Wprowadzenie
Introduction
W Ĉredniowieczu na ziemiach w obröbie dzisiejszych granic Polski powstaäo dwadzieĈcia szeĈè klasz- torów möskich, rozlokowanych we wszystkich historycznych dzielni- cach Polski, tj. w Maäopolsce, ćlñsku, Wielkopolsce i na Pomorzu (ryc. 1).
Klasztory te wywodzñ siö z dwóch linii filiacyjnych tj. Morimondu i Cla- irvaux, z czego jedynie cztery: Koä- bacz, Mironice, Bierzwnik oraz Oli- wa to filie Clairvaux1. Warto dodaè, Ĕe cystersi do Polski trafiali róĔnymi drogami, jedynie cztery opactwa:
Jödrzejów, Sulejów, Wñchock i Ko- przywnica, sñ bezpoĈrednimi filiami Morimondu. Pozostaäe powstaäy jako filie poĈrednie przenoszñc na ziemie polskie tradycje nie tylko pro- toopactwa (opactwa macierzystego dla grupy filiacyjnej), ale takĔe ma- cierzystego, którego filiö stanowiäo.
W ten sposób na naszym gruncie pojawili siö cystersi o „rodowodzie”
francuskim, ale takĔe niemieckim i duþskim. Oczywiste jest zatem, Ĕe przy jednorodnym programie uĔyt- kowym i architektonicznym (zwiñza- nym z charyzmatem i reguäñ zakonu), róĔne doĈwiadczenia mnichów oraz zwiñzane z tym tradycje gospoda- rowania i zarzñdzania klasztornymi dobrami, wpäywaäy na wytworzenie nieco odmiennych, charakterystycz- nych dla poszczególnych grup, rozwiñzaþ przestrzennych. Niezwy- kle waĔna jest zatem identyfikacja
i ochrona reliktów Ĉwiadczñcych z jednej strony o tradycji zakonu, któ- ry od zarania swoich dziejów mocno zwiñzany byä z uprawñ ziemi, trwale wpisujñc siö w krajobraz krajów, gdzie zakäadaä swe klasztory, z dru- giej zaĈ dokumentowanie wszystkich rozwiñzaþ oryginalnych i unikalnych wäaĈciwych dla wybranych grup filiacyjnych, a nawet pojedynczych opactw. Walory kulturowe i przy- rodnicze cysterskiego dziedzictwa sñ tak wyjñtkowe, Ĕe zobowiñzujñ do szczególnej ochrony kaĔdego, nawet najbardziej zniszczonego klasztoru i zwiñzanego z nim krajobrazu.
Uszkodzenia historycznych struktur przestrzennych i zagroĔenia, jakie powoduje silna urbanizacja Polski przy jednoczesnym, generalnym braku dokumentów planowania prze- strzennego uzasadniajñ przekonanie, Ĕe czasy wspóäczesne sñ ostatnim momentem do udokumentowania istniejñcych jeszcze reliktów histo- rycznych krajobrazów cystersów na terenie Polski i zbadania kierunku ich przemian, z uwzglödnieniem oczywistych zwiñzków europejskich.
Opracowanie bazy informacyjnej dotyczñcej dziedzictwa cysterskiego stanowi podstawö do dalszych, bar- dziej szczegóäowych badaþ.
S yt ua cj a k ra jo b ra zo w a o p a ct w c ys te rs ki ch w P o ls ce w k o nt ek œc ie o b o w i¹ zu j¹ cy ch fo rm ic h o ch ro ny M a ³g o rz a ta M ile ck a
The Landscape
Situation of Cistercian Monasteries in
Poland in the Context
of the Current Forms
of their Protection
Krajobrazy
cysterskie w Polsce na tle dziedzictwa europejskiego
Cistercian landscapes in Poland in context of european heritage
Wielowiekowa gospodarka prowadzona przez cystersów w ob- röbach opactw i zwiñzanych z nimi grangii uksztaätowaäa przestrzeþ o wyraĒnej organizacji. Jeszcze dzi- siaj krajobraz wiejski spotykany na terenach zarzñdzanych w przeszäoĈci przez cystersów Ĉwiadczy o jej ory- ginalnoĈci. Dziöki wkäadowi R. Fos- sier’a (pioniera w kwestii uĈwiado- mienia tego specyficznego wymiaru dziaäalnoĈci biaäych mnichów) oraz konferencji na temat przestrzeni u cystersów, która odbyäa siö w 1993 roku w Fontfroide, nie moĔna juĔ de- finiowaè opactwa cysterskiego ogra- niczajñc go jedynie do czworoboku klasztornego, zäoĔonego z koĈcioäa i klasztoru. Przeciwnie, oczywistym jest, Ĕe jest to zäoĔona caäoĈè, która nadaje strukturö pewnemu terytorium wyszedäszy od Ĕycia zakonnego, któ- re „na miejscu” wäñcza dziaäalnoĈè rzemieĈlniczñ, a „w oddali” spichrze rolne lub przemysäowe grangii2.
