DZIAàANIA WSPIERAJĄCE OCHRONĉ KRAJOBRAZU
KULTUROWEGO I PRZYRODNICZEGO W POLSCE NA
PRZYKàADZIE PILOTAĩOWEGO PROGRAMU LEADER+
Michaá Borowy, Janina Sawicka
1Szkoáa Gáówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Streszczenie. Celem opracowania jest wskazanie dobrych przykáadów zagospodarowania
funduszy unijnych w celu ochrony i wykorzystywania zasobów dziedzictwa przyrodnicze-go i kulturoweprzyrodnicze-go na obszarach wiejskich. Przykáady takie dowodzą, Īe rozwój turystyki, promocja tradycyjnej kultury materialnej i niematerialnej oraz ochrona Ğrodowiska przy-rodniczego moĪe iĞü w parze z rozwojem lokalnej gospodarki. Dobre pomysáy i praktyki przyczyniają siĊ równieĪ do aktywizacji samorządów lokalnych, rozwoju maáej przedsiĊ-biorczoĞci wĞród mieszkaĔców i tym samym wpáywają na poprawĊ warunków bytowych ludnoĞci mieszkającej na wsi. W Polsce PilotaĪowy Program Leader+ zostaá uruchomiony w latach 2004–2006 i juĪ staá siĊ atrakcyjnym dla wiejskich spoáecznoĞci sposobem pozyskiwania Ğrodków na rozwój. W ramach przeprowadzonych konkursów wyáoniono osiemdziesiąt projektów, na realizacjĊ których lokalne grupy dziaáania otrzymaáy dotacje. W artykule analizuje siĊ wybraną z ogólnej populacji projektów próbĊ dwudziestu piĊciu, w tym gáównie ze wzglĊdu na zawarte w nich propozycje dziaáaĔ wspierających ochronĊ krajobrazu kulturowego i przyrodniczego, a tym samym dobrze wpisujących siĊ w ogólno-krajową strategiĊ zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich.
Sáowa kluczowe: PilotaĪowy Program Leader+ (PPL+), dziedzictwo kulturowe i
przyrod-nicze, zrównowaĪony rozwój, Polska
WSTĉP
Czáonkostwo Polski w Unii Europejskiej daje moĪliwoĞü wykorzystania Ğrodków po-mocy publicznej jako nowych Ĩródeá fi nansowania projektów mających na celu zacho-wanie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Podstawowym instrumentem wsparcia tego rodzaju inicjatyw są fundusze takie jak: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalne-go, Europejski Fundusz Spoáeczny, Fundusz SpójnoĞci, Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (sekcja Orientacji) przeksztaácony od 2007 r. w Europejski Fundusz
Adres do korespondencji – Corresponding author: Michaá Borowy, Janina Sawicka, Szkoáa Gáówna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydziaá Ekonomiczno-Rolniczy, Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa, e-mail: janina_sawicka@sggw.pl
Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich. JednoczeĞnie Polska, jako kraj uczestniczący w Europejskim Obszarze Gospodarczym, uprawniona jest do korzystania z dodatkowych dwóch instrumentów fi nansowanych z budĪetu trzech krajów Europejskiego Stowarzy-szenia Wolnego Handlu (EFTA), tj. Islandii, Lichtensteinu i Norwegii. Kraje te w zamian za moĪliwoĞü korzystania ze swobód Jednolitego Rynku stworzyáy Norweski Mechanizm Finansowy i Mechanizm Finansowy EOG w celu udzielenia pomocy mniej zamoĪnym krajom czáonkowskim UE.
Z punktu widzenia ochrony krajobrazu kulturowego oraz przyrodniczego w latach 2004–2006 istotne znaczenie miaáy dziaáania w ramach Sektorowych Programów Ope-racyjnych (SPO), takich jak: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalne-go, SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĪywnoĞciowego i rozwój obszarów wiejskich”, SPO „Rozwój zasobów ludzkich”, SPO „Wzrost konkurencyjnoĞci przedsiĊ-biorstw”. Z punktu widzenia samej ochrony przyrody istotne znaczenie ma równieĪ SPO „Ryboáówstwo i przetwórstwo ryb”. Trzeba jednak pamiĊtaü, Īe najwiĊksze wsparcie UE dla sektora ochrony Ğrodowiska w Polsce pochodzi z Funduszu SpójnoĞci.
