Maria Malanek
Poszukiwania pierwotnych narzutów
i malowideł w cysterskich kościołach
Małopolski
Ochrona Zabytków 17/2 (65), 50-62
MARIA MALANEK
POSZUKIW ANIA^PIERWOTN Y CH NARZUTÖW I MALOWIDEŁ
W CYSTERSKICH KOŚCIOŁACH MAŁOPOLSKI *
Podjęta praca postawiła sobie za cel sformu
łow anie odpowiedzi ma pytanie: czy małopol
skie kościoły cysterskie 1 w swej najwcześniej
szej fazie b yły we wnętrzach wyprawiane i m a
lowane. Rozszerzając: czy zakazy w stosunku do
bogatszego, zarówno malarskiego jak i rzeźbiar
skiego w ystroju wnętrza — wprowadzone do
statutów zakonu pod w pływ em św. Bernarda —
znalazły swój oddźwięk w kościołach m ałopol
skich.
U ZA SA D N IEN IE BADAŃ
Ascetyzm artystyczny kościołów cysterskich
i ich w ystroju genezą swą tkwi w czasach tw o
rzenia reguły zakonu. Naczelna teza ubóstwa
w płynęła zasadniczo, aczkolwiek pośrednio na
ich w yraz artystyczny. Zarówno Exordium Par
vum (1115— 18) jak i Carta Caritatis (1119), nie
zaw ierały jeszcze istotnych zakazów krępują
cych swobodę twórczą klasztornych artystów 2.
Dopiero pisma św. Bernarda z gorącą żarli
wością zwrócone przeciw bogactwu i zbytkowi
stały się m anifestem nowego smaku artystycz
nego wypływ ającego z przesłanek moralnych 3.
Apologia ad Guillelmum (1123— 1125) była
gw ałtow nym atakiem, skierowanym w imię m i
łosierdzia, przeciw przepychowi rozkwitają
cych podówczas klasztorów benedyktyńskich.
* Pow yższy a rty k u ł je s t streszczeniem p racy d y plom ow ej w y k o n a n e j n a S tu d iu m K o n serw ac ji Dzieł S z tu k i p rzy A k ad e m ii S ztu k P ięk n y c h w K rak o w ie pod k ie ru n k ie m prof. d r J. E. D u tkiew icza, k tó re m u tą d ro g ą sk ła d a m serdeczne podziękow anie za pom oc i p ro w a d ze n ie pracy.
1 W b a d a n ia c h opuszczono Szczyrzyc z uw agi n a nieczy teln o ść re lik tó w rom ańskich.
2 S a in t B ern a rd e t l’art des C isterciens (p rzed m ow a M. A u b ert), D ijon 1953, s. 14.
3 A. G iey szto r (C isterciensia „Biul. H ist. S zt.” X I, 1949, s. 368) w idzi tu ...w ięcej zm ęczen ia jo rm ą p la
s ty k i r o m a ń sk ie j n iż pro g ra m u a rty sty czn e g o dla n o w ego za ko n u .
Precz z niepotrzebnym z b y tk ie m , trzeba go le
piej zastąpić pieniędzmi na jedzenie dla bied
nych 4 — nawoływał autor. Dalej mówił: 3 d a
ny Kościoła błyszczą złotem, a biedacy w nim
golizną. Kościół kamienie przyoblek a złotem,
a sy n ó w sw ych porzuca nagich 5. W pływ Apoło-
gii był bardzo duży, zarówno Pierre le V ene
rable jak i opat Suger, wstrząśnięci prawdzi
wym m iłosierdziem św. Bernarda, zreformowali
życie swoich klasztorów. Jednak w sferze sztu
ki pozostali nadal jego przeciwnikami.
Kapituła Generalna zaakceptowała w statu
tach m yśl zawartą w Apologii, opierając się na
przesłankach moralnych, ale nie negując pięk
na. W zakresie dekoracji wnętrz powsitał cały
cykl zakazów, z których pierw szy (1134) m ówił
wyraźnie: Zabraniamy aby w kościołach naszych
i jakichkolwiek zabudowaniach klasztornych
znajdowały się rzeźb y i m alowidła 6. W tym sa
m ym roku zabroniono używania kolorowych
witraży 7. Następne zakazy pojaw iały się co ja
kiś czas do 1256 roku. Charakterystyczne było
zarządzenie K apituły Generalnej z 1242 roku,
nakładające karę na opata z klasztoru Valpa
raiso w Hiszpanii, który w brew zakazom ude
korował freskami klasztor i liczne sale opac
twa 8. Wydaje się jednak, że białe dekoracje na
ścianach kościoła zaakceptowane były, podob
nie jak białe witraże, białe m alow idła bram, czy
nieco później m alowane biało ołta rze9.
4 S a in t Bernard... op. cit. s. 11—12.
5 P o d aję w tłum . W. T atark ie w ic z a , E ste ty k a
średniow ieczna, W rocław 1960, s. 217.
6 j. w . s. 199.
7 G dy m im o zakazu pew ne k la sz to ry zdecydow a ły się n a ich zastosow anie, K a p itu ła w 1182 ro k u k a zała je w ciągu 2 la t usunąć. S a in t Bernard... op. cit. s. 17.
8 M. A u b e rt, L ’a rch itectu re cistercien n e en 'Fran
ce, V anoest 1947, I, s. 144.
9 D. J,. C anivez, S ta tu ta C a p itu lo ru m G enera liu m
O rdinis C isterciensis ab anno 1116 ad a n n u m 1786,
L ouvain, I, 1938, s. 31 i 61.
Zakazy te ściśle respektowano w XII w ie
ku, ale już gdzieniegdzie zaznaczało się osła
bienie d y sc y p lin y 10, a w XIII i X IV w ieku
nastąpiło znaczne jej rozluźnienie — hum a
nizm cluiniacki zaczął dominować. Zachowany
m ateriał
zabytkowy zdaje się potwierdzać
słabnięcie siły zakazów. Na terenie Francji od
połowy XIII wieku w ytw orzył się zwyczaj w y
prawiania wnętrz tynkiem , na którym biało
malowano spoiny i krzyże konsekracyjne. Jed
nak już z końcem XII lub początkiem XIII
w ieku pojaw iły się te m otyw y m alowane czer
wono, jak w Senanque, Léoncel i de Corcel-
leisiи . Od końca XIII i w XIV w ieku rzeźbio
ne detale architektoniczne podkreślane były
m alowidłami. W tym też czasie dekorowano
często ściany malowaną kratą i rombami (np.
w kaplicy transeptu de 1’E p a u 12). Podobne
m alow idła poza terenem Francji znajdujem y
w e W łoszech w Chiaravalle, w Niem czech w
Pforta, Riddagshausen i Heilbronn 13, a na te
renie Anglii w Cleeve, Abbey Dore i K irk-
s te a d 14. Wiadomo, że na terenie Francji nie
zachowały się w kościołach cysterskich przed
stawienia figuralne z XIII i XIV w ieku. Za
czynają się one mnożyć dopiero w w ieku XV.
