A L O JZ Y K O W A L K O W SK I
NIEKTÓRE ZAGADNIENIA GEOMORFOLOGICZNE W GLEBOZNAWCZYCH BADANIACH TERENOWYCH
K ated ra U p ra w y i N a w o ż e n ia R oli W SR P ozn ań
Nowsze badania geomorfologii dynamicznej w ykazują wielką różno rodność zjawisk m orfogenetycznych na obszarach niżowych naszego kraju. Wiadomo, że o dzisiejszym obrazie rzeźby decydowała nie glacjal- na morfogeneza, lecz klim atycznie uwarunkowany, zmienny w czasie
zespół czynników, nazwany przez А. С h o M e y a (1950) system em
denudacyjnym — najbardziej aktyw ny w strefach peryglacjalnych. Każdorazowy cykl peryglacjalny usuwał w g D y l i k a (1952) ze wznie
sień przeciętnie 10 m osadów lodowcowych, które były składane w po
staci deluw iów na zboczach i w obniżeniach terenu. Przebiegające pro cesy wietrzenia mechanicznego, kongeliflukcji, krioturbacji, eolizacji i zjawiska mrozowe powodowały w okresach peryglacjalnych nie tylko zrównywanie powierzchni ziemi, lecz różnicowały skład granulom etrycz- ny i morfologię powierzchniowych warstw skał. Pow stały w ten sposób charakterystyczne zespoły cech morfologicznych.
Po osiedleniu się roślin w holocenie pow staw ały gleby w silnie już zmienionych skałach macierzystych. Cechy m orfologiczne profilu glebo wego były do pewnego stopnia m odyfikowane przez równolegle prze biegające procesy m orfogenetyczne, posiadające jednak m niejsze na silenie. Wtórnie ukształtowane skały w yw ierały przeto często istotny w pływ na chemiczne i fizyczne własności gleb oraz na cechy morfo logiczne ich profilu.
Dlatego też w łaściw e rozpoznanie rozwoju skał m acierzystych w na wiązaniu do otaczającego i zmieniającego się w czasie środowiska m or- fogenetycznego uważać należy za jeden z podstawowych warunków pra widłowego definiowania typów glebowych podczas prac terenowych.
Jak dalece może w pływ ać budowa geologiczna skał na rozwój profilu glebowego, wykazują przykładowo przytoczone opisy odkrywek z Da-
lanówka, pow. Płońsk (odkrywka 1), Klęki. pow. Jarocin (odkrywka 2),
Głębokiego, pow. Inowrocław (odkrywka 3) i Obojna, pow. Pyrzyce (odkrywka 4).
O d k r y w k a 1 (rys. 1) przedstawia glebę bielicową właściw ą (wg nom enklatury PTG 1959), wytworzoną z piasków zwałowych (warstwy 1 i 2) stadium W arty zlodowacenia środkowopolskiego (Varsovien I-Riss), zalegających do głębokości 60 cm na warstwach żwirowych
R ys. 1. O d k ryw k a 1.
i piaskach wodnolodowcowych ( warstwa 4). W stropie warstwowanych żwirów i piasków wodnolodowcowych znajduje się 10— 15 cm czerwono- brunatna warstwa żwirowo-piaszczysta (warstwa 3), częściowo zorszty- nizowana. Tworzy ona miejscami do 150 cm głębokie zacieki w kształcie klinów. Są to wskaźniki zasięgu czynnej strefy mrozowej w okresie peryglacjalnym , o czym świadczy także segregacja cząstek w klinach — najgrubszych w^zdłuż zewnętrznych krawędzi, a najdrobniejszych w ich wnętrzu. W" warstwie tej osadzane były związki m ineralne i organiczne w ym yw ane z górnych poziomów tworzącej się gleby, być może już we w czesnym holocenie, stwarzające jeden z elem entów morfologicznych uważanych za typow y dla gleb bielicowych. Te m orfologiczne zmiany były jednak uzależnione głównie od ukształtowanego wtórnie profilu geologicznego osadów lodowcowych, a nie od intensywności i głębo kości zasięgu procesu glebotwórczego.
W 2 o d k r y w c e (rys. 2) ukształtowała się gleba bielicową właści wa (wg nom enklatury PTG z 1959 r.) ze zwałowych piasków gliniastych (warstwy 1 i 2), które zalegają w^arstwą grubości 55— 60 cm na brunatnej
glinie zwałowej stadium leszczyńskiego (brandenburskiego) zlodowacenia bałtyckiego (Varsovien II). Silnie spiaszczoną i bezwąglanową glinę lekką (tabl.), posiadającą teksturę spływ ow ą, przecina szczelina w kształ
cie klina. W ypełniają ją żółtobiałe piaski luźne, Ipylaste z
cien-R ys. 2. O d k ryw k a 2
Skład granulome tr y czny w % oraz. za w a rto ść CaCOj w badanych g le b a c h
Nr odkryw
k i
M iejscow ość
i pow iat G łębokośćcm
^ 0, 0 0 2 0 , 002-0 ,002-0 002-0 5 0 ,0 0 5 -0 , -0 2 0 , 02-0 ,02-0 5 0 , 0 5 - ОД 0 , 1-1 , 0 > 1 , 0 CaCO? % mm 2 K lęka, 5 -1 5 3 ,0 5 ,5 5 ,0 8 ,5 2 0 ,3 5 7 ,7 7 ,0 1 0 ,4 3 J a ro cin 50-55 5 ,0 2 ,5 4 , 0 6 , 0 2 6 , 1 5 6 ,4 3 ,0 8 0 , 0 75-85 1 4 ,0 3 ,5 5 ,5 7 ,5 •19,7 4 9 ,8 1 7 ,8 3 0 , 0 115-125 2 ,5 0 , 0 0 ,5 2 , 0 2 3 , 6 7 1 ,4 1 ,8 1 0 , 0 3 G łęb o k ie, 1 0 -20 7 ,5 4 ,5 5 ,0 7 ,5 1 5 ,0 6 0 ,5 1 ,4 4 0 ,0 Inowrocław 4 5 -5 0 5 ,5 3 ,5 6 , 0 9 ,5 1 7 ,5 5 8 ,0 0 , 0 0 , 0 60 -7 0 1 2 , 0 2 , 0 1 0 , 0 1 1 , 0 2 0 , 0 4 5 ,0 2 , 2 2 0 ,5 4 150-160 1 8 ,0 6 ,5 9 ,5 9 ,0 1 7 ,0 4 0 ,0 1, 8 8 1 3 ,3 9 . 4 Obojno, 0 -2 0 2 8 ,0 1 4 ,0 2 3 ,5 1 2 , 0 8 ,5 1 4 ,0 0 , 1 0 0 , 0 Ąrrzyce 4 0 -5 5 5 3 ,0 1 7 ,0 19 , 0 6 , 0 1 ,5 3 ,5 0 , 0 0 , 0 65 -7 0 4 5 ,0 2 6 , 0 2 2 , 0 4 ,5 1 ,7 0 , 8 0 , 0 1 7 ,2 9 105-115 4 1 ,0 2 8 ,0 2 7 ,0 3 ,5 ś la d y 0 ,5 0 , 0 3 3 ,3 1 155-180 1 6 ,5 1 1 ,5 4 5 ,0 2 2 ,5 4 , 1 0 ,4 0 , 0 2 5 , 8 1
kimi (1— 1,5 cm grubości) smugami brunatnej gliny (warstwa 3). Spły wowa tekstura smug gliny i piasku luźnego świadczy o ich pochodzeniu z w arstw y piasków zwałowych pokrywających glinę. Brak substancji próchnicznych w piaskach wypełniających szczelinę uważać można za wskaźnik kształtowania się omawianej dwuczłonowej skały przed począt kiem procesu powstawania gleby. Należy .więc rozważyć, czy barwa biała w w arstwie piasków^ zwałowych, leżących bezpośrednio nad gliną, powsta ła w procesie bielicowania. Być może, jest to barwa wyjściow a m ateriału skalnego, mało zmieniona przez słabo rozwijające się na tej głębokości procesy glebotwórcze oraz przez okresowe procesy redukcyjne.