T. Kinder säusznie podkreĈla, Ĕe wszystkie opactwa zmieniaäy siö z biegiem czasu, odpowiadajñc na ewoluujñce potrzeby wspólnoty3. Analizujñc poszczególne zaäoĔenia
naleĔy pamiötaè, Ĕe kaĔde z nich byäo rezultatem przystosowaþ uczy- nionych w celu dopasowania siö z okreĈlonym programem do od- miennych, zastanych na miejscu lokacji warunków. Historia regionu – miejscowe tradycje, rewolucje, reformy religijne (protestantyzm lub katolicyzm) oraz przychylnoĈè wäadcy danych ziem lub jej brak dla zakonu – miaäa bezpoĈredni wpäyw na ewolucje poszczególnych opactw.
Bogactwo lub uboĔenie w póĒniej- szych stuleciach – spowodowane wojnami lub politycznymi manipu- lacjami, tak jak i jakoĈè zarzñdzania
zakonem, takĔe okreĈlaäy kierunek ekspansji, transformacji lub burzenia dopiero postawionych budowli opac- twa. W oczywisty sposób niosäo to skutki przeksztaäcania uĔytkowania terenu caäego zespoäu, w tym struktur przestrzennych.
Analiza historycznych losów opactw ulokowanych w Ĉredniowie- czu na ziemiach Polski (we wspóä- czesnych granicach) zestawiona z analizñ stanu ich zachowania po- twierdza, Ĕe w chwili obecnej w po- szczególnych grupach regionalnych mamy podobne „stany posiadania”
Polski (wyniki tych analiz prezen- Ryc. 1. Lokacje cysterskie na terenie Polski
z uwzglödnieniem linii filiacyjnych Fig. 1. Cistercian settlement in Poland including filiation lines
tuje M. Milecka4). I tak opactwa o wzglödnie zachowanej strukturze przestrzennej (najmniej przeksztaä- cone) naleĔñ do grupy maäopolskiej, natomiast najbardziej zniszczone zasoby (na skutek reformacji i utraty pierwotnych funkcji ok. XVI/XVII wie- ku) obejmuje grupa pomorska. Grupa wielkopolska w czöĈci zachodniej podzieliäa losy grupy pomorskiej, a w czöĈci wschodniej, gdzie nie na- stñpiäy tak silne ruchy religijne zwiñ- zane z falñ reformacji, zachowaäa za- soby we wzglödnie dobrej kondycji.
Grupa Ĉlñska to czytelne odejĈcie od pierwotnej estetyki zakonu – silna ba- rokizacja zwiñzana z programowym akcentowaniem bogactwa KoĈcioäa, jako widomego znaku w krajobrazie, bödñca swoistym oröĔem w walce z reformacjñ jest oczywistym zapisem losów tych ziem takĔe w dziedzictwie cysterskim.
Opactwo, kaĔdy jego budynek i zwiñzana z zabudowñ przestrzeþ, jest caäoĈciñ, na której transformacja wyciska swoje piötno. Wiele powiñ- zaþ ewolucyjnego äaþcucha istnienia okreĈlonych budynków, ale takĔe caäych partii cysterskich przestrzeni, jest juĔ nieczytelnych5. Pewnym jest, Ĕe przyroda opactw i kreowany przez cystersów krajobraz w wymiarze hi- storycznym poddawany byä ciñgäemu procesowi ksztaätowania i przeksztaä- cania. I tak A. Holeczko wyróĔnia trzy sposoby rozumienia krajobrazu:
1) Ĉredniowieczne wpisywanie siö w naturö,
2) barokowñ zasadö tryumfalistycz- nej, wäadczej dominacji nad naturñ,
3) romantyczno -ekspresyjny „po- wrót do Ēródeä”6.