Natomiast w Niemczech już od drugiej poło
w y XIII w ieku pojawiają się przedstawienia
Chrystusa, Marii i św iętych 15. Ta suma w ia
domości, poszerzona wzmiankami o dzisiaj nie
istniejących dekoracjach wnętrz pocysterskie-
go kościoła w Rudach Raciborskich 16 oraz ka
pitularzy w Jędrzejowie i Sulejow ie 17, uzasad
nia słuszność podjęcia powyższych badań.
PRACE TERENOW E
Ze względu na ograniczony warsztat pracy,
badania były pom yślane jako rekonesans dla
ewentualnych późniejszych poszukiwań. Ba
daniami objęto wnętrza kościołów, a w Jęd
rzejowie i Wąchocku rozszerzono je na teren
klasztoru.
Położono nacisk na przebadanie
ścian, a dopiero w drugiej kolejności intere
sowano się polichromią elem entów architekto
nicznych.
Przyjęta metoda ogrtaniczała się do prze
szukania wnętrz kościołów (z w yłączeniem naw
10 W dw a la ta po w y d a n iu sta tu tó w z 1188 ro k u o n ie za d łu ża n iu się opactw a n a cele b u d o w lan e (zła godzono je znacznie z końcem X II w.) ...dały się s ły
szeć g łosy zgorszenia p yc h ą budow łi. A G ieysztor, op.
cit. s. 377. '
11 M. A u b ert, op. cit. I, s. 310. 12 j. w. I, s. 311.
13 j. w. I, s. 144.
14 E. W. T ristra m , E nglish m e d ie v a l w all p a in tin g , O xford 1950, pi. 216 c, su p p l. pi. 29 h, 32.
15 M. A u b ert, op. cit. I, s. 114.
16 M. K ila rsk i, O w ła ściw ą fa k tu r ę m u r u z a b y t
ków . „O chrona Z a b y tk ó w ” V III, 1955, s. 23—33.
17 W. Łuszczkiew icz, K a p itu la rz k la s z to r n y w o p a ctw ie ję d rze jo w sk im . „S praw . Kom. H ist. S zt.” VI,
1900, s. 104—109; T enże, O pactw o c y ste rsk ie su le jo w
4
5
2. Ję d rz ejó w . K ościół oo. cy stersó w . Z bliżenie p o li chrom ii południow ej k ap licy bliźniej. M alow idło p rz e chodzi z k am ie n ia na cien k ą w a rste w k ę n a r z u tu w y
ró w n u ją c ą jego k rzy w izn y , (fot. W. W agner) 2. L ’église des C istercien s à Ję d rz ejó w . D éta il ag g ra n d i de la poly ch ro m ie de la ch ap elle ju m e lé e d u côte sud,. L a p e in tu re p asse d e la p ie rre su r la fine couche de
l ’e n d u it en a p la n is sa n t l ’in é g alité de la p ie rre 3. K oprzyw nica. K ościół pocy stersk i. D ek o rac ja glifów okien b liźnich tra n se p tu . P oziom e czerw one p ask i n a
śla d u ją spoinow ania, (fot. W. W agner)
3. L ’église a n c ie n n e m e n t c iste rc ien n e à K oprzyw nica. L ’o rn em e n t des é b ra su re s des fe n ê tre s ju m e lé es du tra n se p t. Les b an d es ro u g es h o rizo n tale s im ite n t les
jo in tu re s · 4. K oprzyw nica. K ościół pocysterski. M alow idło M ater M iserico rd ia i śm ierć z a k o n n ik a n a fila rz e m
iędzy-p rzęsłow ym . (fot. W. W agner)
4. L ’église an c ie n n e m e n t ciste rc ie n n e à K oprzyw nica. La p e in tu re M a te r M iserico rd ia e t m o rt du m oine su r
le p ilie r e n tre les tra v é e s
5. K oprzyw nica. K ościół pocy stersk i. M ak ro fo to g rafia m a low idła M a ter M isericordia. W idoczna d w u w a r stw ow a s tr u k tu r a podłoża (intonaco szorstkie), (fot.
W. W agner)
5. L ’église a n c ie n n e m e n t c iste rc ien n e à K oprzyw nica. L a m a c ro p h o to g ra p h ie de la p e in tu re M a ter M iseri cordia. Les d e u x couches de la p ré p a ra tio n so n t v isi
6. W ąchock. K laszto r oo. cystersów . Sonda na żebrze refe k ta rz a . Z p raw ej w idoczny fra g m e n t m alow anego stylizow anego listk a (?), k tó ry u ry w a się n a spoinie i nie przechodzi n a sąsied n i kam ień, (fot. W. W agner) 6. L ’église des C isterciens à W ąchock. Le sondage sur la n e rv u re d e la v o û te du réfec to ire. A d ro ite on voit un d é ta il d ’une feu ille (?) stylisée, p einte, qui fin it sur la jo in tu re et ne passe pas à la p ie rre voisine. 7. W ąchock. K ościół oo. cystersów . M otyw r ó w n o ra m iennego krzyża n a zw o rn ik u naw y głów nej. K opia m alow idła, (wyk. a u to rk a ) . 7. L ’église d e s C istercien s à W ąchock. Le m o tif de la croix su r le v au sso ir d e la n ef prin cip ale. Copie d ’ap rès
la p e in tu re (réalisée p a r l ’a u te u r de l ’article) 8. W ąchock. K ościół oo. cystersów . D ek o rac ja glifu okna południow ej n aw y bocznej. B iało -czarn e pasy przechodzą w odcinkach na lico ściany, (fot. W. W ag
ner)
8. L ’église des C istercien s à W ąchock. L a déco ratio n de l’é b ra su re de la fe n ê tre de la n ef la té ra le sud. Les b andes blanches et n o ires p assen t s u r la su rfa c e du
m u r
9. W ąchock. K laszto r oo. cystersów . O dczytany fry z z rozet n a ścianie k ru żg a n k a. K opia m alo w id ła, (wyk.
au to rk a )
9. Le m o n a stè re des C isterciens à W ąchock. L a frise en rosaces d éc h iffrée su r le m u r de la g alerie. Copie d ’après la p e in tu re (réalisée p a r l’a u te u r de l’article)
bocznych, w naw ie głównej badania zawężo
ne), za pomocą sond stratygraficznych rozmie
szczanych na wysokości 3 i 5,5 m. Zakładano
je na skrzyżowaniu powyższych poziomów z
dwoma
osiami
dzielącymi
ścianę
każdego
przęsła na trzy równe części. Zasada ta obo
w iązyw ała na ścianach pełnych. W wypadku
przepruć
następowały
pewne
m odyfikacje
(il. 1). Naturalnie ta sztywna reguła musiała
po konfrontacji z obiektem ulec pewnym od
chyleniom ,
których główną przyczyną
był
brak dostępu do teoretycznie wyznaczonego
m iejsca.