Dodatkowe moĪliwoĞci fi nansowania projektów z funduszy unijnych dawaáy tzw. ini-cjatywy wspólnotowe. WĞród nich, z punktu widzenia omawianych kwestii, na szczególną uwagĊ zasáuguje inicjatywa Leader, w Polsce realizowana jako PilotaĪowy Program Leader+, którego jednym z priorytetów jest wspieranie naturalnego i kulturowego dziedzi-ctwa terenów wiejskich. W nowej perspektywie fi nansowej w latach 2007–2013 dziaáania inicjatyw przeszáy do programów operacyjnych fi nansowanych z funduszy unijnych. W Programie operacyjnym rozwój obszarów wiejskich 2007–2013 zostaáy wyodrĊbnione tzw. osie priorytetowe obejmujące grupy instrumentów polityki: oĞ 1 – gospodarcza, oĞ 2 – Ğrodowiskowa, oĞ 3 – spoáeczna, oĞ 4 – inicjatywa Leader. PodejĞcie Leader powinno byü równieĪ wykorzystywane w instrumentach wszystkich osi, w tym gáównie osi 3. Tak wiĊc pozytywne doĞwiadczenia dziaáaĔ Leadera z przeszáoĞci przeáoĪyáy siĊ na wzrost jego znaczenia a tym samym puli Ğrodków fi nansowych w perspektywie bieĪącej. Tym bardziej wiĊc poĪyteczne jest analizowanie pierwszych doĞwiadczeĔ z realizacji progra-mu w Polsce.
CEL I METODA BADAē
Celem opracowania jest przedstawienie wyników analizy i oceny projektów, które uzyskaáy dotacje unijne w ramach PilotaĪowego Programu Leader+, w Polsce realizowa-nego po raz pierwszy, gáównie pod kątem przeznaczenia Ğrodków UE na dziaáania ochrony i wykorzystania regionalnych zasobów dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego.
W Polsce organizacyjne przygotowanie inicjatywy Leader odbyáo siĊ dwóch etapach. Pierwszym etapem byá Schemat I, gdzie celem byáo zorganizowanie siĊ i sformalizowanie lokalnych partnerstw, tak zwanych Lokalnych Grup Dziaáania (LGD), które to partnerstwa miaáy za zadanie opracowaü dla obszaru swego dziaáania strategie rozwoju: Zintegrowane Strategie Rozwoju Obszarów Wiejskich (ZSROW). NastĊpnym etapem jest Schemat II. Do drugiego etapu przeszáy tylko te LGD, które po przejĞciu procedur konkursowych uzyskaáy dotacje na realizacjĊ wáasnych pomysáów (zawartych w ZSROW), mających charakter „kompleksowych projektów o charakterze wielosektorowym, uwzglĊdniają-cych w szczególnoĞci rozwój turystyki, ochronĊ oraz promocjĊ Ğrodowiska naturalnego,
krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych, popularyzacjĊ i rozwój produkcji wyro-bów regionalnych, a takĪe dziaáania szkoleniowe”. ĝrodki na realizacjĊ dziaáaĔ w ramach obydwu schematów przydziela instytucja wdraĪająca program, tj. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA).
Przedmiotem analizy niniejszego opracowania staáy siĊ wnioski o dofi nansowanie skáadane przez benefi cjentów (LGD) do instytucji wdraĪającej, którą jest FAPA. Procedu-rom konkursowym poddano 162 projekty, spoĞród których w dwóch rankingach (woje-wódzkim i ogólnopolskim) wyáoniono 80 najwyĪej punktowanych wniosków kwalifi ku-jących wáaĞciwe LGD do podpisania umów o dofi nansowanie ze Ğrodków publicznych.
Z grupy zwyciĊskich projektów do analizy przyjĊto 25-elementową próbĊ reprezenta-tywną (dobór losowo-kwotowy – rys. 1).
2 5 7 1 2 8 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 15–25 26–35 36–45 46–55 56–65 66–75 % liczba wniosków
Rys. 1. Planowany udziaá wydatków na ochronĊ krajobrazu kulturowego i przyrodniczego w caá-kowitej wartoĞci projektów (%)
Fig. 1. Planned part of the expenses on protection of cultural and natural scenery in total value by projects (%)
ħródáo: Badania wáasne. Source: Own research.
CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU LEADER+
Dziaáanie 2.7. „PilotaĪowy Program Leader+” w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĪywnoĞciowego oraz rozwój ob-szarów wiejskich 2004–2006 ma na celu pobudzenie aktywnoĞci Ğrodowisk lokalnych i ich zaangaĪowanie w tworzenie oraz realizacjĊ lokalnych strategii rozwoju obszarów wiejskich [Informator dla organizacji pozarządowych 2004].