Cystersom zamieszkaäym na ziemiach Polski naleĔy przypisaè dwa pierwsze sposoby, przy czym Ĉredniowieczna pokora, wröcz deli- katnoĈè, której obca byäa wäadczoĈè, jest tñ, która towarzyszyäa im od chwili lokacji aĔ po XVII/XVIII wiek.
Przykäadami subtelnego miejsca w krajobrazie sñ opactwa naleĔñce do grupy maäopolskiej, a w szczegól- noĈci malowniczo wkomponowane w krajobraz: Sulejów i Szczyrzyc. Ba- rokowñ zasadö dominacji nad naturñ moĔemy odnaleĒè w grupie Ĉlñskiej – a przykäadem najwybitniejszym tego nurtu jest opactwo w Krzeszowie okreĈlane jako „Ĉlñska peräa baroku”.
Wielka Kalwaria towarzyszñca opac- twu krzeszowskiemu rozlokowane- mu na ogromnej bezleĈnej polanie, dopeänia majestatyczny zespóä silnie akcentowany w krajobrazie przez dwie wyniosäe wieĔe koĈcioäa.
Losy klasztorów cysterskich na ziemiach Polski, które na poczñtku XIX wieku ostatecznie zostaäy pod- dane sekularyzacji (poza dwoma wyjñtkami: Mogiäñ i Szczyrzycem) uniemoĔliwiäy rozwój nurtu roman- tycznego, a wiöc powrotu do Ēródeä natury i dyskretnej äñcznoĈci archi- tektury z przyrodñ, ale w nowym (pod wzglödem filozofii przestrzeni) wymiarze. Warto tu naddaè, Ĕe opac- twa przejmowane na wäasnoĈè przez Ĉwieckich wäaĈcicieli byäy przeksztaä-
cane w nowym stylu, czego najlepszy przykäad odnaleĒè moĔna w Rudach, które w 2 poä. XIX i na poczñtku XX wieku peäniäy funkcje rezydencji ksiñĔöcej, z rozlegäym zespoäem parkowym w obröbie którego zna- lazäy siö relikty dawnej kompozycji klasztornej.
Analizujñc wspóäczesny kra- jobraz opactw cysterskich, musimy byè Ĉwiadomi faktu, Ĕe jest on wskaĒnikiem, gdzie ewolucja zaäo- Ĕenia klasztornego zatrzymaäa siö, gdy opactwo przestaäo zmieniaè siö jako takie. Interesujñce wydaje siö tu porównanie pocysterskiego dzie- dzictwa wybranych krajów – w Anglii bowiem ten koniec moĔna okreĈliè na XVI stulecie, kiedy to zapoczñtko- wano rozwiñzywanie zakonów, we Francji na koniec XVIII wieku (czas Rewolucji Francuskiej), na terenie Niemiec i póänocnej Polski to okres reformacji, a wiöc wiek XVI. Warto tu dodaè, Ĕe w Austrii, Szwajcarii, ale takĔe w Czechach i w Polsce istniejñ pojedyncze zaäoĔenia, gdzie od XII wieku wystöpuje ciñgäoĈè funk- cjonowania klasztorów. Oznacza to, Ĕe niektóre opactwa w dalszym ciñgu nieprzerwanie ewoluujñ i one wäaĈnie sñ najbardziej interesujñce, jako Ĕywe, wciñĔ zmieniajñce siö struktury, wpisujñce siö w losy krajów i dotykajñcych je przemian politycz- nych, spoäecznych i gospodarczych.
W Polsce sñ to wspominane juĔ opactwa w Mogile i Szczyrzycu (ryc. 2).
Kolejnñ grupö stanowiñ opac- twa reaktywowane, do których, po
ponad stu latach, wrócili cystersi, aby na nowo odbudowaè swojñ du- chowoĈè, a wraz z niñ ksztaätowaè swojñ przestrzeþ Ĕyciowñ (Jödrze- jów, Wñchock, Sulejów). Trzeba tu podkreĈliè, Ĕe robiñ to w znacznie zmienionych warunkach przyrodni- czych i gospodarczych, co w oczy- wisty sposób wpäywa na odmienne ksztaätowanie przestrzeni Ĕyciowej klasztoru, i co za tym idzie zajmowa- nie nowego miejsca w krajobrazie.