J ę d r z e j ó w . We wnętrzu kościoła w y
konano 29 sond 18, ponadto przebadano reszty
m alow ideł kaplicy i krużganka. W sondach
południowej ściany prezbiterium znaleziono
jedynie reszty pierwotnego narzutu o techno
logii zbliżonej do podłoża polichromii połud
niowej zewnętrznej kaplicy bliźniej. Malowid
ło to 19 zachowało się najlepiej na północnej
ścianie, której trójstrefowa kompozycja nieroz-
szyfrowana jest iw dolnej kondygnacji (il. 2).
W strefie środkowej odczytano scenę figural
ną (męczeństwo świętych?) z szeregiem posta
ci, wśród których zwraca uwagę klęcząca po
stać św iętej w powłóczystych szatach oraz
tors świętego w ychylający się z m isy. W gór
nej kondygnacji dwie duże postacie świętych.
Całość rysowana czernią na iczerwonym tle.
Na ścianie wschodniej reszta tła oraz frag
m ent banderoli z inskrypcją. Kompozycja ścia
ny południowej nieczytelna. Na ścianie kruż
ganka 20 zachowała się zachodząca pod nasadę
sklepienia czerwona, prostokątna rama o w y
miarach 1,25 X 1,18 m, szerokość pasa 0,05 m.
Ponadto m amy przekazy o istnieniu kolory
stycznej dekoracji detalu architektonicznego w
zburzonym kapitularzu, gdzie rzeźbione czę
ści ornamenitalne pokrywano barwą (ceglastą,
zieloną i żółtą), pozostawiając tło w natural
nym kolorze kamienia (por. przypis 17).
K o p r z y w n i c a . Wykonano 32 sondy,
pomijając prezbiterium, gdzie ostatnio ukoń
czono prace konserwatorskie. Najstarsze zna
leziska to: reszta nieczytelnego malowidła na
wschodniej
ścianie
południowego
ramienia
transeptu (ślady czerwieni) oraz dekoracja
glifów okien bliźnich w północnej ścianie
szczytowej tran sep tu 21, w postaci czerwonych
pasków poziomych naśladujących spoinowanie
(? )22 (il. 3). Nieco późniejsze (ok. połoiwy XIV
w ie k u 23) m alowidła to Mater Misericordia i
śmierć zakonnika, usytuow ane ponad sobą na
filarze m iędzynaw ow ym 24. Ujęcie konturowe,
czarne, nieudolnie m alowane, niem al ludowe
w wyrazie (il. 4, 5).
Z drugiej połowy XIV w ieku pochodzą za
pewne m otyw y pasiasto-zygzakow ate i roślin-
no-maswerkowe, pokrywające elem en ty archi
tektoniczne wnętrza, a zachowane w postaci
rekonstrukcji lub silnej przem ailówki25. A u
tentyczne fragm enty, m alow ane w form ie or
nam entu lub jego negatyw u barwą czarną,
czerwoną, żółtą i niebieską, zachowały się nie
licznie. Sąsiaduje z nimi zazwyczaj skromna
roślinno-geom etryczna
dekoracja
kap
skle-
piennych, a na podniebiach arkad m iędzyna-
w ow ych patronowy czarny ornam ent tekstylny.
W ą c h o c k . Poszukiwaniam i objęto w n ę
trze kościoła i dodatkowo elem en ty architek
toniczne refektarza (razem 48 sond), ponadto
odczytano i przebadano m alowidła krużganków
i kapitularza.
Napotkano dwie w arstw y pierw otnych m a
lowideł, z których starsza, zapewne współcze
sna budowie kościoła, leży bezpośrednio na
wątku.
Prym ityw ną
dekorację
w
postaci
wzdłużnego czerwonego paska znaleziono na
osi żebra w południowym ram ieniu transeptu
oraz w skrajnym żłobku gurtu refektarza. Że
bro refektarza (koło zwornika południowego
przęsła) zachowało szczątek czarnego romań
skiego stylizowanego listka (?) (il. 6). Na zwor
niku zachodniego przęsła naw y głównej zna
leziono równoram ienny krzyż o ramionach w
postaci podwójnych czerwono-czarnych płat
ków, spiętych pośrodku czerwonym kołem z
bezbarwną obwódką. Wzdłuż krawędzi zwor
nika czarne obramienie, tło żółte (il. 7). Ślad
czerwonego barwika zachował się również w
odkrywce sąsiadującego żebra. M alowidła gli
fów okiennych południowej
naw y bocznej
(drugie i trzecie przęsło) (il. 8), to poprzeczne
naprzemianległe pasy czarno-białe (szer. 25—
30 cm), przechodzące na ściany naw y na sze
rokość 7— 10 cm. Rysunek pasów odciskany
w pobiale. Ślady czerwonego m alow idła oma
wianej w arstw y stratygraficznej zachowały się
w nieczytelnych resztach na ścianach
kapitu-18 Z pom inięciem w schodniego p rzęsła p re z b ite riu m (rozbudow a barokow a) i północnych k ap lic b liź nich (o d k ry ty w ą te k ścian).
19 D ato w a n e przez k atalo g n a X III i X IV w. T. P rz y p k o w sk i, P ow iat ję d rze jo w sk i (K at. Zab. Szt. w Pol. I II, z. 3) W arszaw a 1957, s. 8.
20 P ółnocne skrzydło, w schodnie przęsło, ściana północna.
21 O d k ry cia dokonano podczas p ra c k o n se rw a to r skich p ro w a d zo n y c h przez kons. K. D ąbrow skiego.
22 W a k ta c h W ojew ódzkiego K o n se rw a to ra Z a b y t ków za chow ała się odręczna n o ta tk a A. O lesia z dn. 3.X. 1945 gdzie w sp o m in a on o n a jsta rsz e j d ek o ra cji:
C iosow y m u r ... p o k r y ty b yl cien k ą szlic h tą m lec zn o - szarą i na te j za p ra w ie pociągnięto czerw o n e p a sk i ok. 1 c m g ru b e. W idział on je w ...lew ej n a w ie p o p rze czn e j.
23 J. Ł oziński, T., P rzy p k o w sk i, P o w ia t sa n d o m ier
s k i (K at. Z ab. Szt. w Pol. III, z, 11) W arszaw a 1962,
s. 24.
