Wacław Podlewski
Zagadnienia odbudowy miast
zabytkowych Pomorza Zachodniego
Ochrona Zabytków 1/3/4, 110-114
w y ja ś n ie ń , opisów, opinii rz e c z o z n a w c ó w oraz ośw iadczeń obrońców i p r z e c iw n ik ó w b u d o w y zapory. W a żk ic h a rg u m e n tó w przeciw zaporze d ostarczy li geologowie, r e k to r W. Goetel, d r G ołą b i d r Sokołowski, k t ó r z y podkreślili u jem n e w y n ik i o s ta tn ic h b a d a ń p o dło ża i zboczy do liny, w y k a z u j ą c e z a b u rz e n ia w b u d o w ie i nieszczelność w a r s tw s k a l nych. D o d a tk o w e zabiegi z a b ez p iec z a ją c e i u s z cz e ln ia ją c e p ocią g n ę ły b y za sobą koszty, wobec k tó r y c h taniość b u d o w y z a p o ry s ta n ę ła b y pod zn a k ie m z a p y ta n ia . In n y m jeszcze n o w y m m om en tem , w y n ik ły m z d y s k u s ji teren o w ej b y ła s p r a w a skutków ' w a h a n i a poziom u wód w z biorn ik u w7 górnej jego partii. W obec m ały c h s p a d k ó w po d łu żn y c h w tej części doliny, ju ż k ilk u m e t r o w e obniżenie poziom u w o d y odsła n ia ło b y ogromne p rz e strz e n ie z am ulo neg o d na, z a n ieczy szczającego c a łą okolicę w y z iew am i. Z apoznanie się uczestników' k o n fe re n c ji z z a b y tk a m i sztuk i i k u ltu r y , zw łaszcza z D ę b n e m i z obu z a m k a m i i w y s łu c h a n ie w y ja ś n ie ń u d zielonych p rze z k o n s e r w a t o r a k ra k o w s k ie g o oraz a u to r a niniejszego a rt y k u ł u , ró w n ież p r z y c z y n ić się m usiało do z ajęcia przez nich jed n o m y śln e g o n iem a l sta n o w is k a , u c h w a la ją c e g o z a n ie c h an ie b u d o w y z a p o ry w C zorsztynie. K o n fe re n c ji p rze w o d n ic z y ł w icem inister K o m u n ik ac ji inż. Balicki, k t ó r y w y k a z y w a ł wielkie z a interesow anie i zrozum ienie dla spraw 7 k o n se rw ato rsk ic h , z a ró w n o w zakresie z a b y tk ó w sz tu ki i k u l t u r y , j a k i w zak re sie o c h ro n y k r a j o b razu i p r zy ro d y . W y n ik k o n fe re n c ji n a le ż y uz n a ć j a k o n ie w ą tp l iw y sukces polskiej służby o c h ro n y z a b y tk ó w 7 i jak o p o m y śln y p r z e j a w ro zpow szech n ian ia się i zroz u m ie n ia re p r e z e n to w a n y c h przez n ią idei.
ZAGADNIENIA ODBUDOWY
MIAST ZABYTKOWYCH
POM ORZA ZACHODNIEGO
W ACŁAW PODLE WS KI
i f
l e m a t p o ru sz o n y w nin iejszy m ogólnym szkicu jest z b y t obszerny i w a ż n y , a b y go m ożna było szczegółow o i k o n k r e tn ie p rze d staw ić , zw łaszcza po z b y t p o b ieżn y ch j e d n o r a z o w y c h og lędzinach n iek tó ry ch m iast wr terenie i z a p o zn a n iu się d o p ie ro ogólnym z m ate ria łe m , o p r a c o w a n y m p rz e z R egionalną D y r e k c ję P l a n o w a n ia P rz es trz e n n e g o w Szcze cinie. Mimo to, w y d a j e się, że n ie k tó re d a n e i spo strzeżen ia, k t ó r e zo s ta n ą tu p rzed staw io ne, m ogą się p r z y c z y n ić do szerszej d y s k u s ji i roz w a ż a ń , k tó re p o z w o lą n a w y s n u c ie o d p o w ie d n ic h w n io s k ó w i d y r e k ty w , u ła t w i a ją c y c h p ostaw ien ie n a w ła ś c iw e j p łasz c z y ź n ie z a g ad nienia o d b u d o w y zniszczonych m iast P o m o rz a Zachodniego.