Struktura cysterskiego krajobrazu i problemy jego ochrony
Structure of cistercian
landscape and problems with its protection
Racjonalna gospodarka pro- wadzona przez cystersów nieprze- rwanie od koþca XII do poczñtku XIX wieku we wszystkich opisanych opactwach skutkuje konsekwent- nie uksztaätowanym krajobrazem kulturowym i generalnie dobrym stanem Ĉrodowiska przyrodniczego (dowodem na to sñ analizy obsza- rów przyrodniczo chronionych, jakie aktualnie obowiñzujñ w rejo- nach opactw cysterskich na terenie caäej Polski7). Sytuacja ta ma Ĉcisäy zwiñzek z wewnötrznñ strukturñ przestrzennñ opactw cysterskich i za- rzñdem dobrami klasztornymi. Warto tu odwoäaè siö do badaþ K. Rem- bowskiej8, która wydziela w uksztaä-
towanym obszarze kulturowym trzy bardzo istotne elementy: „rdzeþ” lub
„jñdro”, „posiadäoĈci” oraz „strefy wpäywów”. Odnoszñc to do struktury opactwa cysterskiego stanowiñcego przecieĔ jñdro dóbr klasztornych, mamy oczywisty ukäad porzñdkujñ- cy zjawisko, jakie moĔemy okreĈliè mianem „krajobrazu cysterskiego”.
Organizacja cysterskiej przestrzeni dokonywaäa siö w taki sposób, Ĕe punktem centralnym byäo opactwo, wszystko zbiegaäo siö w jego kierun- ku. Ogromnñ rolö peäniäa rzeka, jej rola dla funkcjonowania klasztoru byäa podstawowa – toteĔ ona wäa- Ĉnie w znacznym stopniu determi- nowaäa rozrost opactwa i nadawaäa mu kierunek rozwoju, stanowiñc swoistñ oĈ rozwoju przestrzennego.9 Przestrzeþ organizowanñ plano- wo wokóä czworoboku zabudowy klasztornej, z czasem otaczaäy nowe zespoäy zabudowy, przez caäe wieki wznoszone zgodnie z zasadami obowiñzujñcymi dla rozdzielania stref sacrum i profanum. Wszystko to przenikniöte byäo ogrodami, praw- dopodobnie poczñtkowo jedynie o funkcji uĔytkowej, ale potem takĔe ozdobnej, a nawet reprezentacyjnej.
Kolejna strefa, tym razem graniczna, to pasmo lasów izolujñce opactwo od Ĉwieckiego Ĉwiata. Lasy maskowaäy opactwo w krajobrazie – chroniäy je widokowo, ale takĔe strategicznie, dodatkowo zasilaäy swoimi zasoba- mi. JednoczeĈnie to czytelna w krajo- brazie granica cysterskiego „rdzenia”, dalej wzdäuĔ dróg zbiegajñcych siö w pobliĔu klasztoru rozpoĈcieraäy
siö „posiadäoĈci”, a wiöc dobra nale- Ĕñce i wykorzystywane gospodarczo i ekonomicznie przez cystersów, byäy nimi grangie wraz z przynaleĔnymi ziemiami uprawianymi rolniczo, z hodowlami i zakäadami przemy- säowymi (stosownie do bogactwa naturalnego ziem znajdujñcych siö w posiadaniu klasztoru). „Strefy wpäywów” to miejsca wymiany handlowej, zazwyczaj byäy nimi poäoĔone w pobliĔu opactw mia- steczka, których rozwój bardzo silnie zwiñzany byä z funkcjonowaniem klasztoru, ale bywaäo, ze wpäywy cystersów siögaäy znacznie dalej ze wzglödu na powiñzania filiacyjne i coraz bardziej rozpierzchniöte do- bra naleĔñce do klasztorów. DziĈ ta czöĈè cysterskiego dziedzictwa jest najtrudniejsza do odnalezienia we wspóäczesnym krajobrazie.
