Jan Samek
Zasoby, wartości i stan zachowania
zabytków ruchomych Krakowa
Ochrona Zabytków 25/3 (98), 183-189
1972
JA N S A M E K
ZASOBY, WARTOŚCI I STAN ZACHOWANIA ZABYTKÓW RUCHOMYCH
KRAKOWA *
P o d e jm u ją c ro z w a ż a n ia n a d z a b y tk a m i ru c h o m y m i n a te r e n ie m ia sta K ra k o w a p rz e d e w sz y stk im p rz y p o m n ie ć n a le ż y z a k re s p o jęcia um ieszczo n eg o w ty tu le a rty k u łu . W e d łu g za sad p rz y ję ty c h w p o lsk iej słu żb ie k o n s e r w a to r sk iej o b ję te o ch ro n ą z a b y tk i (poza z n a le z is k a m i arch eo lo g icz n y m i) d z ie lą się na n ie ru c h o m e (dzieła u rb a n is ty k i i a r c h ite k tu ry ) i ru c h o m e . C h a r a k te r p ie rw sz e j z w y m ie n io n y c h g ru p n ie w y m a g a o b jaśn ien ia; do d ru g ie j n ależą: w y s tró j a r c h ite k to n ic z n y (p o rta le , o b ra m ie n ia o k ien n e, d e k o ra c je stiu k o w e i inne), m a la rs tw o śc ie n n e i sz talu g o w e , g ra fik a , rz e ź b a oraz w y ro b y rz e m io sła a rty s ty c z n e g o (sn y c erstw o , zło tn ictw o , k o w a lstw o iitp.). J a k w y n ik a z pow yższego w y liczen ia, z a k re s p o jęcia je s t b a rd z o szeroki. W o b rę b ie je d n e g o z a b y tk u n ie ru c h o m e g o — je d n ej b u d o w li — zn a jd o w a ć się m oże n a w e t z n a czn a liczba za b y tk ó w ru c h o m y c h . Z a te m p ie rw sz y m z a d a n ie m ja k ie s ta je p rz e d a u to re m n in iejszeg o o p ra c o w a n ia je s t u s ta le n ie ja k ie g o ro d z a ju zesp o ły z a b y tk ó w ru c h o m y c h zach o w a ły się w K ra k o w ie i ja k a je s t ich liczba, w a r to ść a rty s ty c z n a , s ta n zachow ania, zab ezp iec ze
n ia o ra z u d o stę p n ie n ia .
Z A S O B Y ■
P oza zb io ra m i m u z e a ln y m i, k tó re z n a tu r y rz e czy n ie b ę d ą p rz e d m io te m n in iejszeg o o m ó w ie nia, p o sia d a m y z a b y tk i ru c h o m e K ra k o w a b ę d ąc e w p o sia d a n iu kościołów i k la sz to ró w , s ta n o w iąc e w łasn o ść in s ty tu c ji p ań stw o w y c h , ro z
* A r ty k u ł te n w p ie rw s z e j w e rs ji o p ra c o w a n y zo stał n a p ro ś b ę K o n s e r w a to r a Z a b y tk ó w m . K r a k o w a do z re f e ro w a n ia n a p o s ie d z e n iu K o m is ji K u ltu r y i S z tu k i w R a d z ie N a ro d o w e j m. K ra k o w a . P r z e d s ta w io n y by ł ta k ż e n a z e b ra n iu n a u k o w y m K ra k o w s k ie g o O d d z ia łu S to w a rz y s z e n ia H is to ry k ó w S z tu k i w d n iu 10.IV.1972 r. A u to r p ra g n ie p o d z ię k o w a ć m g r. J e r z e m u K o s s o w s k ie m u za w y s u n ię te s u g e s tie i m g r B o żen ie S a ła d z ia k o
-m a ity c h o rg a n iz a c ji sp o łecz n y ch i w p o sia d a n iu osób p ry w a tn y c h . N a jc e n n ie js z e zasoby z a b y t ków p rz e trw a ły w k la s z to ra c h i kościołach, p rz e w y ż sz a ją c in n e zbiory. S p e c ja ln y w a lo r n a d a je ty m o b iek to m fa k t, że zach o w a ły się one
in situ, w m iejscu , d la k tó re g o b y ły fu n d o w a
n e czy za k o m p o n o w an e. K ra k o w sk ie k o ścio ły za b y tk o w e w liczb ie p o n ad c z te rd z ie stu , z k tó ry c h w ięk szo ść p o łączo na je s t z k la sz to ra m i, za w ie r a ją w e d łu g w s tę p n e j oceny, o p a rte j n a w y n ik a c h p ra c in w e n ta ry z a c y jn y c h , około 20 000 z a b y tk ó w ru c h o m y c h , a w te j liczb ie je s t sporo o b iek tó w w y b itn y c h , zaliczo ny ch do I lu b II k a te g o rii (w d ziale z a b y tk ó w ru c h o m y c h w y ró ż n ia m y o b ec n ie c z te ry k ateg o rie). P rz y k ła d o w o w ś w ią ty n i o b o g a ty m w y p o saż en iu w n ę trz a , ja k im je s t kościół M a ria c k i za ch o w a ły się 1823 za b y tk i, w ra z z o b ie k ta m i ru c h o m y m i p rz e c h o w y w a n y m i w p ra ła tó w c e . N a tę liczbę sk ład a się m .in. k ilk a d z ie s ią t p o rta li, o b ra m ie ń o k ie n n y c h , w sp o rn ik ó w i zw o rn ik ó w , 142 w i tra ż e (w ty m 120 g o