W e d łu g d a n y c h Reg. D y r e k c ji Plano w a n ia P rz e s trz e n n e g o w Szcze cinie ilość m iast n a tere n ie w7o je w ó d z tw a szczecińskiego łączn ie ze
Szczecinom wynosi 74 (ryc. 76). Z ogólnej liczb y ty lk o 4 m ia s ta nie p o s ia d a ją c h a ra k te r u z abytkow ego, 6 m iast w y m a g a jeszcze szczegółowego z b a d a n ia ich p och o dzenia i cech zabytkow o ści. P e w n e błędy, k t ó r e mogły się tu ta j w k ra ś ć , zo sta n ą po d o k ła d n y c h stu d ia c h sko ry g o w a n e. Jeśli p r z y j ą ć g ó rn ą granicę, to okaże się, iż zpośród 74 miast — 70 m iast należy u w a ż a ć za m ia s ta za b y tk o w e.
Pom orze Zachodnie jest obszarem o w y j ą tk o w y c h zniszczeniach w o jennych, k tó re d o tk n ę ły dzielnice z a b y tk o w e miast. Spośród 70 m iast z a b y tk o w y c h , j a k p r z y ję to w y ż e j — 37 uległo zniszczeniom w o je n n y m . Z tego 26 miast z a b y tk o w y c h uległo zniszczeniom w g ran ic a c h od 30% do 100% . W 11 m ia sta c h stopień zaniszczenia w y no si do 50%.
Z a s ta n a w ia ją c się n a d problem em o d b u d o w y zniszczonych miast z a b y tk o w y c h , n a s u w a się myśl, że p ro blem te n jest nie ty lk o s p r a w ą o d b u d o w y , ale p o n ie k ą d i p rze b u d o w y , uzależnionej od p r z e w i d y w a nego ro zw o ju m iasta, jego przeznaczenia, z a g a d n ie ń k o m u n ik a c y jn y c h , g o sp o darczy ch i roli d an eg o o środ ka w ra m a c h regionu czy też jeszcze w iększego obszaru w skali o gó ln o kra jow e j. N ie w ą tp liw ie w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h n a s tą p i konieczność p rzy s to s o w a n ia m iasta do n o w y c h w a r u n k ó w fu n k c jo n a ln y c h — nieraz o d m ie n n y c h niż p rz e d zniszczeniem. Mimo to z a ch o w a n ie w m a k s y m a ln y m sto pn iu w szelkich c e n n y c h w a r tości z a b y tk o w y c h , z a ró w n o d o ty cz ą c y ch u k ła d u urb anistycznego, j a k i istn ieją cy c h b ą d ź m ożliw ych do o d b u d o w y czy r e k o n s tru k c ji o b iek tó w z a b y tk o w y c h jest nieodzowne. W y d a je się, że z a ch o w u ją c ocalałe lub z re k o n s tru o w a n e o b ie k ty czy zespoły, k t ó r y c h u trz y m a n ie u z a s a d nione jest ich w a r to ś c ią z a b y tk o w ą , nale ż y przew idzieć sp ra w y w y k o r z y s ta n ia p r a k ty c z n e g o i n a d a n ia w łaściwego prze z n a cz e n ia i p r a k t y c z nego zasto so w an ia bu d o w li w z m ienionych wairunkach społecznych, go sp od a rc z y c h i technicznych. W ażną s p r a w ą jest znalezienie o d p o w ie d n ic h użytkowmików', k tó rz y nie ty lk o m ogliby się p rz y c z y n ić do p o d źw ignięcia z ru in b u d o