24 P ółnocna ściana o sta tn ie g o od zachodu fila ra p ołudniow ej n aw y bocznej.
25 D ato w an ie n a p o d staw ie an alo g ii: d e k o ra c je że b e r w kościele św. J a n a w G nieźnie (1350—60), w L ą dzie (ok. 1370) itdu, z za g ran ic zn y c h p rzy k ła d ó w d u ń
sk ie m a lo w id ła w V ester B reby (1375).
larza, wschodniego skrzydła krużganków i być
może na rzeźbionych detalach klasztoru 26.
'
Druga warstwa m alowideł, nie przekracza
jąca pierwszych dziesięcioleci w ieku X I V 27,
w ystępuje na cienkiej w arstwie pobiały. W
swych nieskomplikowanych m otywach nawią
zuje poniekąd do starszej, czego przykładem
jest np. dekoracja żeber południowego przę
sła transeptu w form ie wzdłużnych, czerwo
nych i czarnych pasków, szerokie (ok. 40 cm)
naprzem ianległe pasy czerwono-białe na gurcie
przyściennym
refektarza,
przechodzące
ną
ścianie w poziome cienkie paski (pozorne
spoinoiwanie?)28, fragm ent czerwienią pokrytej
pobiały na pilastrze południowego ramienia
transeptu oraz jedyne pewne m alow idło n a 1
ścianie kościoła 29 w formie dwu krzyżujących
się czerwonych paskóiw (krata lub pozorne
spoinowanie).
Bardziej rozbudowaną kompozycję, jakkol
w iek gruntownie zniszczoną, odczytano na
ścianie krużganka30 (il. 9, 10). Operuje ona
m otywem rytm icznie powtarzających się trzech
czerwonych rozet (lewa, przysłonięta domuro-
wanym składzikiem). Każda z nich składa się
z dwóch koncentrycznych kół, wewnątrz środ
kowego — pięciodzielny maswerk. W ystępuje
ona wzdłuż podmurowania ściany, na w ys.
1,5 m od dzisiejszego poziomu, tworząc ro
dzaj fryzu przez powiązanie dodatkowymi ele
m entam i dekoracyjnym i jak: rozetki listki, pa
s y wzdłużne. Analogiczna rozeta, najlepiej za
chowana, wzbogacona m ajuskułow ym i litera
mi, usytuowana jest w górnej strefie ściany
ponad przezroczem do kapitularza (il. 11), co
pozwala przypuszczać, że oba fragm enty m a
lowideł są częścią większej całości, zakompo
nowanej w form ie fryzu lub dywanowej de
koracji ściany. Rysunek polichromii odciskany
jest w pobiale. Farba, zakładana dość niechluj
nie, nie trzyma się wyznaczonych dla siebie
ram.
Druga, nieco bogatsza, dekoracja ścian zdo
bi kapitularz, gdzie przysłania, wzmiankowa
ne już, wcześniejsze m alowidło na wątku. W y
raźne kształty posiada ona tylko na ścianie
południowej, gdzie w ystępuje jako tondo (śred
nica 1,14 m) składające się z dwóch współ-
środkowo prowadzonych opasek. Zewnętrzna
trójpasmowa, z resztami m ajuskułowej in
skrypcji oraz prym ityw nym ornam entem geo
m etrycznym .
W ewnętrzna
jedno pasmowa
z
26 W zm iankuje je też K. B iałoskórska, (W ąchock.
O pactw o cystersó w . W a rsza w a 1960, s. 57). Ze w zg lę
du je d n a k n a zniszczony u k ład stra ty g ra fic z n y tr u d no ustalić ich p ew n ą chronologię.
27 Być m oże p o w sta ła o n a za op ata M arcin a (1250—74), w y b itn ie zasłużonego dla rozw o ju W ą chocka. M. N iw iński, Ś re d n io w ie czn i opaci k la szto ru
w ąchockiego. K ra k ó w 1931, s. 6.
28 O d k ry w k a K a te d ry S tu d iu m K o n serw ac ji A SP w K ra k o w ie z 1959 r.
29 P o łu d n io w a ściana p ołudniow ej k ap licy bliźniej.
30 W o d k ry w k a c h n a tu ra ln y c h w schodniej ściany w schodniego sk rzy d ła.
resztami Iiiter m ajuskułowych. Pośrodku mie-
odczytany elem ent, wydaje się być literą ,,A”.
Koła wykreślane cyrklem , rysunek czarny, w y
pełniony dwoma odcieniami czerwieni (il. 12) 31.
Ślady ugrowej pobiały znalezione na iwąt-.
ku
w licznych
sondach
poszukiwawczych,
wskazują na m ożliwość występowania w czes
nej w ypraw y wnętrza.
S u l e j ó w . W szystkie sondy (33) poszuki
wawcze dały wynik negatywny. Znaleziono je
dynie dwa pierwotne narzuty. Starszy, odkry
ty w prezbiterium i kaplicy południowej, cha
rakteryzuje się dodatkiem tłucznia ceglanego;
późniejszy, starannie w ygładzony w ystępuje w
całym wnętrzu kościoła. Z relacji Łuszczkiew i-
cza (por. przypis 17) w iem y o malowidłach geo-
m etryczno-roślinnych i inskrypcji w czerwono-
czarnym kolorze na ścianach kapitularza (ii. 13).
M o g i ł a . We wnętrzu wykonano 41 sond 32,
które dały w ynik negatywny. Natomiast w od
krywkach naturalnych na elem entach archi
tektonicznych odszukano relikty pierwotnej po
lichromii.
Najstarsze warstwy jednobarwnego m alo
widła zauważono na filarze (międzynawowym 33
(il. 14). Podłoże stanowi wątek ceglano-kam ien-
ny, układany w form ie szachownicy. Farba
czerwona pokrywa powierzchnię cegieł i łączą
cych je spoiin, stwarzając korzystny kontrast
z jasną powierzchnią kamienia. Na niej białą
pobiałą zaznaczono spoinowanie, nie zawsze
zgodne z rzeczywistym oraz odgraniczono nią
bloki cegieł od kamienia. Podobny sposób pod
kreślania
spoin zauważono na
elem entach
architektonicznych
prezbiterium
i
k a p lic 34.
Kolejną warstwę m alowideł filara stanow i mo
tyw pionowo spływających pasków, związanych
poprzecznym
(czerwień)
na
białej
pobiale
(il. 15).
‘
Gotycka dekoracja pasiasto-zygzakowata i
roślinno-maswerkowa
pokrywa
glif y
okien
prezbiterium i boczne ścianki gurtów tran
septu (silnie rekonstruowana). Ponadto stw ier
dzono obecność kilku niekonserwowanych frag
m entów 35. Mogła ona wiązać się z pracami bu
dowlanym i
inicjowanym i
przez
Kazimierza
Wielkiego ok. 1350 r o k u 36. N ależy ponadto
zwrócić uwagę na staranny sposób fugowania
wątku ścian (np. południowe kaplice boczne).