ty c k ic h k w a te r i 22 z w. X IX i X X ), 216 p ły t n a g ro b n y c h , n a g ro b k ó w i ep itafió w , w re sz c ie 984 o b ie k ty zło tn ictw a, tk a n in i h a ftó w , n ie licząc w o tó w i m n ie js z y c h fra g m e n tó w tk a n in w łąc zo n y ch w n o w e sz a ty litu rg ic z n e . W z d e c y d o w a n ej w iększości są to d zieła w y ró ż n ia ją c e się n ie p rz e c ię tn ą w a rto ś c ią a rty s ty c z n ą , n ie rz a d k o m a ją c e u g ru n to w a n ą po zy c ję w d z ie ja c h sz tu k i e u ro p e js k ie j. P o k a ź n a liczba za b y tk ó w zach o w ała się wr kościele i k la sz to rz e D o m in ik an ó w (m .in. ok. 300 o b ra zów), w k o ściele B ożego C iała i za b u d o w an iac h
w ej za c e n n e in f o rm a c je , k tó r e b y ły d u ż ą p om ocą w b a d a n ia c h p o d ję ty c h n a d z a b y tk a m i ru c h o m y m i m ia s ta K ra k o w a . J a k o m a te r ia łu ilu s tra c y jn e g o u ży to celow o fo to g ra fii z a b y tk ó w z k la s z to ru R e fo rm a tó w w K ra k o w ie , k tó re g o zaso b y n ie b y ły d o ty c h c z a s p r a w ie z u p e łn ie b r a n e p o d u w a g ę w b a d a n ia c h n a d s z tu k ą K ra k o w a .
1. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a t ó w , p o s ą ż e k M a t k i B o s k i e j z D z ie c i ą tk i e m , ok. poł. X I V w. (fot. E. K o z ł o w - s k a - T o m c z y k ) 1. C ra co w , M o n a s t e r y o f th e R e f o r m a t i O rder: s t a tu e o f t h e V ir g i n M a r y w i t h I n f a n t Jesu s , d a t e d a b o u t m i d - f o u r t h e e n t h c e n t u r y 2. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a t ó w , k r u c y f i k s , ок. poł. X V I I w. (fot. T. K a ź m i e r s k i ) 2. C ra c o w , M o n a s t e r y o f t h e R e f o r m a t i O rder: c r u c i f i x , a b o u t m i d - s e v e n t e e n t h c e n t u r y K a n o n ik ó w re g u la rn y c h la te ra ń s k ic h n a K a z i m ierz u , ja k ró w n ie ż w k la s z to ra c h K a rm e litó w N a P ia s k u , K a rm e lita n e k B osy ch n a W esołej i K a m e d u łó w na B ielan ach . M n iejsze ze sp o ły po s ia d a ją p ro p o rc jo n a ln ie s k ro m n ie js z e zasoby. I ta k k ra k o w s k i kościół p w . św. B a rb a ry w ra z z k la sz to re m Je z u itó w m a 344 z a b y tk i ru c h o m e ; kościół i k la s z to r R efo rm a tó w p o n ad 250, zaś kościół pw . Sw. K rz y ża 204. N a tu r a ln ie n ie znaczy to w cale, że w ilościow o m n ie jsz y c h ze sp o łach nie z n a jd u ją się d z ie ła o w y ją tk o w e j w a rto śc i a rty s ty c z n e j. C zęsto b y w a w rę cz o d w ro tn ie np. kościół Sw . K rz y ża k r y je w sw ym w n ę trz u b a rd z o w y b itn e d zieła m a la rstw a , s n y c e rk i i rz eźb y . K o le jn ą w a żn ą pozy cję sta n o w i w y p o sa ż e n ie k ra k o w sk ic h k a m ie n ic i do m ó w m ieszczań sk ich . J a k w y k a z a ły p ra c e in w e n ta ry z a c y jn e , „ p rz e c ię tn a ” k a m ie n ic a w K ra k o w ie m a od k ilk u do k ilk u n a s tu g o tyck ich , re n e s a n s o w y c h lu b b a ro k o w y c h p o rta li, w sp o rn ik i i zw o rn ik i, d e k o ra c je stiu k o w e, zd o b n e m alo w id łam i stro p y , p o lic h ro m ie ścien n e, n ie m ó w iąc ju ż o b o g a to d e k o ro w a n e j s to la rc e i u z u p e łn ia ją c y c h ją w y ro b a c h k o w a lsk ic h i ślu sa rsk ic h . L iczbę ty c h o b iek tó w w s tę p n ie m o żn a oszacow ać, o p ie ra ją c się n a za re je s tro w a n y c h w o b rę b ie śró d m ieścia około
3. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a t ó w , o b ra z C h r y s t u s u M arii i M a r t y , ok. r. 1620 (fot. E. K o z l o w s k a - T o m c z y k )
3. C ra c o w , M o n a s t e r y o f t h e R e f o r m a t i O rder: p a in t in g “C h r i s t at M a r y a n d M a r t h a ”, a b o u t 1620
500 z a b y tk ó w n ie ru c h o m y c h , n a co n a jm n ie j б ООО sztu k ; liczba ich s ta le w z ra s ta d z ię k i o d k ry c io m d o k o n y w a n y m w tra k c ie p ra c k o n s e r w a to rs k ic h i re m o n to w y c h .