W przekroju o d k r y w k i 3 (rys. 3), położonej na łagodnie nachy lonym zboczu, występują gliny zwałowe stadium poznańskiego (frank furckiego zlodowacenia bałtyckiego (Varsovien II) — Würm, o zróżni
R ys. 3. O d k ryw k a 3
cowanej morfologii oraz niejednakowym składzie m echanicznym i właści wościach chemicznych (tabl.). W podłożu zalega jasnobrunatna, mar- glista glina średnia (warstwa 4), ze sfałdowaną spływ ow o powierzchnią. Nad nią znajduje się czerwonobrunatna glina lekka silnie spiaszczona, bardzo słabo węglanowa (warstwra 3), z nierównom iernie rozrzuconymi
smugami marglistej gliny średniej i żwirowatych piasków oraz kiesze niami piasków i żwirów. Pow ierzchniowe warstwy (1 i 2) tworzą niew ę- glanowę piaski gliniaste mocne. Spływ ow a tekstura gliny lekkiej (warstwa 3) oraz w ystępowanie w jej zasięgu smug gliny średniej, jak również kieszenie i warstwy piasków żwirowatych są wskaźnikami nasunięcia tego utworu na zw ięźlejsze podłoże (warstwa 4). Ostre, lecz faliste przejście od gliny lekkiej do piasków gliniastych, tworzących warstwę stropową (warstwy 1 i 2), świadczy o procesie denudacji spłasz czonych m ateriałów skalnych z m iejsc wzniesionych do obniżeń terenu. Z trójwarstwowej skały, być m oże tego samego pochodzenia geologicz nego, powstawała czarna ziemia kujawska zdegradowana z jej charak terystycznym i poziomami A x i (B).
R ys. 4. O d k ryw k a 4
O d k r y w k a 4 (rys. 4) reprezentuje czarną ziemię pyrzycką, w y tworzoną z osadów rytm icznych pyrzyckiego zastoiska wodnego lodowca odrzańskiego, stadium północnopomorskiego zlodowacenia bałtyckiego (Varsovien II). W dolnej części odkrywki od głębokości 150 cm w ystępują poziomo uwarstwione, m argliste iły warwowe (warstwa 4). Na głębokości 95— 150 cm iły warwowe są sfałdow ane i tworzą charakterystyczne
pli-kac je (warstwa 3), powstałe prawdopodobnie podczas podwodnych zsu wów półpłynnych m ateriałów ilastych w kierunku miejsc obniżonych1. Działające po ustąpieniu wód procesy m orfogenetyczne oraz biotyczne procesy tworzenia gleby zatarły wtórne struktury w przypowierzch niowej części omawianej skały do głębokości 95 cm (warstwa 1 i 2). W w yniku tych procesów nastąpiło również częściowe przemieszczenie w ęglanów i cząstek spławialnych w głąb profilu (tabl. 1). Składniki te
nagromadziły się w sfałdowanych osadach dennych (warstwa 3), co prze
jawia się szczególnie w cienkich warstwach trudno przepuszczalnych iłów , w których znajduje się duża ilość konkrecji CaC 03. Opisane struk tury m orfogenetyczne występują często w płaskich, lekko nachylonych terasach Niziny Pyrzyckiej. Ich odpowiednie rozpoznanie może w znacz nej mierze ułatw ić i przyspieszyć przeprowadzenie terenow ych prac gleboznawczych.
Przytoczone opisy przedstawiają tylko fragm ent ogromnej różnorod ności form m orfogenetycznych, w ystępujących na terenach niżowych. Także w obszarach górzystych przebiegały dawniej i obecnie się przeja wiają intensyw ne procesy stokowej denudacji i akumulacji. Procesy te różnicują w znacznym stopniu strukturę i teksturę stropowych utworów skalnych, z których tworzą się gleby.