ZASADY UDZIELANIA POMOCY
W ramach Schematu II pomocą zostaáy objĊte: dziaáalnoĞü operacyjna LGD, promocja i informacja dotycząca zaáoĪeĔ i sposobu realizacji strategii rozwoju obszarów wiejskich, pomoc szkoleniowa i doradcza w zakresie przygotowywania i realizacji projektów
doty-czących strategii rozwoju obszarów wiejskich. Dofi nansowanie dotyczy takĪe przygoto-wywania opracowaĔ, analiz i dokumentacji związanej ze szczegóáowym planowaniem inwestycji oraz kreowaniem nowych produktów i usáug zgodnie z zaáoĪeniami strategii rozwoju obszarów wiejskich. Wsparcie fi nansowe obejmuje teĪ organizacjĊ imprez pro-mujących region, a w szczególnoĞci jego produkty, usáugi, kulturĊ i sztukĊ, dotyczy teĪ wspóápracy i wymiany doĞwiadczeĔ pomiĊdzy Lokalnymi Grupami Dziaáania na poziomie krajowym i miĊdzynarodowym w zakresie wdraĪania strategii oraz organizacji pracy grup.
PRZEZNACZENIE I WYSOKOĝû WSPARCIA
W ramach projektów wyróĪniono cztery priorytetowe kategorie dziaáaĔ:
1. Zastosowanie nowych informacji know-how i nowych technologii w celu podniesie-nia konkurencyjnoĞci produktów i usáug obszarów wiejskich.
2. Poprawa jakoĞci Īycia na obszarach wiejskich. 3. Podnoszenie wartoĞci lokalnych produktów.
4. Wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturowych.
W ramach poszczególnych kategorii pieniądze powinny byü kierowane na: szkolenia, analizy i ekspertyzy, przedsiĊwziĊcia o charakterze informacyjnym, dziaáania na rzecz promocji regionu (w tym imprezy kulturalne), wspóápracĊ i wymianĊ doĞwiadczeĔ miĊ-dzy LGD.
Maksymalny poziom wsparcia wynosi 100% kosztów kwalifi kowanych. Maksymalna wysokoĞü pomocy przy realizacji projektu w ramach Schematu II wynosi 750 000 zá. Pomoc fi nansowa jest udzielana w formie refundacji poniesionych przez benefi cjenta kosztów kwalifi kowanych projektu.
WYNIKI BADAē
W wylosowanej do analizy próbie dwudziestu piĊciu projektów z ogólnej populacji osiemdziesiĊciu kategoriami, wĞród których najczĊĞciej wystĊpowaáy dziaáania związane z tematem badaĔ, byáy Priorytet III, czyli podnoszenie wartoĞci lokalnych produktów, zwáaszcza przez uáatwienie maáym jednostkom produkcyjnym dostĊpu do rynków po-przez wspólne dziaáania, oraz zadania w ramach Priorytetu IV dotyczące wykorzystania zasobów kulturowych oraz Ğrodowiska naturalnego (w tym potencjaáu obszarów nale-Īących do sieci Natura 2000). Wiele zawartych w projektach dziaáaĔ miaáo charakter interdyscyplinarny, a musiaáy byü zakwalifi kowane w harmonogramie tylko do jednej z kategorii.
Lokalny produkt w analizowanych projektach ma szeroką interpretacjĊ. Mogą byü nim bowiem zarówno miejscowe atrakcje turystyczne, takie jak np.: oferta agroturystyczna, markowe wyroby przemysáu przetwórstwa spoĪywczego czy teĪ tradycyjne wyroby rzemio-sáa ludowego (np. tradycyjne hafty [LGD – Stowarzyszenie ĝwiatowid], wyroby kowalstwa artystycznego, wyroby garncarskie, ciesielskie, wikliniarskie), ciasta obrzĊdowe, kulina-ria regionalne, zioáa [LGD – Spichlerz Górnego ĝląska] i kwiaty [LGD – Dunajec-Biaáa], dawne instrumenty muzyczne, produkty pszczelarskie czy charakterystyczne dla danego regionu tradycyjne uprawy lub hodowla zanikających ras zwierząt gospodarskich.
W projektach poĞwiĊcono duĪo uwagi potrzebom i pomysáom inwentaryzowania zaso-bów dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz koniecznoĞci wydawania katalogów lokalnych zabytków kultury i przyrody czy tradycyjnych produktów i ich wytwórców. Dziaáania takie uznano za bardzo istotne. Opracowanie bowiem rzetelnej dokumentacji, najczĊĞciej na podstawie badaĔ ankietowych przeprowadzonych wĞród mieszkaĔców, stanowi wartoĞciową formĊ ochrony dziedzictwa kulturowego.