P isz ąc o z a b y tk a c h ru c h o m y c h w sp o m n ieć n a leży o słab o zb a d an y ch , a n ie k ie d y z u p e łn ie n ie z n a n y c h z e sp o ła ch p o z o sta ją c y c h w g e stii in s ty tu c ji p a ń stw o w y c h i o rg a n iz a c ji sp ołecznych, m .in. A k a d e m ii S z tu k P ię k n y c h i in n y c h w y ż szy ch uczelni, K ra k o w sk ie g o O d d z ia łu P o lsk ie j A k a d e m ii N au k , K u rii M e tro p o lita ln e j czy d a w n e j Izb y R zem ieśln iczej w K ra k o w ie . C ho ciaż tru d n o sp re c y z o w a ć liczbę ty c h za b y tk ó w to w y d a je się je d n a k , że sięga ona co n a jm n ie j
k ilk u tysięcy.
W a rto te ż p a m ię ta ć o liczbie za b y tk ó w pozo s ta ją c y c h w z b io ra c h p ry w a tn y c h . P o n ie w a ż ty lk o w ięk sz e zb io ry , w liczbie około 80, są za r e je s tr o w a n e u M iejskiego K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w , i ze w z g lę d u n a p e w n ą p ły n n o ść zaso bów o cenić je m o żn a ty lk o w p rz y b liż e n iu . W K ra k o w ie is tn ie je ch y b a k ilk a s e t m n ie jsz y c h i w ięk sz y ch z b io ró w m a la rs tw a , lu b rz em io sła a rty sty c z n e g o (broń, n u m iz m a ty k a , szkło), k tó ry c h w a rto ś c i n ie n a le ż y b ag atelizo w ać. P o n a d to w iadom o, że n ie m a l w s z y s tk ie m ie sz k a n ia k ra k o w sk ie , k tó re n ie u le g ły d e w a s ta c ji w c z a sie II w o jn y św ia to w e j, z a w ie ra ją p rz y n a jm n ie j część d aw n eg o w y p o saż en ia z X IX i 1 połow y X X s tu le c ia . R ea su m u ją c , w p rz y b liż e n iu zasoby K ra k o w a ocenić m o żn a n a k ilk a s e t ty się c y je ś li n ie na pół m ilio n a za b y tk ó w ru c h o m y c h , k tó re w w ie lu w y p a d k a c h są w y b itn y m i d zieła m i sz tu k i, u n ik a ta m i m a ją c y m i zn a czen ie nie ty lk o w s k a li k ra jo w e j, ale i e u ro p e jsk ie j. W ielce w y m o w n a je s t tu liczba około 30 000 za b y tk ó w p rz e p ły w a ją c a ro c zn ie p rz e z k ra k o w s k ie sk le p y „D esa” . S tą d tru d n o p o w strz y m a ć się od p rz y p o m n ien ia, że K o n s e rw a to r m ia sta K ra k o w a p o siad a ty lk o je d n o stan o w isk o p ra c y d la sp ra w z a b y tk ó w ru c h o m y c h , p rz y n ie w ie lk ie j p o m o cy ze s tr o n y m uzeó w . D y sp o n u ją c ta k o g ro m n y m m a te r ia łe m trz e b a o k re ślić sto p ień jeg o ro z ezn a n ia .
IN W E N T A R Y Z A C JA i E W ID E N C JA
M im o że K ra k ó w je s t k o le b k ą h isto rii s z tu k i jak o d y sc y p lin y n a u k o w e j, a od la t sześćd zie sią ty c h X IX w ie k u n ie p rz e rw a n ie i a k ty w n ie działa k ra k o w s k ie środowisko* nauk ow e, ro z e z n a n ie w z a k re s ie tzw . z a b y tk ó w ru c h o m y c h je s t jeszcze n ieza d o w alają ce. W w ięk szości w c e n tr u m u w a g i p o z o s ta ją w ciąż te sam e o b iek ty ,
185
4. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a t ó w , o b ra z S w . R o d z in a , X V I I w. (fot. T. K a ź m i e r s k i )
4. C ra c o w , M o n a s t e r y o f t h e R e f o r m a t i O rder: p a i n tin g “H o l y F a m i l y ”, 17th c e n t u r y
n a to m ia st b ra k u a k tu a ln ie n ia o p ra c o w a ń s y n te ty c z n y c h , zaś w iele za b y tk ó w p o zo staje n ie zn a n y ch , chociaż w śró d n ic h b y w a ją d zieła a u to ry z o w a n e lu b ob d arzo n e w y ją tk o w y m i w a lo ram i. S tw ie rd z e n ie to d o ty c z y p rz e d e w sz y s t k im k ra k o w sk ie g o m a la r s tw a X V II w iek u , zło- tn io tw a czasów n o w o ż y tn y c h i rz e m io sła a r t y sty czn eg o w ie k u X IX . S ta n te n u le g a sto p n io w ej zm ia n ie d zięk i p la n o w a n iu b a d a ń n a u k o w ych, i p o d ję c iu p ra c n ad „ K a ta lo g ie m Z a b y t ków S z tu k i m ia sta K ra k o w a ” . K a ta lo g u w z g lę d n ia w sz y stk ie o b ie k ty ru c h o m e i n ie ru c h o m e z w y ją tk ie m z n a jd u ją c y c h się w m u zea ch i zb io ra c h p ry w a tn y c h . K a ż d y p rz e d m io t je s t w nim o k re ślo n y z p u n k tu w id z e n ia sty lu , z a d a to w a n y oraz o p a trz o n y (w w y p a d k u w ięk sz y ch zb io rów ) opisem p o z w a la ją c y m n a id e n ty fik a c ję . W sz y stk ie z a b y tk i n a le ż ą c e w e d łu g k la s y fik a c ji k o n s e rw a to rs k ie j do I i II k a te g o rii ilu s tro w a n e są fo to g ra fia m i (w p rz y p a d k u d u ż y c h g ru p w w y bo rze), a a r c h ite k tu r a p la n a m i. K o rz y sta n ie z K a ta lo g u Z a b y tk ó w S z tu k i m ia s ta K ra k o w a u ła tw ia ją w stę p y , ta k ż e w w e rs ji fra n c u s k ie j oraz in d e k s osób. Z a p la n o w a n o , że K a ta lo g s k ła d a ć się b ęd zie z 7 części w o sie m n a stu w o lu m in a c h **.