w li z a b y tk o w y c h , ale i otoczyć je n a le ż y tą opieką. Jeśli chodzi o zag ad n ie n ie u r b a n is ty k i z a b y tk o w ej, to p r z y m a k s y m a ln y m zach o w a n iu d a w n e j sieci u licznej przez od pow iednie u k s z ta łto w a n ie z a b u d o w y bloków b u d o w la n y c h , rozluźnienie w n ę trz ty ch bloków, usunięcie wszelkich n iezabytkow ych oficyn, w p r o w a d z e nie tym sa m y m więcej św iatła, p o w ie trz a i zieleni do śro d k a bloków, n a d to w ła ściw e ustalen ie g a b a r y tu b u d y n k ó w oraz u k s z ta łto w an ie wmętrz s a m y c h b u d y n k ó w — w y d a j e się, można stw orzyć nowoczesne, higieniczne w a r u n k i w pom ieszczeniach p rze z na cz o ny c h n a p o b y t lu dzi. Z astosow anie z a b u d o w y obrzeżnej blokówr (wzdłuż d w ó ch stron bloku) z pozostaw ieniem ew. d w ó c h d ru g ic h stron p r z y bocznych uli cach d ru g o rz ę d n y c h , w olnych od z a b u d o w y , co b y ło b y zresztą zgodne z p ie r w o tn ą z a b u d o w ą z a b y tk o w ą , ale nie p o w in n o b y ć regułą, d a je m ożliw ość ra c jo n aln e g o u k s z ta łto w a n ia bloku.
Tod w zględem u k ł a d u u rban isty czn ego m ożna z a u w a ż y ć, że m iasta Pom orza Zachodniego z a c h o w a ły na ogół d a w n ą średniow ieczną sieć
uliczną — zabytkow ą. N iektóre z nich posiadają jeszcze w niniejszym lub w iększym stopniu daw ne m u ry obronne z basztam i i fosami, lub też fragm entam i daw ny ch fo rty fikacy j.
W y d a je się, że m ia s ta P o m o rz a Zachodniego m ożn a w za sa d z ie po dzielić n a 3 g ru p y :
1. m iasta zabytkow e n i e z n i s z c z o n e lub zniszczone w mini m alnym stopniu o przew adze a rc h ite k tu ry zabytkow ej, bądź też o a r chitekturze now ej lub w dużym stopniu przebudow anej i zew nętrznie nie p osiadającej cech zabytkow ości. M iasta te na, ogół p o siad ają g aba ry t budynków 7 o skali starom iejskiej p rzy zachow anym zasadniczo układzie urbanisty czn y m zabytkow ym ;
2. m iasta zabytkow e z n i s z c z o n e , k tó re p rzed zniszczeniem posiadały nie tylko zachow ane w alory u k ład u urbanistycznego, ale i dobrą arch itek tu rę zab y tko w ą;
3. m ia s ta z n i s z c z o n e o z a c h o w a n y m p lanie z a b y tk o w y m , lecz poza nielicznym i o b ie k ta m i z a b y tk o w y m i a rc h ite k to n ic z n y m i (prze w a ż n ie b ę d ą to kościoły, n ie r a z ra tu s z e i n ie z n a c z n a ilość kam ien ic, n ie ra z n ie k ie d y f r a g m e n t y d a w n y c h f o rty fik a c y j) , p o s ia d a ły p rz e d zniszczeniem a rc h ite k tu rę , p r z e b u d o w a n ą częstokroć n a d łu g o p rz e d w o jn ą , a r c h i te k t u r ę p o z b a w io n ą cech z abytkow ości.
