59(3/4): 276–283.
W³odek S., Biskupski A., 2011. Dynamika wilgotnoœci gleby w rejonie Kopalni Wêgla Brunatnego Be³chatów. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 62(2): 420–427. W³odek S., Biskupski A., Pabin J., 2008. Wilgotnoœæ gleby
w rejonie odkrywkowej kopalni wêgla brunatnego Be³cha-tów. Roczniki Gleboznawcze – Soil Science Annual, 59(2): 230–235.
Received: January 12, 2015 Accepted: February 18, 2015
179 Problemy klasyfikacji i bonitacji gruntów rolnych w rejonie KWB „Be³chatów”
Problems with the soil classification and quality assessment
of agricultural lands in the range of cone of depression around
the “Be³chatów” open pit lignite mine (Poland)
Abstract: The aim of the study was to identify the main problems related to the soil classification and quality assessment of
agricultural land in the area of the “Be³chatów” lignite mine. The analysis was based on a comparison of data for the £êkiñsko village (Kleszczów municipality, £ódŸ Province, middle Poland) included in the classification map and data from 1959 (the period before the opening of the “Be³chatów” lignite mine) with the map and data updated in 1998, i.e. about 20 years after the opening the mine. Studies have shown that the update of the classification map in 1998 involved only 14% of the area not occupied by the mine. Soil pits were located only in areas which use has changed in comparison with the year 1959. However, not every newly distinguished soil contour was represented by new soil pits. The number of pits in relation to the number of newly distinguished soil contours seems to be insufficient. Changes in quality (bonitation) classes after update in 1998 concerned only those plots where the use has changed in relation to 1959. The most common form of change was the replacement of the use of arable land into grassland. Conversion of arable land quality class (e.g. IIIa) on a similar class of grassland (e.g. III) used in the process of updating the classification maps is not always correct, because of the diverse rank of the factors determining the choice of the quality class for arable land and grassland. Based on these results obtained, the authors suggest that the updates of classification map for the areas affected by the strong dehydration resulting e.g. from the activity of open pit mines or deep drainage due to melioration, should not be limited to the plots of the changed use only, but should be perform all over the area to be updated. The update of every new soil contour should be made on the basis of an adequate number of soil pits located, when possible, in close vicinity of the pits from the first classification map. Such an approach would allow to compare the properties of soils and analyze the changes that have occurred in soils as a result of deep drainage.