Jak wynika z tak zarysowanej charakterystyki istotnñ skäadowñ ukäadów przestrzennych tworzonych przez cystersów byäy Ĉwiadomie ksztaätowane elementy przyrodnicze.
W obröbie klasztoru byäy to: ogrody i stawy oraz kanaäy doprowadzajñce i odprowadzajñce wodö do rzeki lub jeziora, a poza klasztorem: wody otwarte, lasy i pola. Na ziemiach Polski tak ksztaätowane od XII wieku zespoäy äñczñ w sobie dziĈ charakte- rystycznñ dla cystersów estetykö suro- wej geometrii z miökkñ i pofalowanñ liniñ natury, artykuäowanñ poprzez doliny rzek i towarzyszñce im kom- pleksy lasów i zadrzewieþ. Czytelne te obie przestrzenie – geometryczna/
kulturowa i swobodna/przyrodnicza
äñczñ siö i harmonijnie dopeäniajñ wszödzie tam, gdzie jeszcze urbani- zacja nie odciöäa historycznych zaäo- Ĕeþ od ich przyrodzonego otoczenia zrywajñc strukturö funkcjonalno- -przestrzennñ i co warto podkreĈliè znaczeniowñ: „rdzeþ” lub „jñdro”,
„posiadäoĈci” oraz „strefy wpäywów”.
Jak zauwaĔa A. Mitkowska10, w kra- jobrazie kulturowym mamy do czy- nienia ze skomplikowanym jözykiem znaków i symboli niosñcych poprzez kompozycje pejzaĔowe przesäania ideowe oraz zapis postaw filozoficz- nych. Wydaje siö niezwykle waĔne by ten stan rzeczy zostaä zachowany nie tylko jako dziedzictwo kulturo- we Polski, ale takĔe Europy. W tym celu naleĔy jak najszybciej podjñè
zintegrowane dziaäania, majñce na celu ograniczenia inwestowania w bliskim otoczeniu zespoäów cyster- skich i wielopäaszczyznowñ ochronö krajobrazu. Konieczne sñ tu dobre narzödzia zarzñdzania terenem, w wiöc przede wszystkim miejscowe plany zagospodarowania przestrzen- nego i poprzedzajñce je szczegóäowe studia historyczno -krajobrazowe, pozwalajñce na peäne rozpoznanie i waloryzacjö zasobów. Problemem sñ jednak nadal mocno niedoskonaäe procedury opracowywania miejsco- wych planów zagospodarowania przestrzennego, paradoksalnie skut- kujñce brakiem planów, objawiajñ- cym siö w przestrzeni bez maäa caäej Polski chaotycznym, Ĕywioäowym
zagospodarowaniem, co boleĈnie dotyka takĔe opactwa cysterskie i zwiñzany z nimi wartoĈciowy, Ĉwiadomie ksztaätowany przez caäe wieki krajobraz. Obecna forma ochrony opisywanych zasobów to przede wszystkim wpis do rejestru zabytków (obejmujñcy najczöĈciej zespóä wzglödnie czytelnie zachowa- nego zespoäu zabudowy klasztornej, czösto nawet bez przylegäych relik- tów ogrodów i ukäadów wodnych) z wyznaczeniem jedynie Ĉcisäej strefy ochrony konserwatorskiej. Nie gwa- rantuje ona jednak naleĔytej ochrony krajobrazu Ĕadnego z wymienio- nych opactw, w tym ich panoram i powiñzaþ widokowych, wreszcie wäaĈciwego zagospodarowania na przedpolach widokowych. Trudno teĔ w takim kontekĈcie wspominaè o chronieniu powyĔej zakreĈlonej struktury cysterskiego krajobrazu. Ten stan rzeczy naleĔy jak najszybciej naprawiè, jeĈli nie chcemy dopuĈciè do kompletnego zeszpecenia i zni- jaczenia polskiego krajobrazu i jego europejskich zwiñzków.
Nowe perspektywy badañ cysterskich krajobrazów
New research perspectives for cistercian landscapes
Pewnym jest, Ĕe jedynie szcze- góäowo przeprowadzone anali- zy przeksztaäceþ funkcjonalno- Ryc. 2. Opactwo w Szczyrzycu – maäopolski Ĉwiadek wzorcowej, nieprzerwanie trwajñcej
lokacji cysterskiej (stan w 2008 r.)