T e k sty a u to rś k ie K a ta lo g u są o p ra c o w a n e w 80°/o, a o b ec n ie p rz e p ro w a d z a się o sta tn ie i n w e n ta ry z a c je w ko ściołach , k la s z to ra c h i d o m ach. O gółem w d r u k u z ilu s tro w a n y c h z o sta n ie około 6 000 z a b y tk ó w ru c h o m y c h z te r e n u m ia s ta K ra k o w a , w ty m w ie le m ało zn a n y c h lu b n ie z n a n y c h z u p e łn ie ob ió któ w . K a ta lo g , m i m o że ju ż je s t i n a d a l b ęd zie p e łn ić ro lę p o d staw o w eg o źró d ła do dziejó w s z tu k i w P olsce, n ie z a w ie ra w sz y s tk ic h m a te ria łó w n ieo d zo w n y c h d la otoczenia z a b y tk ó w ru c h o m y c h s k u te c z n ą opieką. D a n e te p rz y n o si d o p ie ro odpo w ied n io p rz e p ro w a d z o n a e w id e n c ja k o n s e rw a to rsk a , k tó re j e fe k te m są k a r ty e w id e n c y jn o - -in w e n ta rz o w e . P ra c e n ad ta k ą ew id e n cją, na p o d sta w ie m a te ria łó w z e b ra n y c h p rz y a k c ji k a talo g o w ej, rozpo częła w ro k u 1970 n a zlecen ie M iejsk ieg o K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w s p e c ja ln a g ru p a h isto ry k ó w sztu k i, pod k ie ru n k ie m a u to ra n in iejszeg o a rty k u łu . A k c ja ta o b jęła d o ty c h czas: kościół św. Idziego, ko śció ł św . J a n a i
** „ K a ta lo g Z a b y tk ó w S z tu k i m ia s ta K r a k o w a ”, cz. 1 w y d . r. 1965 s. 244, il. 896 o b e jm u je z a b y tk i w z g ó rz a z a m k o w eg o , cz. 2, w y d . r. 1971 s. 941, il. 1006 u w z g lę d n ia o siem k o śc io łó w i p ięć k la s z to ró w ś ró d m ie ś c ia . N a s tę p n e części o b e jm u ją : cz. 3 — c.d. b u d o w li s a k r a ln y c h ś ró d m ie ś c ia , cz. 4 — b u d o w le św ie c k ie , cz. 5 — z a b y tk i K a z im ie rz a i S tr a d o m ia , cz. 6 — o b ie k ty p o z o sta ły c h d z ie ln ic K ra k o w a , cz. 7 — h is to r ia , u r b a n i s ty k a i z a ry s d z ie jó w s z tu k i w K ra k o w ie . 5. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a t ó w , d r z w i w e j ś c i o w e z p r z e d s i o n k a do p r e z b i t e r i u m , 17(16— 1770 (fot. T. K a ź m i e r s k i ) 5. C ra c o w , M o n a s t e r y o f t h e R e f o r m a t i O rder: e n t r a n c e do o r b e t w e e n t h e p o r c h a n d s a n c t u a r y , 1766— 1770
6. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a tó w , s t o ł y w r e f e k t a r z u , X V I I — X V I I I w. (fot. J. L a n g d a ) 6. C r a c o w , M o n a s t e r y o f t h e R e f o r m a t i O rder: ta b l e s i n t h e r e f e c t o r y , 17— 18th c e n t u r y k la s z to r P re z e n te k , kościół z k la sz to re m R e fo r m a tó w , kośció ł Św . K rz y ża, kościół i k la s z to r D o m in ik a n e k „N a G ró d k u ” , o sta tn io zaś k o ściół i k la s z to r D o m in ik an ó w , D u c h acz ek i P i ja ró w . J e j r e z u lta te m je s t w y k o n a n ie p o n a d ty s ią c k a r t e w id e n c y jn y c h w d w u e g z e m p la rz a c h , z a w ie ra ją c y c h o k re śle n ie s ty lu , d a to w a nie, w y m ia ry , m a te r ia ł, k ró tk i opis, lite r a t u r ę p rz e d m io tu , ik o n o g ra fię i o ce n ę s ta n u z a ch o w a nia. N ow ością p rz y o p ra c o w y w a n iu k a r t k r a k o w sk ic h b y ło w p ro w a d z e n ie s p e c ja ln ie o p ra co w an y ch sk ró tó w u ż y w a n y c h w K a ta lo g u . T a k ż e o pisy u ję to w sc h e m a t, k tó r y w y d o b y w a is to tn e w a lo ry a r ty s ty c z n e i ce ch y c h a r a k te r y sty c z n e u ła tw ia ją c id e n ty fik a c ję d z ie ła sz tu k i. W te n spo sób k a ż d y o b ie k t p o s ia d a ją c y k a r tę e w id e n c y jn ą s ta je się bliżej z n a n y K o n s e rw a to ro w i Z a b y tk ó w i t_ym s a m y m m oże b y ć oto czony s k u te c z n ą o p iek ą. T a a k c ja , n ieo d zo w n a d la p ra w id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia w ład z k o