Spoiny są zróżnicowane: pionowe płaskie, po-4
ziome plastyczne, przegładzane jednostronnie.
31 Zbliżony m otyw zdobi zachodnią ścianę z a k ry stii kościoła św. Ja k u b a w S an d o m ierzu (1313 r.).
32 Z w y ją tk ie m północnych k ap lic (w ątek o d k ry ty) i w schodniej ściany p rez b iteriu m .
33 Z achodnia ściana p iąteg o (licząc od w schodu) p raw eg o fila ra m iędzy naw ow ego.
34 N a g u rcie południow ej w ew n ętrz n ej k ap licy bliźniej oraz służce południow ej ściany p re z b ite riu m .
35 Na g u rcie połu d n io w ej w ew n ę trz n e j k ap licy bliźniej i trzo n ie zachodniej k o lum ny p rzy śc ien n e j w p ołudniow ej n aw ie bocznej.
36 J. D ługosz, Opera O m nia, X II, K ra k ó w 1876, s. 237. '
ZESTAWIENIE WYNIKÓW POSZUKIWAŃ I BADAN TECHNOLOGICZNYCH
Tabl. I.
L.p. O biekt U sy tu o w an ie b ad a n eg o
m alo w id ła M otyw j D atow anie
1 P odłoże Spoiw o * (w y k ry w an ie białka) B a rw ik i ** 1 Ję d rz e jó w — kościół Płd. ze w n ę trz n a k ap lica bliź n ia , ściana płn. (mai. zastan e) fig u ra ln y (m ęczeństw o 1 dw óch św iętych?) 1 X III lub ; XIV w . ! k am ień i w y ró w n u ją c y jego
1
p o w ierzch n ię cien k i w y g ła- j dzony n a rz u t w ap ie n n o -g li-n ia n y (1 :1)
ze śla d am i b ia łk a
czerw ień żelazow a, czerń w ęglow a, zieleń żelazow a lu b m ied zio
w a 2 1 J ę d rz e jó w — k la szto r K ru ż g an e k , sk rz y d ło płn., s k ra jn e w sch. przęsło, ściana płn. (mai. zastan e) geom etryczny (ram a) X III (?) w. k a m ie ń r e a k c ja u je m n a
cz erw ień ołow iow a (m inia)
3
K o p rz y w nica —
kościół
P łd. ra m ię tra n s e p tu , ściana w sch.
(odkryw ka)
nieczy teln y ΧΠΙ (?) w.
cien k i zb ity n a rz u t w ap ie n n o -
piask o w y (1 :1) t f cz erw ień żelazow a
4 » G lif b liźnich o k ie n n a płn. ścianie tra n s e p tu . (mai. zastan e) lin e a rn y
(pozorne spoiny) X III (?) w.
cienki n a rz u t w a p ie n n o -p ia s
kow y (3 :1) t t
w ą tp liw a w ozn acze niu, cz erw ień żelazow a
lu b m inia 5 t t N ad le w ą a r k a d ą drugiego p rzę sła n aw y gł. licząc od w sch. (mai. zastane) p asiasto -z y g za k o w a ty i m a sw e rk o w o -ro ślin - ny 2 połow a
XIV w. n a rz u t z d o d a tk ie m tłu c z n ia ce g la n ew ap ie n n o -p ia sk o w y go (2 :1)
t f czerń w ęglow a
6
”
Płd. n a w a boczna, o sta tn i od zach. fila r m ię d zy p rzę sło -
w y (mai. zastan e)
fig u ra ln y : M a ter M i se ric o rd ia i śm ierć za
k o n n ik a
połow a XIV w.
podłoże o s tr u k tu r z e d w u w a r stw ow ej pob iały z dom ieszką gliny, a rric ia to g ła d k ie, in to -
n aco sz o rstk ie
f t tt
7
W ąchock — kościół
P łd . k ap lica bliźnia, ściana płd.
(odkryw ka)
lin e a rn y : pozorne
spoiny lub k ra ta X III/X IV w.
p obiała w a p ie n n a z d o d atk iem w y p ełn iacza, pow leczona s a
m ym spoiw em
f t
cz erw ień ołow iow a (m inia)
8 » Z w o rn ik zach. przęsła naw y gł. (odkryw ka)
krzyż
ró w n o ram ien n y T X III w. k a m ie ń
w y ra ź n a za w a rto ść b ia łk a
czerń w ęglow a, cz er w ie ń i żółcie w ą tp li we żelazow e lub oło
w iow e 9 ” Ż eb ro płd. ra m ie n ia t r a n se p tu , m ai. spodnie (odkryw ka)
lin e a rn y X III w. f t m ai. analogiczne ja k n r 8, nie b a d a n e osobno
10 f» j. w . m ai. w ierzch n ie
11 99
G lif okna płd. n aw y bocz n ej, przęsło d ru g ie od w sch. (u p o rz ąd k o w an a o d k ry w k a
n a tu ra ln a )
a rc h itek to n icz n y ,
pasy b ia ło -cza rn e X III w.
U kład sw obodny, k am ień lub p ra w ie czysta p o b ia ła w a
p ie n n a
d om ieszka
białka czerń w ęglow a
12 99
P ila s te r tra n s e p tu w p łn .- w sch. n aro ż n ik u płd. ra m ie
nia.
(o d k ry w k a n a tu ra ln a )
n ieo d czy tan y ΧΠΙ (?) w. !
p obiała w a p ie n n a z d o d atk iem
g liny ” czerw ień żelazow a
13 W ąchock — r e fe k ta rz
Ż ebro w sch. p rzęsła (sonda)
sty lizo w a n y ro ślin n y (?)
X III w. k am ień m alo w id ło analogiczne ja k n r 18 nie b a d a n e osobno 14 99 G u rt m iędzy w sch. i ś ro d kow ym przęsłem (sonda) 1 lin e a rn y X III w. >> » 15 99 płn. ściana (o d k ry w k a za sta n a)
a rc h itek to n icz n y pasy | X III/X IV w. czerw o n o -b iałe i po- j (?)