Niektóre, mniej popularne i zanikające przejawy wytwórczoĞci ludowej mogą w ten sposób zostaü ocalone od zapomnienia. Przykáadem takich dziaáaĔ jest np. na ĝląsku baza danych ĝląskiej SpiĪarni [LGD – Spichlerz Górnego ĝląska] zawierająca informacje o specjaáach kulinarnych z terenu Górnego ĝląska. W Lubelskiem z kolei planuje siĊ opracowanie informatora o wyrobach rĊkodzielniczych oraz osobach zajmujących siĊ rĊkodzieáem w regionie [LGD – Lubelsko-Mazowiecka Grupa Dziaáania na rzecz Roz-woju Wsi]. Zamierza siĊ opublikowaü te informacje równieĪ na stronie internetowej i wy-daü w formie broszury. Warto podkreĞliü, Īe tego rodzaju dziaáania zostaáy zaplanowane przez wiĊkszoĞü LGD.
W ramach podnoszenia wartoĞci lokalnych produktów (Priorytet III), obok szkoleĔ dotyczących prowadzenia gospodarstw agroturystycznych lub pozyskiwania alternatyw-nych Ĩródeá energii, znalazáo siĊ równieĪ miejsce na zajĊcia poĞwiĊcone tradycyjnym produktom i umiejĊtnoĞciom. W województwie ĞwiĊtokrzyskim prowadzone są np. pod hasáem Ocaliü od zapomnienia warsztaty z rĊkodzieáa ludowego. Uczestnicy takich spotkaĔ mogą zapoznaü siĊ z dawnymi technikami rzemiosáa wiejskiego, dotyczącymi budownictwa (ciesielstwo) [LGD – Tutaj Warto], kowalstwa artystycznego [LGD – Zie-mia Gotyku], hafciarstwa, tkactwa, wikliniarstwa czy zielarstwa. Uczestnicy warsztatów mogą teĪ nauczyü siĊ gry na tradycyjnych instrumentach muzycznych [LGD – Stowarzy-szenie Rozwoju Orawy] oraz wzbogacaü wiedzĊ z zakresu lokalnych tradycji związanych z uprawą niektórych gatunków warzyw czy roĞlin ozdobnych oraz zbóĪ uprawianych tradycyjnie w regionie, np. gryki czy winoroĞli. Szkolenia dotyczą teĪ hodowli zanika-jących, a kiedyĞ typowych dla okreĞlonych regionów ras zwierząt gospodarskich [LGD – Tutaj Warto] oraz pszczelarstwa [LGD – LIDER w EGO].
Szkolenia realizowane w ramach podnoszenia wartoĞci lokalnych produktów nie tyl-ko podnoszą kwalifi kacje czáonków miejscowej spoáecznoĞci, ale mają równieĪ wpáyw na ksztaátowanie ĞwiadomoĞci wartoĞci rodzimej kultury. Skupienie uwagi na tej formie edukacji otwiera szansĊ ochrony tradycyjnej kultury, w tym m.in. ginących zawodów.
Ponadto organizowane bĊdą konkursy kulinarne dotyczące regionalnych potraw oraz igrzyska związane z tradycyjnym rzemiosáem. Dobrymi przykáadami są tu m.in.: Konkurs wypieku kartacza [LGD – LIDER w EGO], Kulinarne dziedzictwo Borów Tucholskich [LGD – Bory Tucholskie], GórnoĞląski konkurs na danie roku [LGD – Spichlerz Górnego ĝląska], Igrzyska kowalstwa artystycznego czy MiĊdzynarodowe zawody drwali [LGD – Górna Prosna].
W niektórych gminach zamierza siĊ wydaü publikacje dotyczące ginących zawodów, np. Stowarzyszenie Rozwoju Gmin i Miast Powiatu GarwoliĔskiego Wspólnota Powia-towa z woj. mazowieckiego opracuje folder Zapomniane zawody (rzeĨbiarstwo i wyroby rzemiosáa tradycyjnego).