W m ia s ta c h g r u p y 1-szej problem o d b u d o w y — p o z a lo k a ln y m i z a b ezpieczen iam i o b ie k tó w z a b y tk o w y c h , b ą d ź k o r e k t u r a m i g a b a r y t u czy a r c h i t e k t u r y f a s a d nie jest n a ra z ie istotny. M ia sta g r u p y 2-iej, jeśli ocalały o d pow ied n ie f r a g m e n t y z a b y tk o w e w teren ie i d o k u m e n t y a r ch iw a ln e b ę d ą d o sta te c z n e d la re k o n s tru k c ji — p o w in n y b yć, n a le ż y sądzić, o d b u d o w a n e w sw ej d a w n e j formie. N a to m ia st w m ia s ta c h 3-ej g r u p y , w k t ó r y c h p o z a nielicznym i o b ie k ta m i z a b y tk o w y m i — całe zespoły b u d o w li p o s ia d a ły a rc h ite k tu rę n ie z a b y tk o w ą , w y d a j e się, że o d b u d o w a p o w i n n a d ą ż y ć w k i e r u n k u s tw o rz e n ia a r c h i t e k t u r y nowej, s h a rm o n iz o w a n e j z ogólnym c h a ra k te r e m staro m iejskim , p r z y czym m ożliw e b y ł y b y p e w n e n iez n a c zn e z m ia n y u k ł a d u u rb an is ty c z n e g o , nie n a ru s z a ją c e z re s z tą idei d a w n e g o założenia.
W z w ią z k u z p r z e w i d y w a n ą o d b u d o w ą m iast P o m o rz a Z achod niego i d ą żeniem do u s p r a w n ie n i a k o m u n ik a c ji t a k lokalnej, j a k i d a lekobieżnej tra n z y to w e j p rz e z poszerzenie s ta r y c h lu b w p r o w a d z e n ie n o w y c h a rterii, często p rz e c h o d z ą c y c h p rze z śro d e k m ia st z a b y tk o w y c h i dosto sow anie t y c h a rte rii do p o trz e b w sp ółczesny ch ś ro d k ó w loko mocji — m ia s ta z a b y tk o w e m ogą ulec zniekształceniu. R o z p a t r u j ą c w sp ó ln ie z R. D. P. P. p l a n y uproszczone z a g o sp o d a ro w a n ia p r z e s trz e n nego m ia st w ojew. szczecińskiego stw ierdzono, iż n a tere n ie 32 m iast w dzielnicach z a b y tk o w y c h (co stano w i 45%), p rz e w id z ia n e z a m ie rz e nia k o m u n ik a c y jn e w p ł y n ą u jem n ie n a c h a r a k te r u r b a n i s ty c z n y i p l a sty c z n y ty c h dzielnic. N a le ży podkreślić, że p ro b le m y k o m u n ik a c y jn e d o ty c z ą n ie ty lk o m iast zniszczonych. I stn ie ją one i w o c a la ły c h m ia stach, j a k np. w U stce i D a r ło w ie z u w a g i n a p r z e w id y w a n y ro zw ój
p ortu oraz np. w Połc zy n ie Zdroju ze w zględu na r o zw ó j u z d ro w is k a oraz w n ie k tó r y c h in n y c h n iezn iszczo ny ch m iastach. W z w ią z k u z z a g ad n ie n ia m i k o m u n ik a c y jn y m i nie m ożna rów nież p o m in ą ć w c ią ż p o k u t u ją c y c h p om y słów do „ o tw ie r a n ia p e r s p e k t y w “ w dzielnicach z a b y tk o w y c h n a d o m in u ją c e o b ie k ty z a b y tk o w e (jak np. kościoły). D ążen ie do w y b u r z e n ia w a r to ś c io w y c h nieraz niniejszy ch b u d y n k ó w czy zespołów z a b y tk o w y c h , d a ją c y c h skalę ty m do m in a n to m , n iez g o d ne jest z t r a d y c j ą i p l a s t y k ą d a w n y c h m ia st z a b y tk o w y c h .
Zieleń o c h a ra k te r z e z a b y tk o w y m jest j a k b y o rg anic zn y m n ie z b ę d nym elem entem n i e k tó r y c h o b ie k tó w z a b y tk o w y c h i łącznie z nim i s t a nowi do piero w ła ś c iw ą całość. W szelkie więc p r o je k ty , d oty czące o d b u d o w y m iast — rów n ież i ten c z y n n ik p o w in n y mieć n a u w a d z e . D o ty c z y to rów nież, w y d a j e się, i p e jz a ż u Ziem P om orza Zachodniego, a w szcze gólności m alow niczego u s y t u o w a n i a w ielu m iast w otoczeniu lasów, rzek i jezior, w k tó ry c h p rze g lą d a się n ieje d n o k ro tn ie w s p a n ia ła s y lw e ta d a w n y c h ś redn iow ieczn y ch grodów.
N a le ży p rzy p u sz c z ać , że p rzy o d p o w ie d n im w ysiłk u i w s p ó łp ra c y poszczególnych czy n n ik ó w , z a jm u ją c y c h się i in te re s u ją c y c h o d b u d o w ą miast Pom orza Zachodniego — d a ło b y się osiągnąć w y n ik i, k tó re , u w z g lę d n ia ją c z a ró w n o w a r u n k i gosp od arcze ja k i nowoczesne p o s tu la ty u rb a n is ty c z n e i techniczne — p o z w o liły b y n a z ach ow anie w m a k s y m a l n y m s topn iu w szelkich ce n n y ch wartości z a b y tk o w y c h , ta k ist niejących , j a k i m ożliw ych do odbudow Ty, bądź rek o n stru k c ji. G e n e r a l nej r e c e p ty na s p ra w ę o d b u d o w y m ia st z a b y tk o w y c h niesposób u s ta lić. D ro g a do ro zw ią z a n ia tych z a g ad n ie ń p ro w a d z i przez w nik liw e, r a c jo n a ln e i w szechstron n e o p ra c o w a n ie p la n ó w szczegółow ych z a go spo d a r o w a n ia p rze strz e n n eg o dzielnic z a b y tk o w y c h w n a w ią z a n iu do c a łości m iasta i roli d a n e g o o środka wr regionie b ą d ź wT skali o g ó ln o k ra jow ej.
Na k o n fere n c ja c h , k tó re o d b y w a ł y się w- końcu s ie rp n ia r!>. w Re g ionalnej D y r e k c ji P la n o w a n ia P rz es trz e n n e g o wT Szczecinie ustalono kolejność miast, k tó re ze względu n a p o trz e b y życia gospodarczego, z a g a d n ie n ia k o m u n ik a c y jn e tudzież p r z e w id y w a n ą o d bu d ow ę w y m a g a ją szybkiego o p ra c o w a n ia szczegółow ych planów' z a g o sp o d a ro w a n ia p r z e strzennego. M iasta te zostały podzielone na 5 g r u p y w zależności od k o lejności ew. o p ra c o w a n ia planów szczegółowych, a m ianowicie:
I - s z a g r a p a: Stargard, P y rzy ce, Ś w in ou jście (port), Słupsk, K ołobrzeg (port), C hoszczno, Łobez, Św idw in, D raw sko, K oszalin , Sław no, P o łczy n Zdrój (uzdrow isko).
II - g a g r u p a : G ryfice, K am ień P om orski, W olin (prace archeol.), U stk a (port i uzdrow isko). G ryfino. Barlinek. C złu ch ów . C hojna. Resko, C hociw el, B iałogard. N ow ogard.
I I I - c i a g r u p a : M aszew o, G olen iów , M yślibórz, C zaplinek, P łoty, B ytów , T rzcińsko Zdrój. Z łocieniec, Szczecinek, Z łotów , Recz, Człopa.