Fig. 2. Monastery in Szczyrzyc – located in Lesser Poland, an example of a model, uninterrupted Cistercian settlement (state for 2008)
-przestrzennych mogñ Ĉwiadczyè o drodze rozwojowej, jakñ przeszäy cysterskie kompozycje krajobrazowe.
Dopiero na takiej podstawie moĔliwe jest prognozowanie dalszych prze- mian, okreĈlanie zagroĔeþ i ustalanie wäaĈciwych dla opisywanego zasobu zasad ochrony. WaĔne jest, aby zo- baczyè wszystkie cysterskie obiekty wraz z przypisanym im kontekstem krajobrazowym, jako jednñ grupö o wspólnej drodze rozwojowej i po- dobnych problemach, wówczas moĔ- na dostrzec cechy unikalne i typowe, charakterystyczne dla badanego terytorium, a w konsekwencji podjñè wäaĈciwe decyzje konserwatorskie.
Warto tu przypomnieè, Ĕe cystersi od Ĉredniowiecza konsekwentnie i planowo zagospodarowywali te- reny otwarte bez maäa caäej Europy.
Do niezwykäych dokonaþ zakonu naleĔñ miödzy innymi inwestycje hydrotechniczne, dziĈ tak „wtopio- ne” w przyrodö, Ĕe czösto trudne do zidentyfikowania jako wynik kultu- rowej dziaäalnoĈci czäowieka. Biorñc pod uwagö fakt, Ĕe cystersi znacznie przebudowali doliny i dorzecza waĔ- nych europejskich rzek naleĔy mieè ĈwiadomoĈè, Ĕe tym samym dokonali ogromnych przeksztaäceþ Ĉrodowiska
Ryc. 3. Jödrzejów. Miejsce w krajobrazie a) stan na podstawie niedatowanej mapy lasów, prawdopodobnie z XIX wieku (w: zbiory AGAD, kartografia, sygn. 181 -1, ark. 12);
b) obecne zagospodarowanie na tle obszarów chronionych (oprac. autorki na podstawie
b
przyrodniczego trwale zmieniajñc krajobraz Starego Kontynentu.
Warto tu, jako przykäad, przed- stawiè badania wybranej grupy.
Interesujñce wyniki daäo bowiem porównanie sytuacji grupy maäopol- skich filii bezpoĈrednich Morimon- du (Jödrzejów, Sulejów, Wñchock, Koprzywnica) na tle uwarunko- waþ przyrodniczych, na podstawie map historycznych11 zestawionych z mapami wspóäczesnymi (ryc. 3).
Uzasadnione jest stwierdzenie, Ĕe w XIX wieku we wszystkich czterech przypadkach opactwa zajmowaäy zdecydowanie bardziej wierne tra- dycji cysterskiej miejsce w krajo- brazie – na archiwalnych mapach czytelne sñ towarzyszñce im doliny rzek, czösto ze zbiornikami wodny- mi, dodatkowo otoczone terenami rolniczymi. JednoczeĈnie porówna- nie historycznego i wspóäczesnego stopnia urbanizacji okolic opactw daje poglñd o kierunku przeksztaäceþ i pojawiajñcych siö tendencjach roz- wojowych zwiñzanych z rozrostem miast rozwijajñcych siö w pobliĔu klasztorów. Prezentacja aktualnego stanu Ĉrodowiska oraz istniejñcych form ochrony przyrody i krajobrazu moĔe pomóc w prognozowaniu kie- runku dalszych przeksztaäceþ prze- strzennych, oczywiĈcie o ile formy te bödñ skuteczne, a presja urbanizacyj- na na tereny objöte ochronñ zostanie skutecznie zahamowana.
Gäöbsza analiza dotyczñca wprowadzenia dziaäaþ ochronnych prowadzi do wniosków, Ĕe polityka w tym wzglödzie powinna ewolu-
owaè w kierunku ochrony caäych systemów przyrodniczych, szczegól- nie zwiñzanych z dolinami w celu ochrony kompleksowej/systemowej, a nie jedynie izolowanych (wyspo- wych) krajobrazów o najwyĔszym potencjale biologicznym i najwyĔ- szych walorach estetycznych. W tym kontekĈcie dziwi brak ochrony eko- systemów dolinnych w zasadzie wszystkich opactw na terenie Polski.