Celem planowanych szkoleĔ jest równieĪ wyposaĪenie lokalnych producentów w praktyczne umiejĊtnoĞci pisania wniosków i projektów o sfi nansowanie inwestycji
i przedsiĊwziĊü zapisanych w ZSROW. Prowadzone bĊdą dziaáania z zakresu marketin-gu, które mają umoĪliwiü wytwórcom wejĞcie na rynek ze swoimi produktami. Szkolenia tego typu czĊsto mają byü uzupeániane seminariami i konferencjami poĞwiĊconymi prob-lematyce związanej m.in. z tradycyjnym produktem lokalnym i jego wykorzystaniem w rozwoju przedsiĊbiorczoĞci. Przykáad moĪe tu stanowiü zaplanowana przez LGD Ziemia Gotyku z woj. kujawsko-pomorskiego konferencja. Produkt lokalny jest postrze-gany jako element promocji obszarów wiejskich oraz podkreĞlane jest jego znaczenie w podtrzymywaniu poczucia toĪsamoĞci kulturowej mieszkaĔców regionu. Konferen-cja bĊdzie zorganizowana z udziaáem najlepszych speKonferen-cjalistów w dziedzinie budowania marki i kreowania produktu lokalnego. W innych regionach Polski takĪe zaplanowano podobne szkolenia i spotkania konferencyjne.
W ramach promocji produktu lokalnego LGD przewidziaáy warsztaty dla wytwórców produktów lokalnych. Dotyczą one certyfi kacji produktów i zarządzania marką regio-nalną. Planowane jest równieĪ utworzenie organizacji zrzeszającej producentów, która zajmie siĊ promocją i dystrybucją produktów lokalnych oraz uruchomieniem systemu certyfi kacji [LGD – Dobra Widawa] tych produktów, opracowaniem i promocją logo produktu lokalnego czy promocją na stronach www. BĊdą teĪ opracowywane foldery oraz bĊdzie prowadzona sprzedaĪ wysyákowa przez Internet. Dodatkowo planuje siĊ wy-stawy, festiwale (np. Festiwal Produktów Tradycyjnych Ziemi Gotyku), targi (krajowe i zagraniczne) produktów lokalnych oraz imprezy regionalne.
Wymienione wyĪej formy aktywnoĞci moĪna zaliczyü do grupy dziaáaĔ umoĪliwiają-cych odtworzenie, zachowanie, ochronĊ i promocjĊ elementów dawnej kultury lokalnej, w szczególnoĞci materialnej. W ramach projektów zostaną sfi nansowane równieĪ te dzia-áania, które bazują na folklorze i historii. Obejmują one prezentacjĊ dawnych obyczajów, obrzĊdów, lokalnej gwary, pokazy walk rycerskich, regionalnych taĔców, strojów i Ğpie-wów, a wiĊc takie dziaáania, które przyczynią siĊ do zachowania dziedzictwa kultury niematerialnej.
Podobnie jak w przypadku tradycyjnego produktu lokalnego, zostaáy przewidziane i w tym obszarze liczne szkolenia, m.in.: nauka taĔca i Ğpiewu regionalnego [LGD – Spichlerz Górnego ĝląska], tworzenie zespoáów, organizowanie dla nich wyjazdów na festiwale pieĞni i taĔca [LGD – Bory Tucholskie] oraz nauka gry na dawnych instrumen-tach [LGD – Stowarzyszenie Rozwoju Orawy]. RównieĪ w szkoáach organizowane są róĪnego rodzaju warsztaty i inscenizacje obrzĊdów, np. darcie pierza czy wytop smalcu z rodzynkami [LGD – WstĊga Kociewia, woj. pomorskie], przeznaczone dla najmáodszych odbiorców. Interesujący wydaje siĊ równieĪ pomysá LGD – Peráa Jury, gdzie zaplanowano zorganizowanie przy miejscowym zamku szkóáki rycerskiej.
W ramach omawianych projektów powstaną równieĪ dokumentacje oraz publikacje zawierające opisy historyczne i obyczajowe, a takĪe przepisy kuchni regionalnej czy do-kumentacje gwary lokalnej. MoĪna tu wymieniü m.in. opracowania dotyczące powiatu gnieĨnieĔskiego [LGD – Stowarzyszenie ĝwiatowid, woj. wielkopolskie] oraz KsiąĪkĊ o tradycjach ludowych, zwyczajach i dziaáaniach na terenie powiatu garwoliĔskiego [LGD – Wspólnota Powiatowa].
Ponadto bĊdą realizowane rozmaite konkursy, np. konkurs na najlepiej opowiedzianą legendĊ [LGD – WstĊga Kociewia] lub na najlepszą historyjkĊ związaną z lokalną tradycją. Materiaáy uzyskane z konkursu zostaną wykorzystane w przyszáych publikacjach i bro-szurach. Planowane są teĪ wystawy fotografi i oraz plenery artystyczne.