zorne spoinow anie
p o b iała w a p ie n n a z d o d a tk ie m gliny
d om ieszka
b ia łk a czerw ień żelazow a
16 W ąchock — k ru żg a n ek
Ś cian a w sch. sk rzy d ło w sch. m ai. spodnie (od k ry w k a n a tu ra ln a )
nieo d czy tan y X III w. k am ień
m alo w id ło analogiczne ja k n r 18 nie b a d a n e osobno
17 99 99
m ai. w ierzch n ie (od k ry w k a n a tu ra ln a )
geom etryczno - m as- XIII./XIV w. w erk o w y i in sk ry p c ja j
p o b iała w a p ie n n a z d o d atk iem g liny i p ia sk u
dom ieszka
b ia łk a czerw ień żelazow a
18 W ąchock — k a p itu la rz
Ś cian a płd. m ai. spodnie
(mai. zastane) nieodczytany X III w. k a m ie ń
w y ra ź n a za w a rto ść białka
czerw ien ie w ątp liw e w oznaczeniu, żelazo w e lu b ołow iow e 19 99 99 m ai. w ierzch n ie (m ai. zastane) 1
g eom etryczny z in- ! X III/X IV w. sk ry p c ja m i
p o b iała w a p ie n n a z d o d atk iem gliny
dom ieszk a b ia łk a
czerw ień żelazow a i ołow iow a
(m inia)
20
M ogiła — kościół
F ila r m iędzynaw ow y p ią ty licząc od w sch. z p raw ej stro n y n aw y m alow idło
spodnie (o d k ry w k a n a tu ra ln a )
arc h ite k to n ic z n y X III w. cegła
rea k cja
u je m n a •z e rw ie ń żelazow a
21 99 99
m ai. w ierz ch n ie
lin e a rn y X III/X IV w. p o b iała w a p ie n n a z d o d atk iem gliny 99 22 ” K o lu m n a p rz y śc ie n n a o s ta t niego p rzę sła płd. n aw y bocznej ! 2 połow a p asiasto -z y g za k o w a ty X IV w. » 99 99
* B a d a n ia spoiw a n a z a w arto ść b ia łk a w y k o n an o w la b o ra to riu m P ra co w n i K o n se rw a to rsk ie j M uzeum N arodow ego w K rak o w ie. Do w y k ry w a n ia zastosow ano n in h y d ry n ę w ro z tw o rz e acetonow ym . W ydaje się, że w y n ik i d o d atn ie są w p ełn i jednoznaczne, n a to m ia s t do w y n ik ó w u je m n y ch należy podejść z p ew n ą r e zerw ą, ze w zg lęd u n a m in im aln e objętości próbek.
12. W ąchock. K laszto r oo. cystersów . D ek o rac ja po łudniow ej ściany k a p itu la rz a . K opia m alo w id ła (wyk.
au to rk a )
12. Le m o n a stè re des C istercien s à W ąchock. D écora tio n du m u r sud d u c h a p itre . Copie d ’a p rè s la p e in tu re
(réalisée p a r l’a u te u r de l’article)
10. W ąchock. K laszto r oo. cystersów . Z bliżenie odci sk a n eg o w pobiale ry s u n k u fry z u z rozet n a ścianie
k ru żg a n k a, (fot. W. W agner)
10. Le m o n a stè re d es C istercien s à W ąchock. D étail du d e s sin d e la frise en rosace p ressé su r le chaulage
su r le m u r de la g alerie
11. W ąchock. K laszto r oo. cystersów . R ozeta w k ru ż g a n k a ch n ad przezroczem do k a p itu la rz a . K opia m a
low idła. (wyk. a u to rk a )
11. L e m o n a stè re des C isterciens à W ąchock. Rosace de la g a le rie au dessus d u passage au c h a p itre. Copie d ’ap rè s la p e in tu re (réalisée p a r l ’a u te u r de l ’article)
13. Sulejów . K laszto r pocysterski. N ieistn ie jąc e dzisiaj m otyw y d e k o ra c y jn e k a p itu la rz a , (wg W. Ł uszczkie-
w icza)
13. Le m o n a stè re an c ie n n e m e n t cistercien à S ulejów . L es m otifs d éc o ratifs du c h a p itre a u jo u rd ’h u i d isp a
rus. (selon W. Luszczkiew icz)
CHEMICZNE BAD A N IA NARZUTÓW*
Tabl. II
L .p . O dsy łacz do tabl. I O b iek t U sytu o w an ie W a rstw a s tr a ty graficzna (c h ro n o logicznie) G rubość w a rstw y S p o iw o Części n ie rozp u szczal n e w HC1 S to su n e k spoiw a do części n ierozp.Dom ieszki Z an iecz y sz czenia 1 — Ję d rz e jó w — kościół sondy płd. ściany p re z b ite riu m I 1— 3 m m w a p ie n ne glina 1:1 d ro b n o z iarn isty p iasek gips zw. żelaza 2 1 ” m alow idło k ap licy bocznej I ok. 1 m m f t 11 1:1 — 11 3 3 K o p rz y w nica — kościół resz ty m a lo w id ła w tra n se p c ie I 1 m m 19 d ro b n o z ia r n isty p iasek 1:1 organiczne — 4 4 11 m alow idło glifów I 1 m m 91 11 3:1 — gips 5 5 ft gotyckie m alo w id ło w n aw ie gł. I ok. 2 m m 11 11 2:1 — »1 6 — S u lejó w — kościół sp o d n i n a rz u t płd. ściany p re z b ite riu m I ok. 3 m m 11 11 i tłu c ze ń ceglany 1:1 — W 7 t t w ierzch n i n a r z u t płd. ściany p re z b ite riu m II ok. 3 mm 11 p ia se k d ro b n o z ia rn isty 1:1 11
* C hem iczne b a d a n ia n a rz u tó w i po b iał w y k o n an o w la b o ra to riu m technologicznym K a te d ry H isto rii A rc h ite k tu ry P o lsk iej P o lite ch n ik i K ra k o w sk iej.
U W A GI OGÓLNE
* Przeprowadzone badania upoważniają do
postawienia hipotezy, że wnętrza om awianych
kościołów (może nie wszystkich), podobnie jak
sąsiadujących z nimi klasztorów, były zdobio
ne skromną dekoracją malarską.
C h r o n o l o g i a . Najw cześniejsze znalezi
ska wydają się pochodzić z trzech okresów,
przy czym dw ie w cześniejsze w arstw y można
zapewne datować na XIII — pocz. XIV wieku.
Trzecią wyraźnie gotycką na drugą poł. XIV
wieku.
U m i e j s c o w i e n i e . Pierwotna dekora
cja malarska grupowała się głównie na elem en
tach architektonicznych kościoła, współgrając
z odkrytym, starannie testowanym wątkiem
ścian (Mogiła) lub z wyprawioną, może skrom
nie zdobioną ścianą (Wąchock). Wnętrza kla
sztorów posiadały dekoracje zarówno ma ścia
nach, jak i elem entach architektonicznych (Wą
chock, Jędrzejów, Sulejów ).
Z a s ó b m o t y w ó w :
1.
M otyw y architektoniczne, podkreślające
lub naśladujące form y architektoniczne i w ła
ściwości m ateriału. Paski kolorowe, poprowa
dzone wzdłuż żeber i gurtów, podkreślające
konstrukcję sklepień (Wąchock), akcentujące
lorem większych powierzchni elem entów archi
tektonicznych dla podkreślenia polichromii ma
teriału budowlanego (Mogiła) lub spotęgowania
czy naśladowania jej efektu (Wąchock).