n s e rw a to rs k ic h w y m a g a je d n a k d u ż y c h n a k ła dów i stałeg o zw ię k szan ia liczb y zesp o łu w y k o naw ców . O p ie ra ją c się n a w y s u n ię te j pow yżej liczbie około 50 000 z a b y tk ó w ru c h o m y c h (nie licząc zbiorów p ry w a tn y c h ) m o żn a b y ją w y k o n ać do ro k u 1980 p rz y p o m o cy k ilk u d z ie się cioosobow ego zesp o łu i z a p e w n ie n iu o d p o w ied n ich śro d k ó w fin an so w y ch . D la o p ra c o w a n ia k o m p le tn e j ew id e n c ji z a b y tk ó w ru c h o m y c h m ia s ta K ra k o w a n ie w y s ta rc z ą je d n a k sam e śro d k i fin an so w e. P rz e d e w sz y stk im trz e b a p rz y g o to w ać w y k w a lifik o w a n y c h w y k o n a w ców — h isto ry k ó w sz tu k i z p r a k ty k ą w d zied z i n ie in w e n ta ry z a c ji za b y tk ó w , zw łaszcza rz e m io sła a rty s ty c z n e g o . 7. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a t ó w , zegar, 2 poł. X I X w. (fot. J. L a n g d a ) 7. C ra co w , M o n a s t e r y o f t h e R e f o r m a t i O rder: clo ck , s e c o n d h a l f o f t h e 19th c e n t u r y S T A N Z A C H O W A N IA , S T R A T Y I M IG R A C JA D Z IE Ł S Z T U K I, P R O B L E M U D O S T Ę P N IE N IA S ta n za ch o w a n ia za b y tk ó w ru c h o m y c h n a t e re n ie m ia s ta K ra k o w a o k re ślić n a le ż y ja k o zły, n ie k ie d y w rę c z k a ta s tro f a ln y . N ie je s t to r e z u lta te m celo w y ch zniszczeń, te bo w iem z d a rz a ją się o b ec n ie sto su n k o w o rzad k o , a le w ie lo le t n ic h z a n ie d b ań , n ie p rz e p ro w a d z ą n ia k o n ie c z n y c h p ra c z a b e zp iec zają cy ch , n ie fa c h o w y c h o d n o w ień , n iew łaściw eg o p rz e c h o w y w a n ia z a b y t ków , w re sz c ie z m ia n y w a ru n k ó w w ja k ic h się o n e z n a jd o w a ły — zanieczyszczonego p o w ie trz a
i w zm o żo n eg o ru c h u n a te re n ie m iasta.
S p ró b u jm y po k o lei p rz eśled zić w y m ie n io n e c z y n n ik i. Z k o n s e rw a c ją z a b y tk ó w ru c h o m y c h
8. K r a k ó w , k l a s z t o r r e f o r m a t ó w , k i e l i c h , 3 ćw . X V I I w . (fot. W . G u m u ł a ) 8. C r a c o w , M o n a s t e r y o f t h e R e f o r m a t i O rd e r: chalice, th i r d q u a r t e r o f th e 18th c e n t u r y n ie je s t n a jle p ie j; np. P ra c o w n ie K o n s e rw a c ji Z a b y tk ó w w K ra k o w ie n ie p o sia d a ją c odpo w ie d n ic h w a rs z ta tó w n ie p rz y jm u ją zle c e ń z z a k re su k o n se rw a c ji z ło tn ic tw a , tk a n in i h a f tów . W re z u lta c ie K o n s e rw a to r n ie m a m o żli w ości z w ró cen ia się do in s ty tu c ji p a ń s tw o w e j d y sp o n u ją c e j fa ch o w ca m i w te j d zied z in ie . P r a cam i re n o w a c y jn y m i w ciąg u o s ta tn ic h la t o b ję to ty lk o n ie z n a c z n y p ro c e n t o b ie k tó w m a la rs tw a i rzeźb y . W n ie k tó ry c h , d u ż y c h zesp o łach n ie p rz e p ro w a d z o n o po w o jn ie ża d n y c h p ra c re s ta u ra c y jn y c h . S ta n te n je s t w y n ik ie m n ie tylko„ b ra k u śro d k ó w , a le i d o b re j w o li ze s tro n y w łaścicieli, np. b aro k o w e o b ra z y w k ru ż g a n k a c h p o a u g u s tia ń s k ie g o k o ścio ła św . K a ta rz y n y n a K a z im ie rz u . N ie k ie d y s p o ty k a
m y się z n ie w ła śc iw ą re n o w a c ją (np. p r z e r a b ia n ie szat litu rg ic z n y c h ), p rz y n o sząc ą z a b y t ko m w ięcej szk o d y niż p o ż y tk u , p rz e m a lo w y - w a n ie sp rzętó w , obrazów i rzeźb z d a rz a się o sta tn io coraz rzad ziej. N a tu ra ln ie w ie le za le ży tu i o d p o sta w y u ży tk o w n ik ó w . J a k o w z o ro w o p rz e p ro w a d z o n e p ra c e m o żn a w y m ie n ić p rz y kład o w o re n o w a c ję w n ę trz a kościoła św. F lo r ia na. N ie s te ty w in n y c h p rz y p a d k a c h n ie o b esz ło się bez szkód i p o m y łek .