Bez znajomości m orfogenezy badanego terenu trudno więc dokonać prawidłowego zaklasyfikowania gleb. Gleba jest wszakże jednym z ele m entów składowych środowiska m orfogenetycznego, a w yjściow e w łas ności skały m acierzystej decydują o podatności rozwijającej się gleby na
kształtujący w pływ środowiska bioklimatycznego. *
А . К О В А Л Ь К О В С К И Н ЕК О ТО РЫ Е ГЕОМ ОРФ ОЛОГИЧЕСКИЕ ПРО БЛ ЕМ Ы В ПОЛЕВОМ П О Ч ВО ВЕДЕН И И К а ф е д р а А г р о т е х н и к и и У д о б р е н и я П о з н а н ь с к о й С е л ь с к о х о з я й с т в е н н о й А к а д е м и и Р е з ю м е В 4 п оч в ах пы тались интерпретировать некоторы е м ор ф оген ети ч еск и е п ок а затели как критерий п озн ания ген ези са и п р еобр аж ен и й м атери н ск и х пород р а з личного возраста, о са ж д ен н ы х в Балтийском оледении. Д ок азано, что точность оп р едел ен и я почвенны х свойств в больш ой степени зависит от овл аден и я м етодами р азгранич ения р езул ь татов вторичн ы х п ор одо о б р азую щ и х процессов п р ои сходи в ш и х в п ов ер хн остн ы х сл о я х осадочн ы х л е д ник овы х о тл ож ен и й в пери гл яц и ал ьн ы х клим атически х п ер и одах под влиянием процессов ден у д а ц и и и воздей ств и я мороза.
i Lub pod w p ły w e m p ro cesó w m rozow ych w w a ru n k a ch k lim a tu a rk tyczn ego s tr e fy p ery g la cja ln ej.
A . K O W A L K O W S K I
G EO M ORPH OLOG IC PR O BL E M S IN PEDOLO GIO T E R R A IN D IA G N O S IS
C h a i r o f S o i l C u l t i v a t i o n a n d F e r t i l i z a t i o n , C o l l e g e o f A g r i c u l t u r e , P o z n a ń
S u m m a r y
On th e e x a m p le of fo u r so ils an a ttem p t is m ade to in terp ret se v e r a l m orp h o g en etic ch a ra cteristics as criteria a llo w in g to id e n tify th e g e n e sis and tra n sfo rm a tion o f v a rio u s rock d ep osits in S a a le — and crack g la cia tio n (V arsovien I and II). T he fin d in g s sh o w th a t a ccu ra te d eterm in a tio n of so il ch a ra cteristics and p ro p erties d ep en d s on th e p o ss ib ility of d is tin g u ish in g th e co n seq u en ces of s e c o n dary rock tr a n sfo rm a tio n s in th e upper la y e r s of g la c ia l d ep o sits cau sed by d e n u dation, n o ta b ly b y fr o st p h en o m en a in p e r ig la c ia l clim atic region s.
A . K O W A L K O W S K I
G EO M O R PH OLO G ISC H E PRO BLEM E
IN DER B O D E N K U N D L IC H E N G E L Ä N D E D IA G N O ST IK Z u s a m m e n f a s s u n g
Es w u rd e v e r su c h t am B e isp ie l v o n v ie r B öd en ein e P robe der In terp retieru n g e in ig er m o rp h o g en etisch en M erk m ale als E rk en n u n g sk riterien der E n tsteh u n g und U m fo rm u n g v e r sc h ie d e n e r in S a a le - und W ü rm -V ereisu n g (V arsovien I und II) a b g ela g erter G estein e d u rch zu fü h ren .
D ie er h a lte n e n E rg eb n isse h a b en e r w ie se n , dass e in e gen a u ere B estim m u n g der M erk m ale und E ig e n sc h a fte n der B öd en d avon ab h än gt ob m an im stan d e ist, die F o lg en sek u n d ä rer G estein su m fo rm u n g en in ob eren S ch ich ten der E isa b la g eru n g en u n ter E in flu ss der D en u d ation , b eso n d ers der F ro stersch ein u n g en in p e rig la zia len K lim a b ereich en , zu u n tersch eid en .