Skäania to do postawienia wniosku o podjöcie zdecydowanych prac nad korygowaniem zasiögów tych obsza- rów i wprowadzenie form ochrony uwzglödniajñcych rolö opactw cy- sterskich w ksztaätowaniu krajobrazu Polski oraz wprowadzania zapisów prawnych umoĔliwiajñcych realnñ ochronö krajobrazu kulturowe- go z nimi zwiñzanego. W chwili obecnej czöĈè terenów, gdzie nadal istniejñ czytelne relikty gospodarki cysterskiej (ogrody, ukäady wodne, folwarki/grangie) poäoĔona jest poza granicami wpisów do rejestrów zabytków. Wobec generalnego braku planów zagospodarowania przestrzennego oraz braku komplek- sowego rozpoznania pocysterskich krajobrazów kulturowych naraĔone sñ one na zniszczenie poprzez nie- wäaĈciwe uĔytkowanie terenu, zacie- rajñce historycznie, niekiedy bardzo cenne formy przestrzenne i zwiñzane z nimi nadal funkcjonujñce powiñ- zania przyrodnicze i krajobrazowe.
Podsumowanie
Summary
Wobec zaistniaäych zniszczeþ i zagroĔeþ istnieje pilna potrzeba udokumentowania istniejñcych jesz- cze zasobów. Trzeba z caäñ mocñ podkreĈliè, Ĕe krajobrazy cystersów, nie byäy dotychczas objöte komplek- sowymi badaniami jako jednorodny zasób dóbr kultury, choè przepro- wadzono badania wybranych obsza- rów12. Wyniki wybiórczych badaþ nie mogñ jednak stanowiè podstawy do sformuäowania zasad ochrony caäego zasobu, a trzeba podkreĈliè, Ĕe znaczna jego czöĈè, pomimo swej wielowiekowej tradycji nie byäa dotychczas objöta wäaĈciwñ ochronñ, co skutkuje postöpujñcñ degradacjñ skñpych juĔ resztek ogrodów cy- stersów, podobnie – zacierane sñ historyczne krajobrazy, ksztaätowane w wyniku konsekwentnej gospodarki przestrzennej zakonu. Wobec coraz czöĈciej pojawiajñcych siö moĔliwo- Ĉci inwestycyjnych, paradoksalnie stanowiñcych potencjalne zagroĔe- nie dla tej grupy zaäoĔeþ, wypraco- wanie metod zabezpieczenia prezen- towanego dziedzictwa jest niezwykle waĔnym krokiem prowadzñcym do prawidäowej ochrony.
Kompleksowe badania obej- mujñce kompozycje krajobrazowe stworzone przez cystersów na terenie caäej Polski, analizy porównaw- cze z rozwiñzaniami europejskimi, i w ich wyniku identyfikacja zespo- äów unikalnych i wartoĈciowych
to waĔna grupa prac jakie moim zdaniem powinny byè podjöte w za- kresie badaþ zwiñzanych z dziedzic- twem zakonu cystersów. PomoĔe to nam nie tylko peäniej zrozumieè przeszäoĈè i chroniè jej pamiñtki, ale takĔe bardziej Ĉwiadomie planowaè przyszäoĈè, co w czasach ogromnych przeksztaäceþ przyrodniczych jest zadaniem niezwykle waĔnym, by go nie nazwaè wröcz fundamentalnym.
Analizujñc lokalizacjö opactw cysterskich na tle uwarunkowaþ przy- rodniczych oraz realizowany przez cystersów program przestrzenny nie trudno odnieĈè wraĔenie, Ĕe obecne sñ w nim idee wspóäczesnej „archi- tektury ekologicznej”13. W skróto- wym wykazie podstawowych zasad architektury przyjaznej Ĉrodowisku naturalnemu pojawiajñ siö bowiem zalecenia, których obecnoĈè moĔe- my bez trudu odszukaè w cysterskich zespoäach, sñ to miödzy innymi:
wznoszenie mniejszych bu- dynków – konstrukcje archi- tektoniczne w skromnej skali stanowiñ logicznñ alternatywö dla megastruktur niszczñcych Ziemiö i zasoby naturalne,
tworzenie systemów magazy- nowania wody i umiejötne wy- korzystywanie Ēródeä energii odnawialnej,
wäaĈciwa dla regionu orientacja wzglödem säoþca i zwiñzane z tym lepsze warunki ogrzewania i chäodzenia oraz oĈwietlenia bu- dynków,
stosowanie materiaäów i techno- logii budowlanych w ten sposób,
aby zmniejszyè problemy zwiñ- zane z transportem i przetwarza- niem surowców w celu budowy obiektów oraz ponowne wyko- rzystanie istniejñcych budynków.