M ów iąc o w p ły w ie w a ru n k ó w p rz e c h o w y w a n ia n a s ta n za ch o w a n ia za b y tk ó w ru c h o m y c h , g łó w n ie m ia łe m n a m y śli n a g m in n e w p ro w a d za n ie c e n tra ln e g o o g rz ew an ia , k tó re d zieła sz tu k i n a ogół źle znoszą je ś li n ie za d b a się o d o d a tk o w e n a w ilg o ce n ie, np. g w a łto w n e p o g o r szen ie się s ta n u za ch o w a n ia re n e sa n s o w e j p o li c h ro m ii u C y ste rsó w w M ogile. N a le ży ta k ż e p a m ię ta ć o w z ra s ta ją c y m z a p y le n iu i z a n ie czyszczeniu p o w ie trz a , czego n a jb a rd z ie j w id o m e s k u tk i o b serw o w ać m o żna n a k ra k o w s k ie j k a m ie n ia rc e u le g a ją c e j szy b k iej k o ro zji. I s tn ie je słu szn a ob aw a, że w ciąg u n a jb liż s z y c h la t z e w n ę trz n a k a m ie n ia rk a w K ra k o w ie w y k o n a n a z p iask o w c a u le g n ie zn iszczen iu .
P o z o sta je jeszcze do o m ó w ien ia za g a d n ie n ie s t r a t s ta le po noszo n y ch w z a k re s ie z a b y tk ó w ru c h o m y c h . N ie m a l n a n asz y ch oczach n ik n ą śre d n io w ie czn e p o lich ro m ie w k ru ż g a n k a c h k la s z to ru A u g u stia n ó w i F ra n c isz k a n ó w , zaś w n ę trz a n ie k tó ry c h k ościołów u le g a ją d y s k u s y j n y m m o d e rn iz a c jo m . S y tu a c ja ta, w y n ik a ją c a n ie ty lk o z sam o w o li u ż y tk o w n ik ó w , n ie n a j szczęśliw szej in w e n c ji a r c h ite k tó w n p ro je k ta n - tów i z b y t m a łe g o za an g aż o w an ia sp ra w ą o c h ro n y z a b y tk ó w ze s tro n y sp o łecz eń stw a, p o w in n a u lec n a ty c h m ia s to w e j zm ian ie. N a le ży ta k ż e zachow ać d a le k o idącą o stro żn o ść w tra k c ie o d k ry w k o w y c h p ra c b ad aw czy ch , ab y o d słan iając w ą tk i w c ze śn ie jsz e u szan o w ać now sze e le m e n
ty , po cho dzące z X IX i X X w iek u . O so bn e za g a d n ie n ie to w y p o sa ż e n ie w n ę trz z 2 poł. X IX w . i p o czątk ó w X X stu lecia, ja k d o tą d och ro n io n e ,są w sposób n ied o statec zn y . O rg a n i zu je się s e s je n a u k o w e n a te m a t u rz ą d z e n ia k ra k o w sk ic h w n ę trz z tego ok resu , a ró w n o cześn ie g in ą b e z p o w ro tn ie w itra ż e , se c e sy jn e
piece, b o az erie itd.
N ie z m ie rn ie w a ż n y p ro b le m to tzw . m ig ra c ja za b y tk ó w z w ią zan a z k o le k c jo n e rs tw e m i zb ie ra c tw e m . W ś ro d o w iśk u k ra k o w śk im p o sia d a ją c y m w iele d z ie ł s z tu k i n o rm a ln y m z ja w i sk iem je s t z a in te re s o w a n ie nim i. J e s t to z ja w i sko p o z y ty w n e , g d yż n a le ż y p am iętać , że d a ry i k o le k c je p ry w a tn e b y ły za ro d k iem k ra k o w sk ich m u zeó w . Z u w a g i ch oćby n a te n f a k t nie n ależ y s ię do ty c h zja w isk u s to su n k o w y w a ć n e g a ty w n ie . J e d n a k o b ró t d zieła m i sz tu k i tzn . h a n d e l p o w in ie n b y ć ściśle k o n tro lo w a n y . W y b it n e d zieła sz tu k i w in n y b yć in w e n ta ry z o w a n e w m o m en cie g d y w p ły w a ją n a ry n e k . J a k do ty ch cz as n ie w ie le w ty m z a k re sie zrobiono. Np.