WYKONYWANIE ANALIZ I EKSPERTYZ DOTYCZĄCYCH OCHRONY ZABYTKÓW I ELEMENTÓW ĝRODOWISKA NATURALNEGO
NastĊpną grupą dziaáaĔ zawartych w omawianych projektach, mających na celu zachowanie i ochronĊ lokalnego krajobrazu kulturowego, są analizy i ekspertyzy. BĊdą one stanowiü solidną podstawĊ dla póĨniejszych inwestycji w ochronĊ zabytków czy elementów Ğrodowiska naturalnego. W grupie tych dziaáaĔ poĞwiĊcono duĪo uwagi inwentaryzacji oraz waloryzacji zabytków kultury materialnej i niematerialnej (np. zabyt-ki, muzea, izby regionalne, kapliczzabyt-ki, nekropolie, legendy, mity, przyĞpiewzabyt-ki, zwyczaje i obrzĊdy) [LGD – Bory Tucholskie].
Przykáad ochrony zabytków kultury materialnej moĪe stanowiü opracowanie pro-gramu konserwatorskiego dla zamku krzyĪackiego w Papowie Biskupim, obejmujące badania archeologiczno-architektoniczne, sporządzenie dokumentacji stanu zachowania obiektu, badania chemiczne próbek zapraw i detali, badania posadowienia i spoistoĞci murów, kwerendĊ historyczną itp.) [LGD – Ziemia Gotyku]. Ponadto bĊdą wykonane pro-jekty renowacji i dokumentacji starych cmentarzy wojennych [LGD – Dunajec-Biaáa], opisy zabytkowych eksponatów przeznaczonych dla izb regionalnych i muzeów.
WĞród projektów poĞwiĊconych ochronie Ğrodowiska naturalnego moĪna wyróĪniü m.in.: opracowanie koncepcji i dokumentacji uregulowania Wilgi [LGD – Wspólnota Powiatowa] w celu wytyczenia szlaku spáywu kajakowego i szlaku turystycznego wzdáuĪ tej rzeki, a takĪe projekt turystycznego zagospodarowania szlaków wodnych RuĪycy, Piáawy i Gwdy [LGD – Naszyjnik Póánocy]. Do tego rodzaju projektów naleĪy teĪ prze-prowadzenie analizy dotyczącej zagospodarowania odpadów poubojowych, gorzelnianych i innych [LGD – MiĊdzy Prosną a Wartą].
Dobrym przykáadem LGD, gdzie poáączono dziaáania związane zarówno z ochroną dziedzictwa kulturowego, jak i przyrodniczego jest Fundacja Bieszczadzka Partnerstwo dla ĝrodowiska, wspierająca rozwój markowego produktu turystycznego, jakim jest Zielo-ny Rower – Greenway Karpaty Wschodnie integrujący inicjatywy sektora dziedzictwa kulturowo-przyrodniczego i turystyki aktywnej w Bieszczadach. Zaplanowano tu m.in. opracowanie ekspertyz, dokumentacji, studiów wykonalnoĞci, kosztorysów kluczowych inicjatyw i przedsiĊwziĊü lokalnych sáuĪących rewitalizacji i ochronie zasobów dziedzi-ctwa kulturowego, historycznego, przyrodniczego, rozwoju produktów lokalnych, odno-wĊ i rozwój infrastruktury turystycznej. Wyszczególniono tu np. projekt rozwoju szlaku dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego Zielony Rower, ekspertyzĊ stanu obiektów mosto-wych i trakcyjnych Bieszczadzkiej Kolejki LeĞnej, opracowano dokumentacjĊ rozruchu linii na trasie Majdan-Wetlina oraz projekt sieci dystrybucji produktów lokalnych w wersji rzeczywistej, opracowano teĪ ofertĊ turystyki edukacyjnej tworzonej przez szkoáy w ramach programu Szkoáy na Zielonym Rowerze.
IMPREZY KULTURALNE I KONFERENCJE
Sfera kultury materialnej i niematerialnej moĪe byü prezentowana w trakcie lokal-nych imprez. Są nimi m.in. festyny, ĞwiĊta produktów rollokal-nych i hodowlalokal-nych, koncerty, biesiady, festiwale, jarmarki, a takĪe wydarzenia kulturalne związane z obrzĊdami (np. odpusty, doĪynki). W atrakcyjny sposób sáuĪą one nie tylko promocji regionu, ale takĪe
zachowaniu jego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, podtrzymaniu toĪsamoĞci kulturowej mieszkaĔców, oĪywieniu tradycji lokalnych, wzmacnianiu lokalnych wiĊzi spoáecznych, integracji stowarzyszeĔ i organizacji pozarządowych dziaáających na rzecz gmin. Tego rodzaju wydarzenia kulturalne zaczynają przyciągaü w ostatnich latach coraz wiĊksze rzesze turystów, szczególnie z miast. Stanowią one bowiem doskonaáą formĊ spĊdzania wolnego czasu poáączoną z edukacją regionalną.