Na tym poziomie pojmowania cysterskiej filozofii ksztaätowania przestrzeni naleĔy jeszcze zwróciè uwagö na integracjö architektury i krajobrazu oraz zagadnienie äñ- czenia budynków z dopeäniajñcym je kontekstem przestrzennym. JeĈli architekturö uznajemy za zapis relacji czäowieka ze Ĉrodowiskiem i Ĉwiadectwo jego idei, to obecne w krajobrazie opactw cysterskich artykuäowanie symboliki natury wydaje siö byè niezwykle waĔnym przekazem zakonu na poziomie religijnym i ogólno cywilizacyjnym.
Zapis ten we wspóäczesnym krajobra- zie bezwzglödnie winien podlegaè ochronie i promocji, gdyĔ ogoäocenie architektury cysterskiej ze Ĉwiadomie ksztaätowanej wokóä niej przez caäe wieki otuliny, jakñ stanowi nadal reliktowo zachowany krajobraz hi- storyczny, zubaĔa jñ i kaleczy.
Maägorzata Milecka Instytut Architektury Krajobrazu
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawäa II Institute of Landscape Architecture The John Paul Catholic University of Lublin
Przypisy
1 Wyrwa A. M., 1999, Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich w Ĉredniowieczu [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 1, Wydawnictwo Poznaþskie, Po- znaþ, s. 39.
2 Leroux -Dhuys J. F. 1998, Les abbayes ci- sterciennes en France et en Europe, Editions Place des Victoires, Paris, s. 79.
3 Kinder T., 2002, Cistercian Europe. Ar- chitecture of Contemplation, Grand Rapids, Michigan/Cambridge, s. 129.
4 Milecka M., 2009, Ogrody cystersów w kra- jobrazie maäopolskich opactw filii Morimondu, Wydawnictwo KUL, Lublin.
5 Kinder T., Cistercian Europe…, op. cit., s. 130.
6 Holeczko A., 1991, Dyskusja [w:] Sztuka a natura. Materiaäy XXXVIII Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki prowadzo- nej 23 -25 listopada 1989 r. w Katowicach, Od- dziaä GórnoĈlñski Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowice, s. 448 -466.
7 Milecka M., 2009, Ogrody cystersów…, op.
cit., s. 391 -402.
8 Rembowska K., 2002, Kultura w tradycji i we wspóäczesnych nurtach badaþ geograficz- nych, Wydawnictwo Uniwersytetu ãódzkiego, ãódĒ, s. 108 -109.
9 Milecka M., 2009, Ogrody cystersów…, op.
cit, s. 64 -72.
10 Mitkowska A., 2001, Sacrum w krajobrazie, [w:] Architektura krajobrazu a planowanie przestrzenne. Podröcznik dla studentów wyĔszych szkól technicznych, Wydawnictwo Politechnika Krakowska, Kraków, s. 227.
11 Niedatowane mapy leĈne, prawdopodobnie z pocz. XIX w. [w:] zbiory AGAD, sygn. 181 -1, ark. 12 – Jödrzejów, ark. 32, 33 – Sulejów, ark.
26 – Wñchock, ark. 14 – Koprzywnica.
12 Skrzypek T. i inni (red.), 1994, Scripta Rudensia. 1. Cysterskie Kompozycje Krajo- brazowe Rud Wielkich. ToĔsamoĈè Przestrze- ni, Rudy Wielkie; oraz Jankowski G., 2002, Próba wydzielenia krajobrazów pocysterskich okolic Rud Wielkich [w:] Problemy Ochrony i ksztaätowania krajobrazu Górnego ćlñska na tle doĈwiadczeþ z innych regionów Polski, Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Sosnowiec, s. 96 -100.
13 Wines J., 2008, Zielona Architektura, Ta- schen, Kolonia, s. 65 -67.