P rz e d się b io rstw o „D e sa ” n ie d y s p o n u je n a w e t p ra c o w n ią fo to g ra fic z n ą d la w y k o n a n ia zdjęć c e n n ie jsz y c h za b y tk ó w , n ie m ó w iąc ju ż o j a k ie jś k o m ó rc e n a u k o w e j. M iejsce p rz e c h o w y w a n ia często z m ie n ia ją z a b y tk i z n a jd u ją c e się w k la s z to ra c h . I ta k s ły n n e h a f ty g o b elin o w e z k o ścio ła K a p u c y n ó w w S ędziszow ie, cza sow o p rz e c h o w y w a n e w K ra k o w ie w y w ę d ro w a - ły aż n a Ś ląsk, a o g ro m n e p łó tn a p ę d z la T o m a sza M ajew sk ie g o z la t 1671— 1672 po z g ó rą s tu le tn im p o b y cie u D o m in ik an ó w w K ra k o w ie p o w ró c iły o sta tn io do W a rsza w y . Z m ia n y ta k ie trz e b a s ta ra n n ie re je s tro w a ć , n ie n a le ż y się im je d n a k p rz e c iw sta w ia ć , sta n o w ią b o w iem z ja
w isko h isto ry c z n ie u w a ru n k o w a n e .
Ś R O D K I Z A R A D C Z E
N o tu ją c z ja w isk a u je m n e — n ie p e łn e ro z e z n a nie, z ły s ta n za ch o w a n ia , u b y tk i i s t r a t y — ró w n o c ześn ie trz e b a zap ro p o n o w ać śro d k i za rad cze , sposoby, k tó re w p ły n ą n a p o p ra w ę tego s ta n u . W y su n ą ć tu m o żn a k ilk a p o stu lató w . P rz e d e w sz y stk im n a le ż y p o sze rzy ć i p rz y sp ie szyć z a k re s b a d a ń n ad z a b y tk a m i ru c h o m y m i w K ra k o w ie . M oże to n a s tą p ić w d ro d z e ścisłe go p o ro z u m ie n ia p o m ięd zy in s ty tu c ja m i n a u k o w y m i, p la c ó w k a m i m u z e a ln y m i i K o n s e rw a to re m Z a b y tk ó w m. K ra k o w a , co z a p e w n i odpo w ie d n ią k o o rd y n a c ję p ra c. K onieczn o ścią stało się p o w o ła n ie w ra m a c h K ra k o w sk ie g o U rz ęd u K o n s e rw a to rs k ie g o oso b n ej k o m ó rk i, k tó re j ce lem b y ło b y o p ra c o w y w a n ie d o k u m e n ta c ji n a u k o w e j i w zm o żona o p ie k a n a d z a b y tk a m i r u c h o m y m i m ia sta . N a le ży też p o stu lo w ać pow
o-T H E R E S O U R C E S , o-T H E V A L U E S A N D o-T H E S o-T A o-T E O F O F C R A C O W ’S M O V A B L E C U L T U R A L P R O P E R T Y U n d e r ta k in g h is c o n s id e ra tio n s on th e “m o v a b le c u l t u r a l p r o p e r t y ” p r e s e n t in th e a r e a o f th e to w n of C ra c o w th e a u th o r e x p la in s th e m e a n in g o f th is te rm . I n th is c o u n tr y th e p ro te c te d h is to ric a l m o n u m e n ts a n d c u lt u r a l p r o p e r ty a r e d iv id e d in to tw o c a te g o rie s , n a m e ly th e s e im m o v a b le , as e.g. th e w o rk s of a r c h i t e c t u r e o r to w n p la n n in g a n d th o s e m o v a b le as, fo r in s ta n c e , th e a r c h i te c t u r a l d e ta ils , m u r a l p a in tin g s , e a s e l p a in tin g s , g ra p h ic a r t, s c u lp tu r e a n d th e p iece s o f a r ti s t i c h a n d ic r a f t lik e th e g o ld s m ith ’s w o rk , t h a t o f w o o d c a r v e r ’s, o r b la c k s m ith a n d s.o. A s m a y b e s e e n fr o m th e a b o v e th e sco p e of th is d e f in itio n is o n e v e r y w id e a n d , fo r e x a m p le , w ith in a n im m o v a b le o b je c t fo rm in g a s e p a r a te b u ild in g t h e r e m a y b e fo u n d a n u m b e r o f m o v a b le o b je c ts, lik e d o o rw a y s , w in d o w m o u ld in g s , th e stu c c o d e c o ra tio n s a n d th e o th e r s . W h ile s t a r ti n g th e i r w o rk th e g ro u p o f a r t h is to ria n s h a d to d e te r m in e w h a t s e ts o f m o v a b le m o n u m e n ts h a v e b e e n p r e s e r v e d w ith in th e a r e a of th e to w n of C ra c o w , f u r t h e r to d e fin e th e i r re s o u rc e , h is to ric a l o r a r t is t i c v a lu e , th e s t a te o f p r e s e r v a tio n , th e p o s s ib ility o f t h e i r s a f e g u a r d in g a n d m a k in g th e m a c c e ss ib le to th e p u b lic . T h e m a j o r p a r t o f c u lt u r a l p r o p e r ty w a s p r e s e r v e d in s itu w ith i n th e m o n a s te r ie s a n d c h u rc h e s f o r w h o m th e y w e r e fo u n d e d o r d e sig n e d . A c c o rd in g to p r e l im in a r y e s tim a tio n s so m e 20,000 it e m s h a v e b e e n p r e s e r v e d a m o n g w h o m a n u m b e r ła n ie s p e c ja ln e j R a d y K o n s e rw a to rs k ie j d la s p ra w z a b y tk ó w ru c h o m y c h p rz y O d dziale K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w m . K ra k o w a . Z a k re s p ra c p ro w a d z o n y c h p rzez P ra c o w n ię K o n s e r w a c ji Z a b y tk ó w w K ra k o w ie p o w in ie n o bjąć w sz y stk ie ro d z a je d z ie ł sztu k i. P o w in n a b yć p rz y sp ie szo n a a k c ja e w id e n c ji za b y tk ó w ru c h o m y ch — p ra c e te w in n o p o p rz ed za ć w y k s z ta ł cen ie o d p o w ied n iej k a d r y sp ec ja listó w . N a le ży p o stu lo w a ć zw ię k szen ie u d o stę p n ie n ia z a b y t
k ów ru c h o m y c h , bo o g lą d a m y je w ciąż w z b y t sk ro m n y m za k resie, np. n a d w a d zieścia c z te ry sk a rb c e k ra k o w sk ie ty lk o trz y p rz y s to so w a n e są do zw ied zan ia.