W omawianych projektach przedstawiono wiele ciekawych przykáadów tego rodzaju imprez, np. festynów, wĞród nich m.in. Festyn Rzemiosáa i Folkloru w CiĊĪkowicach [LGD – Dunajec-Biaáa], Festyn tradycji lokalnych [LGD – Wieczno] organizowany w województwie kujawsko-pomorskim, którego celem jest oĪywienie miejscowych tra-dycji i wzmocnienie poczucia wáasnej toĪsamoĞci kulturowej przez czáonków lokalnej spoáecznoĞci. Kolejnym przykáadem moĪe byü festyn promujący zioáa jako produkt lo-kalny Spichlerza Górnego ĝląska. Uczestnicy festynów mogą jednoczeĞnie uczestniczyü w konkursach dotyczących lokalnej tradycji, historii, kultury i przyrody.
Równie czĊsto we wnioskach pojawia siĊ inna forma kultywowania tradycyjnej kul-tury lokalnej wystĊpującej jeszcze na obszarach wiejskich, jak np. organizowanie ĞwiĊta plonów, czyli doĪynek [LGD – Stowarzyszenie ĝwiatowid]. Pod nazwami Dni Gminnych czy Dni Kultury Ludowej kryją siĊ równieĪ inne imprezy, mające charakter kulturotwórczy, np. biesiady, jarmarki, festiwale, odpusty, przeglądy lokalnych zespoáów folklorystycz-nych, kapel, straĪackich orkiestr dĊtych.
Organizowanie Dni otwartych przez LGD – Fundacja Doliny Baryczy z Dolnego ĝląska umoĪliwia z kolei bezpoĞrednie spotkania z lokalnymi producentami. W tym przypadku zainteresowani mogą odwiedzaü prywatne stawy hodowlane, sady czy plantacje naleĪące do tych producentów. Dla osób zainteresowanych kulinariami w niektórych gminach za-planowano imprezy poĞwiĊcone regionalnej kuchni, np. Spichlerzowe smakowanie [LGD – Spichlerz Górnego ĝląska], Biesiada Jaüwieska w Krainie àowców Przygód [LGD – LIDER w EGO], gdzie planuje siĊ degustacje specjaáów jadáa jaüwieskiego. Grupa z województwa warmiĔsko-mazurskiego planuje poprowadziü warsztaty kulinarne i Konkurs kartacza.
Gminy, na których terenie znajdują siĊ zabytkowe obiekty, takie jak stare zamki, coraz czĊĞciej oferują widowiska w postaci walk czy turniejów rycerskich, np. Turniej rycerski na Zamku Bierzgáowskim [LGD – Ziemia Gotyku], Wielki poĪar Zamku w Gniewie [LGD – WstĊga Kociewia] czy inscenizacja Bitwy pod Szczekocinami [LGD – Peráa Jury].
W ramach dziaáaĔ o charakterze informacyjnym, dotyczących rozwoju regionu, LGD planują konferencje i seminaria naukowe. Przykáadem moĪe byü tu konferencja zatytuáo-wana Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze regionu Wieczno [LGD – WstĊga Kociewia] czy seminarium Amonity z Faustianki [LGD – Górna Prosna]. Imprezom kulturalnym oraz konferencjom towarzyszą liczne dziaáania promujące. WĞród nich do najczĊĞciej planowanych naleĪą: reklama w mediach, produkcje fi lmów o regionach, páyt CD zespo-áów folklorystycznych, audycji radiowych, redagowanie stron www (zawierające równieĪ zakáadki poĞwiĊcone produktowi regionalnemu), publikacje o zasobach kultury material-nej i niematerialmaterial-nej oraz wydawnictwa prasowe (zawierające informacje o odbywających siĊ imprezach, publikujące wiersze i opowiadania lokalnych autorów), kalendarze imprez kulturalnych, przewodniki i foldery.