2. M otyw y geometryczne kół i krzyży, w
połączeniu z roślinno-stylizowanym i, w czesnym
m aswerkiem czy inskrypcjami, tworzą na ścia
nach pojedyncze akcenty (Wąchock) lub ryt
m icznie się powtarzają w formie fryzu (Sule
jów, Wąchock). Część z nich także naw iązuje do
form architektonicznych (fryz z rozet m asw er-
kow ych w Wąchocku, rysunek zwornika tam
tejszego kościoła bliski kompozycji okna roze
towego w jego fasadzie).
3. Gotyckie m otyw y pasiasto-zygzakowate
i m aswerkowo-roślinne (Koprzywnica, Mogiła).
4. Przedstaiwienia
figuralne
(Jędrzejów,
Koprzywnica) — to unikalne zjawiska w znanym
dziś w ystroju malarskim kościołów.
R y s u n e k . Cała dekoracja m alarska ope
ruje rysunkiem , który jest albo niedbały (Ko
przywnica), albo znów precyzyjny, w yk onyw a
ny przy użyciu linii i cyrkla (Wąchock). Na
ogół rysowano kolorem (czernią lub czerw ie
nią), w nielicznych przypadkach odciskano kon
tur w pobiale (Wąchock).
G a m a b a r w n a . Ograniczona, złożona z
dwóch podstawowych kolorów: czerw ieni i
CHEM ICZNE BA D A N IE POBIAŁ
Tabl. III
L. P-O dsy łacz do tabl. I O biekt U sy tu o w an ie W a rstw a s tr a ty g raficz n a (ch ro n o logicznie) S po iwo D om ieszki n ie ro z - · p uszczalne w HC1 Z w iązki organiczne Z a n ie czyszczenia 1 6 K o p rz y w n i ca — kościół M a te r M ise ric o r dia f ila r m iędzy-·n aw o w y (arricia to ) I w a p ie n ne ok. 15% p iasek zagliniony obecne gips zw. żelaza 2 6 ” (intonaco)
II ok. 25% glina ślady gips
3 7 W ąchock — kościół
m alo w id ło k a p li cy bocznej
I ’ ok. 15% tłu c ze ń } /9ч ceglany j
“ —
4 11
» glify o k n a naw y bocznej I >> ok. 2% glina — gips 5 12
» m alo w id ło p ila - s tr a tra n s e p tu I 99 ok. 20% ” ślady —
6 15 W ąchock — r e fe k ta rz m alo w id ło śc ia n y płn. I 99 ok. 15% 99 ” — 7 17 W ąchock — k ru żg a n ek m a lo w id ło w ierz ch n ie wsch. ściany II 99 ok. 15% ” » — 8 19 W ąchock — k a p itu la rz m alo w id ło w ierz ch n ie płd. ściany II 99 ok. 15% 99 » zw . żelaza 9 10 21 M ogiła — kościół m alo w id ło w ierz ch n ie na fila rz e II ty ok. 20% 99 99 gips 22 » m alo w id ło k o lu m n y p rz y ściennej I 99 ok. 15% 99
--
—kowe wrażenia barwne sprawia polichrom icz-
nie zestaw iany wątek i biel pobiały.
P o d ł o ż a m a l o w i d e ł . N ie było żadnej
reguły w przygotowaniu ściainy pod m alow id
ło. Malowano na wątku (Wąchock, Mogiła), po-
biale (Wąchock), narzucie (Koprzywnica), po-*
dobnie jak i na wyrównującej krzyw izny wątku,
cienkiej w arstew ce narzutu, iw w yniku czego
m alowidło przechodziło swobodnie z w arstw y
narzutu na kamień (Jędrzejów) 37. W stosow a
nych podkładach zatarła się granica m iędzy na
rzutem a pobiałą, bo w obu wypadkach stoso
wano niew ielki dodatek części nierozpuszczal
nych w kw asie oraz zakładano je w cienkich
pojedynczych warstwach do 3 mm grubości
(w yjątkow o w K oprzywnicy dw uwarstwowo).
Powierzchnia ich w zasadzie gładka, raz zatar
ta była na szorstko (Koprzywnica), częściej nie
równości jej w ynikały z nieporządnego zakła
dania wyprawy. Zarówno pobiały jak i narzu
ty cechuje ciepłe zabarwienie u g r o w e 38, w y
nikające z domieszek g lin y 39. Mają one prze
ważnie miałką strukturę, są na ogół twarde,
zbite i dobrze związane z wątkiem.
Badania chemiczne gurtów wykazały, że
używano narzutów tłustych, o przeciętnym
stosunku 1 : 1 wapna do części nierozpuszczal
nych w kwasie, które w ystępow ały w postaci
drobnoziarnistego piasku rzecznego z domiesz
ką gliny. Pobiały także zawierały domieszkę
części nierozpuszczalnych (2— 25%) w postaci
glin y lub zaglinionego pylastego piasku. W obu
w ykryto ślady substancji organicznych, gipsu
i związków żelaza. Stosowane podłoża zbite,
twarde, bez dodatków włóknistych, nie mają nic
w spólnego z bizantyjskim elastycznym „opsis”,
bliższe są raczej tradycjom antycznych jedno
rodnych, gładzonych narzutów, odżywającym
37 P o d o b n a zm ienność podłoża ce ch u je m a lo w id ła w S iew ie rz u i T u m ie pod Łęczycą. K. D ąb ro w sk i, O d
k r y c ie ro m a ń sk ie j p o lichrom ii w T u m ie po d Ł ęczycą .
„ O ch ro n a Z a b y tk ó w ” V, 1952, s. 247, 250.
38 G lin ia sto -żó łty kolor w y p ra w y ce ch u je m a lo w i dła w T um ie, j. w ., s. 243—4.
39 R óżow o-żółtaw y kolor podłoża późnogotyckiego m a lo w id ła w M orągu tłum aczy K. D ąb ro w sk i K o n s e r
w acja polich ro m ii w M orągu. „O chrona Z a b y tk ó w ”
IV, 1951, s. 63, d o d atk iem fa rb y lub su b sta n c ji o rg a nicznych.
14. M ogiła. K ościół oo. cy stersó w . N ajstarsz e w a rstw y dek o ra cji n a fila rz e m iędzynaw ow ym (dzisiaj n ie istniejące). M alow ane n a cegle spoinow anie (od góry). P o śro d k u f ra g m e n t lin e arn eg o o rn a m e n tu n a w a rstw ie
pobiały. (fot. W. W agner)
14. L ’église ciste rc ien n e à M ogiła. Les plus anciennes couches su r le p ilie r e n tre les nefs (a u jo u rd ’h u i ces couches n ’e x is te n t plus). En h a u t les p e in tu re s im i ta n t les jo in tu re s p ein tes s u r des b riq u es; au m ilieu il y a u n d é ta il d ’o rn e m e n t lin é a ire su r la couche du
chaulage
w Europie zachodniej iw X— XI wieku, a pod-i
trzym yw anym w w ieku XIII i XIV, szczegól
nie na terenie Francji i Włoch 40.