A b y n ie p o p ad a ć w s k r a jn y p esy m izm ro z w a ża n ia te m o żn a je d n a k zak oń czyć a k c e n te m o p ty m isty c z n y m . J a k w y k a z a ły p ra c e in w e n ta ry z a c y jn e K ra k ó w je s t n a jw ię k sz y m w P o l sce sk u p isk ie m za b y tk ó w , n ie b io rąc pod u w a g ę a s p e k tu jak o ści d zieł sz tu k i, jeg o zasoby ró w n a ją się ze s ta n e m p o siad an ia k ilk u w o je w ó d ztw . N a le ży sądzić i b yć p rz e k o n a n y m że w s z y stk ie w s k a z a n e w y ż ej tru d n o ś c i d a się p rz ezw y cięży ć. P o n a u k o w y m i k o n s e r w a to r sk im ro z e z n a n iu ro z m a c h u n a b io rą p ra c e zabez p iecz ając e i re n o w a c y jn e . O d p o w ie d n io e k sp o n o w a n e z a b y tk i d ad z ą m ożność p o k az an ia w szy stk ich , n ie z n a n y c h s k a rb ó w sz tu k i K ra k o w a, co je s t celem g o d n y m p ośw ięceń, tru d ó w i w y siłk ó w .
d r J a n S a m e k
I n s ty tu t H is to rii S z tu k i U n iw e r s y te tu Ja g ie llo ń s k ie g o K r a k ó w
P R E S E R V A T IO N
o f th o s e c o u n tin g to th e f ir s t a n d seco n d cla ss; o n ly in th e O u r L a d y C h u rc h 1,823 o b je c ts w e re p re s e rv e d . S e v e ra l “m o v a b le m o n u m e n ts ” a re p r e s e rv e d a t b u r g h e r s ’ h o m e s a n d o th e r to w n h o u se s w ith th e i r n u m b e r a m o u n tin g as h ig h as to 6,000 o b je c ts. U n f o r tu n a te ly , u p to th e p r e s e n t d a y th e o r ie n ta tio n is la c k in g a s to th e n u m b e r o f o b je c ts w h ic h a r e s till n o t c o v e re d w ith in v e n to rie s o r o th e r w r it te n re c o rd s as th e y a r e p r e s e r v e d in g o v e r n a m e n ta l a g e n c ie s o r u n d e r th e g u a r d of v a rio u s so c ie tie s a n d a sso c ia tio n s.
No in f o rm a tio n a t a ll is a v a ila b le w ith r e s p e c t to p r iv a te co lle c tio n s. O n ly som e 80 o f th e m h a v e b e e n re g is te r e d , h o w e v e r, it is a w e ll k n o w n f a c t t h a t th e r e e x is t a fe w h u n d r e d o f m a j o r o r m in o r c o lle c tio n s o f p a in tin g s o r h a n d ic r a f t w o rk s (w eap o n s, n u m is m a tic s , g la s s w a re etc.) o f c o n s id e ra b le v a lu e . A ll th e a f o r e -m e n tio n e d w o rk w a s u n d e r t a k e n in c o n n e c tio n w ith p r e p a r a tio n s to p u b lis h th e “C a ta lo g u e o f C u ltu r a l P r o p e r ty in th e T o w n o f C ra c o w ”. T h is in te n d e d m u lti-v o lu m e , il lu s tr a t e d p u b lic a tio n w ill b e p r in te d
u n ti l 1976.
A n u m b e r o f c o n s e r v a tio n c a rd s w e re p r e p a r e d c o n ta in in g th e b a sic d a ta r e la tin g to a g iv e n m o v a b le o b je c t t h a t c o m p rise th e d e te r m in a tio n o f sty le , d a tin g , a s h o r t d e s c r ip tio n (m a te r ia l, d im e n sio n s, re f e re n c e s , illu s tr a tiv e so u rces) a n d also th e a s s e s s m e n t o f a c tu a l s t a te o f p r e s e r v a tio n . T h e w o rk s c o n n e c te d w ith p r e p a r a tio n o f “m o v a b le m o n u m e n ts ” a re d e sig n e d fo r a c o u p le of y e a r s a n d d a ta h a v e a lr e a d y b e e n c o lle c te d w ith c o n c e rn to a b o u t 80 p e r c e n t of th e re s o u rc e a t h a n d . 189