EDUKACJA REGIONALNA
Elementy edukacji regionalnej wplecione są wáaĞciwie w wiĊkszoĞü opisanych do tej pory dziaáaĔ dotyczących podtrzymania tradycji oraz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. KaĪda z imprez kulturalnych stanowi dla máodzieĪy cenne Ĩródáo wiedzy o regionie. MáodzieĪ moĪe dowiadywaü siĊ o tradycji i kulturze poprzez zabawĊ i uczest-nictwo w róĪnych konkursach, w trakcie koncertów folklorystycznych, korowodów, czy przyglądając siĊ inscenizacjom historycznym i widowiskom obrzĊdowym (przedstawienie Wesele kociewskie [LGD – WstĊga Kociewia]. Ponadto wiedza moĪe byü upowszechnia-na w szkoáach i Ğwietlicach podczas cyklicznych zajĊü, warsztatów, konkursów wiedzy o walorach przyrodniczych, zabytkach, atrakcjach turystycznych regionu [LGD – Ziemia Gotyku], w trakcie wycieczek po okolicy czy rajdów rowerowych. Dla osób dorosáych za-planowano kursy na przewodników lokalnych i regionalnych. Ich celem jest udostĊpnienie turystom interesujących obiektów zabytkowych na obszarze dziaáania LGD.
OCHRONA ĝRODOWISKA NATURALNEGO
Lokalne Grupy Dziaáania poĞwiĊcają duĪo uwagi problemom ochrony dziedzictwa przyrodniczego. Dziaáania w tym kierunku polegają m.in. na przeprowadzeniu szkoleĔ podnoszących ĞwiadomoĞü ekologiczną mieszkaĔców czy szkoleĔ z zakresu rozwoju rolnictwa ekologicznego; planuje siĊ promocjĊ odnawialnych Ĩródeá energii, zagospo-darowywanie odpadów poubojowych, gorzelnianych i innych. Podejmowane bĊdą takĪe dziaáania na rzecz segregacji odpadów i oczyszczania Ğcieków komunalnych. Z inicjaty-wy niektórych grup mają zostaü zorganizowane imprezy podnoszące ĞwiadomoĞü ekolo-giczną mieszkaĔców oraz promujące ochronĊ i zachowanie Ğrodowiska przyrodniczego. Dobrym przykáadem jest Eko-piknik planowany przez Lokalną GrupĊ Dziaáania WstĊga Kociewia. Innym ciekawym pomysáem jest rozpropagowanie wĞród szkóá gmin obszaru projektu ZSROW idei hodowli motyla paĨ królowej [LGD – Dobra Widawa]. Ponad-to wielkopolska Fundacja Tutaj WarPonad-to zamierza wspóáorganizowaü obchody 100-lecia rezerwatu Czeszewski Las, a LGD – Dolina Baryczy zamierza zrealizowaü obchody ĝwiĊta drzewa, polegające na sadzeniu máodych dĊbów.
WNIOSKI
Na podstawie powyĪszych rozwaĪaĔ sformuáowano nastĊpujące wnioski.
1. PilotaĪowy Program Leader+ daje lokalnym spoáecznoĞciom szerokie moĪliwoĞci podejmowania inicjatyw związanych z ochroną krajobrazu kulturowego i przyrodni-czego w regionie.
2. W populacji analizowanych dwudziestu piĊciu projektów udziaá wydatków na oma-wiany cel w caákowitej wartoĞci projektów zawieraá siĊ najczĊĞciej w przedziaáach: 36–45% oraz 46–55%.
3. Dziaáania związane z ochroną krajobrazu kulturowego i przyrodniczego najczĊĞciej realizowane byáy w ramach Priorytetu III: podnoszenie wartoĞci lokalnych produktów, zwáaszcza przez uáatwienie maáym jednostkom produkcyjnym dostĊpu do rynków poprzez wspólne dziaáania, oraz w ramach Priorytetu IV: wykorzystanie zasobów
kul-turowych oraz Ğrodowiska naturalnego (w tym potencjaáu obszarów naleĪących do sieci Natura 2000).
4. Dziaáania mające na celu zachowanie i ochronĊ krajobrazu kulturowego i przyrod-niczego znalazáy siĊ w wiĊkszoĞci lokalnych strategii rozwoju obszarów wiejskich. WystĊpują w formie szkoleĔ, opracowania analiz i ekspertyz, towarzyszą imprezom kulturalnym, seminariom i konferencjom organizowanym przez LGD.
5. Wykorzystanie kulturowego i naturalnego bogactwa regionów jest czĊsto komplemen-tarne z dziaáaniami na rzecz jego ochrony i zachowania dla przyszáych pokoleĔ, a wiĊc zgodne z ideą zrównowaĪonego rozwoju.
6. Analizowane projekty stanowią bazĊ interesujących przykáadów na to, w jaki sposób, dbając o poprawĊ gospodarczej konkurencyjnoĞci regionu, promując jego walory tu-rystyczne oraz podnosząc jakoĞü Īycia mieszkaĔców, moĪna równoczeĞnie chroniü dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze, wzmacniaü wiĊzi lokalne oraz podtrzymywaü ĞwiadomoĞü wáasnej toĪsamoