w j.go - i zlo w o a z -

Dr

hab. Witold Nowak, prof.

IIR

Rzeszow, Instytut

Historii UR

15.t0.2017 r.

Recenzja rozprawy doktorskiej mgra Piotra Domki Problem zla

w tw 6rczo S ci es eisty cznej Czeslaw u Milosza

Wstgp

Autor rozprary podj4l sig rekonstrukcji pogl4d6w

Czeslawa Milo sza na zlo . B azq 2r o dLow q pr aay j e st ob szerna esei styka Mito sza.

Pytanie

o

^zLo

- ^j.go

^przyazyny

ⁱ

^naturg

-

^naleLy do klasycznych zagadnieh

filozofii.

Stawiali

je

mySliciele staroLytni (Sokrates, Platon,

stoicy), a z jeszcze wigksz4

dobitnoSci4

postawili

chrzeScijariscy

mySliciele

Sredniowiecza.

Centraln4

^pozryajQ

pytanie unde

malumT zyskaLo

w my6li

Sw. Augustyna,

ktory

odpowiadajqc na nie nawi4zal do manicheizmu.

W

optymistycznej

filozofii

6w. Tomasza

zlo

traci wiele ze

swej dawnej mocy,

jednak

_wcrqL

jest

_powahnie rczwa2ane.

W filozofii

nowozytnej pytanie

o

zLo stawia G. W. Leibnrz wprowadzajqc pojgcie

i

koncepcjg teodycei,

W wieku XVIII I.

Kant jest

tym, kt6ry

przypomina

swoim czasom o ^istnieniu pierwiastka radykalnego zla w

^istotach

ludzkich. W XIX w. przyazyn zla

poszukuje

A.

Schopenahauer. Do

autor6w, dla ktorych pytanie unde malum? mialo

pierwszorzEdne znaczenie w nowszych czasach nalezeli F. Dostojewski

i

S. Weil.

W filozofii od

dawna odr6zniono

zlo

naturalne

r zlo

moralne.

Pierwsze to te odmiany zla, ktorych wystgpowanie powoduje bieg samej

przyrody, zlo _,,bez autora" (powodzie, trzgsienia ziemi,

^walka

wewnqtrzgatunkowa

i

migdzygatunkowa).

Zlo

moralne

z kolei to

^zlo

majqce sprawcg,

zto

czynione umySlnie

przez czlowieka. Dodam

od razu, ze

Autor

przedldadanej rozprawy skupia sig na

tym

pierwszym, na

zlu

naturalnym, podqlajqc za samym Mitoszem

i

za gnozq. Sigga teL co

prawda do tekst6w Mitosza podejmuj4cych problematykg wad i

grzech6w

ludzkich -

^zwlaszcza

^do

^eseju

^Saligia - ^jednak

^{gtr6wny nurt}

j.go rozwaLah biegnie torem wyznaazonym przez problemy

zla naturalnego.

Warto zauwaLy(, 2e w ^{gnozie zlo moralne,} czyh

Swiadome zloczynienie przez Iudzi

jako wolne podmioty

ulega roztopieniu

w

zlu

naturalnym. Odbiera sig tu wolnoSi istocie ludzkiej, ktora

podlega

zniewoleniu zlu ^jako potgznej kosmicznej sile, Gnoza

odbiera

czlowiekowi moc. a ao za tym idzie

tak2e cze1c sodno6ci. ^Godno66

bowiem wiqhemy

w

duzej mierze z wolno$ci4 samostanowienia,

w

lym z moznoSci4 wyboru ^przez czlowieka dobra przed zlem, a nawet

zla

przed dobrem.

Struktura pracy

Praca

Iiczy 272

stron, sklada sig ze wstgpu, czterech rozdziaLow, zakohczema

oraz bibliografii podzielonej na literaturg podmiotu i literaturg przedmiotu. Dot4czono takhe streszczenie

anglojgzyazne.

Struktura praay jest dobrze

przemySlana

r sLu?y

systematycznej rekonstrukcji pogl4d6w Mitosza na zlo,

\tuly

podrozdzialow zawierajq co prawda wiele metafor, ale zaldadajqc,

i?po

^praca Autora siggn4 osoby

zainteresowane Mitoszem, ewentualne w4tpliwoSci co

^do

wiel oznaczno ⁶ ci owych

tytutow

naIe?y oddal i 6.

Na s. 8 Autor wyja6nil, co

uwa2a

za novum swojej

ptac

;,

_a

mianowicie systematyczne skupienie uwagi na eseistyce

Milosza,

czego dotychczasowi interpretatorzy

jego dziela w

kontekScie

refleksji

nad zlem ^jeszcze nie

zrobili.

Autor

slusznie wyszedl

od

ukazania

filozoficznych, religijnych i mistycznych

2rodel mySlenia

Milosza i

^ukazal najwaLniejsze postaci

i nurty

mySlowe,

ktore uformowaly noblistg. Znajdziemy tu

^{zatem E.}

Swedenborga, W.

Blake'a,

J. Boehme,

L.

Szestowa,

N.

Bierdiajewa, S.

Weil, O. Mitosza.

Autor trafnie przywoluje teksty owych

filozofow,

^pisarzy

i

poet6w

i

^{Swietnie pokazuj}

e

oddziaLywanie

ich idei na

konstelacjg poglqdow Milosza na z-Lo. Dostrzega tak2e egzystencjaln4 doniosloSd problematyki

zta i ^jej ujgcia przez

Czeslawa

Milosza i potrafi tg

doniosloSd dobrze wyakcentowa6.

W

^ukazanru

milieu dziela Mitosza nie ma

^2adnych

brak6w.

Merytory

czna ocena

pracy

Pracajest rzetelnie napisana.

W

pracy przewaLa

tryb

referowania

pqgl4d6w Mitosza oraz irnych autor6w. Styl rozprawy jest _{prosty i}

elegancki, zdania s4

niezby

dlugie

i

nie nadmiernie zloZone. Spoza stylu przebtja najczElciej ^j asna mySl Autora.

Autor wykorzystal

odpowiedni4 bazg 2rod1ow4,

nie ma w

niej

brak6w ani opuszczeh. Zacytowano kluczowe dla

Miloszowego

mySlenia o ztv ^fragmenty pism noblisty. Dokonano ich

^trafnej,

poglgbionej i wielostronnej interpretacji. Autor dowi6dt

zdolno6ci

l<rytycznej anahzy tekstu literackiego i filozofieznego, a

^takhe

umiej gtno Sci anahzy por6wn aw czej tekst6w.

Godne uwagi i doceniania jest, i2 mgr Domka nie tylko

wyeksplikowatr

Mitoszowe

pogl4dy

na

naturg Swiata

i czlowieka,

Iecz takhe odtworzyt Miloszow4 historiozofrg,

w

kt6rej kwestia

zlai

skaaenia czlowieka przez zLo odgryw a zasadniczq roIg.

Anahzy

przeprowadzone

w ^pracy wiod4 Autora do tezy, i2 w

pismach

Milosza

da

sig

odnaleLc remedium na problem

zla w

^Swiecie.

Remedium

tym jest - ^{jak trafnie}

^pisze

-

^tw6rczo56

^{(s. II7). Autor}

^nie

tdziejednak dalej, to znaczy me zadaje sobie trudu, aby odpowiedzied na

pytanie,

dlaczego

tw6rcze Zycie

stanowi4ce

w jego opinii

owo remedium Mitrosza na do6wiadczenie zla

i pustki

moralnej Swiata - jest cenne.

Uwagi krytyczne

, Najwigcej uwag

l<rytycznych

budzi formalna strona rozprary.

Btgd6w stylistycznych w ^{tek6cie jest naprawdg sporo.}

^Odnoszg

wrahenre, 2e

Autor

nie zdqLyl skrupulatnie przejrzed

w

^{aspekcie jgzyka}

ostatniej wersji

przedkladanej

rozprary i ^trudno go z tego

^zarzvtu wytlumaczy6. Zdarza sig mn6stwo literowek, zastosowania wyraz6w

w niewtaSciwym przypadku,

rozpoazynania

nowego zdania od

^.vqtrazu

pisanego

z malej litery, u|ycra

niewtra6ciwego

Wrazu. Np. na s.

¹⁵⁷

winno by6 ,,slawd", ^d

nie

,,slawna".

Na

s. 115 powt6rzono raz za razem

stowo ,jest", na s. 54 ^slowo

,,sens",

a na s. 129 i ^s.

niepotrzebnie wprowadzono Srednik, Notorycznie brakuj e przecink6w przed ,,ale", ^np.

s. 136.

Na

s.

16I

wraz pojawia sig

w zlym

przypadku.

I tak

dalej,

i

tym podobne.

Jak na polonistg blgdow jgzykowych i redakcyjnych

^jest

niestety zadziwrajqco wiele. ^B14d ,,liter6wki" wystgpuje nawet w

ostatnim zdaniu pracy

w

Zakohczeniu.

Naukowy

aparat

formalny pracy tei budzi

zastrzehenra. Zdarza sig,2e cytowane po raz kolejny

w

przypisach prace wystgpuj4

z

^peLnym,

zup elnie ^j uz ni epotrzebnym, opi sem bib lio grafi aznym.

Mankamentem rozprary jest powierzchownoSi

niekt6rych

fragment6w

rozwaLah,

tych

zwlaszcza,

w kt6rych omawia

^pogl4dy

filozof6w. Na s. ¹⁶⁰ uwagi o filozofii Hegla s? bardzo

ptytkie.

OczywiScie

trudno wymagai od

doktoranta

filologii polskiej

zdolno5ci do p o gt gb

ionej

analizy

flozofrcznej,

ni emni ej

Gdy Autor omawia kwestig

apokatastazy

jako

_stanowiska

teologicznego

nie

wspomina

w ogole o jego

_waLnym wsp6trczesnym eksponencie, kt6rym jest ks. W. Flryniewicz.

Za

^ra?qce

uwalam definiowanie kluczowych termin6w - ^jak

wymieniona wyhei apokatastaza z&, jak wolno

przypuszcza1,

wikipedi4. Terminy tej wagi definiujemy za klasycznymi

slownikami, encyklopediami etc.

i

zawsze z podaniem Lrodla.

Wiele my51i zostato w pracy powt6rzonych

i

powt6rzonych w taki

spos6b,

i2nte

znajdujemy dla tego zabiegu uzasadnienia.

Za

raZqcy nale?y uzna6

kilkukrotny

zabteg

Autora

polegajqcy na

zacytowaniu zdania jakiego6 filozofa bez podania jego

_doktadnej

lokalizacji. Np. na s.

110

Autor cytuje zdanie B.

Pascala: _,,Ja jest

wstrgtne". Nie ^{podaje jednak strony} Myili ani autora

przeldadu.

Podobnie

na s.

164. S4

to

sprawy wahne, poniewaz roLnt tlumacze

w

r62ny, niekiedy odmienny spos6b oddaj4 terminy

i

frazy obcojgzyczne,

Nie jest prawd4, 2e - ^{jak pisze Autor - Zrodlo}

filozofowania upatrywal

w

zdziwieniu Platon, bo taki pogl4d jest klasycznie wiqzany z Arystotelesem.

Niekt6re

fragmenty

pism Milosza

mohna

by pominqc

dIa dobra

rozprary, inne przeciwnie - ^{brakuje ich. Dziwi mnie bardzo}

^brak

obszerniejszych odwotari

do

znakomitego eseju

Saligia

poSwigconego

przez Milosza siedmiu

grzechom gtr6wnym.

Jest to wszak tekst, w kt6rym Mitosz omawia

rodzaje

zla

moralnego, zLa rodzqcego

sig w podmiocie ludzkim. Autor tymczasem potraktowal 6w esej

^do66

pobieznie.

Interesuj4ce bytoby dokonanie por6wnania

Miloszowych

pogl4d6w na zlo

przedstawionych

w ^jego

^eseistyce

oraz tych,

kt6re zawrera poezja tego autora. Komparacja taka pokazalaby sp6jno56 bqdL niesp6jnoSd

pogl4dow Mitosza. Brak odwolari do takich wizji

nale2y uzna1 za mankament ^r ozpr a.uq1.

Brakuje w ^pracy

odniesieri

do my6li M,

Zdziechowskiego,

kt6ry stanowit istotne lrodlo mySli Mitosza. Zdziechowski

interesowal sig

problematyk4 zla, zwlaszcza zta moralnego, napisal rozpraw7

O olcrucieris twie polwigcon4 tym kwestiom.

Rozczarowuje sk4pe przywolywanie przez

Autora autorytatywnych

rozpraw

poSwigconych

problematyce filozofii

^zLa

i

gnozie

(H.

JonaS,

G. _Quispel). Gdyby

zechciaL

On

po6wigci6 wigcej czasu

na ich lekturg, wtedy

Jego

analizy bardzo

zyskalyby

na

gtgbi,

Autor cytuje

wprawdzie prace

H.

Jonasa

i ^G.

_Quispela,

^{ale bez}

^ich

rzetelnej analizy.

Za glowny

mankament

rczprary

uwazam

brak

prze$ledzenia

i om6wienia ewolucji ^pogl4d6w Milosza na temat zla.

^Owszem,

znajdziemy

tu

fragmenty,

kt6re

ukazujq zmiang

owych

pog14d6w, lecz

brakuje

rzetelnego

ujgcia owej ewolucji i

powtqzania

jej ze

Swiatem

Miloszowych lektur

oraz wydarzeh

z tycia

osobistego oraz spoleczno- polrtycznego kontekstu, w kt6rym sig poruszal.

Ocena koricowa

Przedlohona praca

jest

nowatorska.

Nowatorski jest

sam wyb6r tematu,

kt6ry

skupia sig na eseistyce

Mitosza. Analizy

dokonane przez

Autora oraz wnioski, kt6re z nich wyprowadza aczkolwiek w niekt6rych wypadkach niepoglgbione w zadowalaj?cym

stopniu

sktaniaj4 do wysokiej oceny pracy jako caloSci. Stwierdzam,

Le

przedlohona rozprawa spetrnia wymagania stawiane

^rozprawom

doktorskim i

^wnoszg

o

dopuszczenie doktoranta

do

dalszych etap6w procedury uzyskiwania stopnia naukowego doktora.