T e c h n i k a m a l o w i d e ł . Nie odbiega w
zasadzie od zaleceń m nicha Teofila. Malowano
na suchym podłożu, zapewne wapiennym
spoi-40 A. W. W inner, M a teria ły i tie c h n ik a m o n u m e n -
ta ln o -d e k o ra tiw n o j żiw opisi. M oskw a 1953, s. 331,
341—2.
41 „Secco” w ro zu m ien iu E ib n e ra nie o k re śla sp o i w a, ty lk o sposób m a lo w an ia na w y sch n ięty m podłożu, w p rze ciw ie ń stw ie do ,,kalksecco” — secco w apien n eg o . A. E ibner, E n tw ic k lu n g u n d W e r k s to ffe der W a n d
m a lerei v o m A lte r tu m bis zu r N e u zeit. M ünchen 1926,
s. 377.
15. M ogiła. K ościół oo. cystersów . F ra g m e n t d e k o ra c ji m a la rs k ie j na półko lu m n ie południow ej n aw y bocznej,
(fot. W. W agner)
15. L ’église ciste rc ie n n e à Mogiła. D éta il d e la déco ra tio n p ein te s u r la dem i-co lo n n e d u bas côté sud.
w em z dodatkiem związków organicznych (biał
ka). Ta technika „secco” 41 obowiązywała w e
wczesnośredniow iecznym
m alarstw ie
Półno
cy 42. W yraźnie białkowe spoiwa w ystępow ały
w m alow idłach na podłożu kam iennym 43. Sto
sow anie barwików ołowiowych i m iedziowych,
42 P rz e b a d a n a n a zab y tk a ch B aw arii. A. E ib n er j. w. s. 367.
43 W Egipcie używ ano na k am ien iu spoiw a k le jo w e lu b w oskow e. N a ceglanych fa sa d ac h śred n io w ie cz nych w N iem czech m a lo w an o n a p o śred n ie j w a rstw ie cien k iej pob iały , często spoiw em em u lsy jn y m . K leju n ie sto so w an o ze w zględu na w p ły w y atm o sfery czn e. A. E ib n e r j. w . s. 53, 399—401.
m ogłoby świadczyć o używaniu także spoiw
miewapiennych np. em ulsji żółtkowej, kleju ro
ślinnego 44, czy wody gumowej 45.
B a r w i k i . Podstawowe barwiki to na
turalne żelaziste glinki pochodzenia ziem nego,
ponadto barwiki ołowiowe i być m oże m ie
dziowe. Czerń węglowa reprezentuje barwiki
czarne. Zgadzają się one z paletą obowiązującą
w m alowidłach ściennych XIII w ieku. Prócz
barwików stosowanych w e wszystkich techni
kach ściennych (glinki żelaziste, czernie w ęg lo
we) występują tu barwiki używane w yłącznie
w technice ,,secco” : ołow iow e (minia, m oże żół
ta neapolitańska) i zapewne m iedziowe (mala
chit lub grynszpan)46. Te ostatnie w ykryto tak
że w polichromii romańskiej kościoła św. Jana
w S iew ierzu 47.
m g r M aria M alanek a rty s ta k o n se rw a to r
44 W spom ina o tej tech n ice A. W. W in n er op. cit., s. 429—30.
45 O ta k im użyciu m inii na ścianie w sp o m in a r ę kopis St. A u d em a r. A. E ibner, op. cit., s. 370.
46 W ym ienia je A. W. W in n er w palecie sto so w a n ej w X III w. op. dit., s. 407—9.
47 D ane uzy sk an e ze S p ra w o zd a n ia z w y n ik ó w ba
dań n a w a rstw ie ń w a b sy d zie kościoła ro m a ń skieg o w K u ź n ic y św. Jana n a p isan e g o p rze z R u d n iew sk ie g o
dni 8.IV.1958 (A kta W ojew . K ons. Z ab. w K atow icach).
LES RECHERCHES DES COUCHES PREMIÈRES DE L’ENDUIT ET DES PEINTURES DES ÉGLISES CISTERCIENNES EN MAŁOPOLSKA (SUD-EST DE LA POLOGNE)
L es tr a v a u x de rec h e rc h e s o n t p ro u v é q u e les églises e t les clo îtres cisterciens a u su d -e st de la P o logne a v a ie n t d e s d éc o ratio n s p ic tu ra le s tr è s m odestes, g ro u p és p o u r la p lu p a rt su r des élém e n ts a rc h ite c to - n iq u e s. M ais il y a v a it c e rtain e s d ifficu ltés à é ta b lir les d a te s des d iffé re n te s couches d e ces p e in tu re s. Il sem b le to u te fo is q u e les p lus an c ie n n es d a te n t du X H Ie siècle e t que les plu s réc en te s des couches e x a m in ées p ro v ie n n e n t de la fin d u X lV e siècle. Les plu s
a n c ie n n es d e ces p ein tu re s n e p ré s e n te n t q u ’u n n o m b re r e s tr e in t de form es d éc o ra tiv e s s e rv a n t s u rto u t à so u lig n er ou à im ite r la disposition de la p o ly c h ro m ie q u i d ép e n d d e la q u a lité du m u r. Des m o tifs géo m é triq u e s, des losanges, des in sc rip tio n s etc. fu re n t
a p p liq u és (les m o tifs fig u ra tifs é ta ie n t b ie n rares). P lu sie u rs fois les p e in tu re s a p p a ra iss a ie n t en d eu x couches, d ont la plu s an c ie n n e re p o sa it d ire c te m e n t su r le m u r. En plu s les p ré p a ra tio n s d es p e in tu re s é ta ie n t fo rm ées d ’un ch au lag e e t d ’une fin e couche de grès e t de ca lcaire av ec u n p e u d ’arg ile. D ans p lu siers cas les lia n ts em ployés c o n te n a ie n t des tra c e s d e blan c d ’oeuf, d ont la plu s g ra n d e q u a n tité p a ra is s a it dans d es p e in tu re s su r p ie rre. Le n o ir e t le rouge éta ie n t les couleurs p réd o m in an te s, les v e r ts e t les ja u n es a p p a ra iss a ie n t p lu s r a re m e n t (les pig m en ts é ta ie n t ceux d ’o rig in e n a tu re lle , aussi bien q u e ceux à base d e plom b e t de cuivre).
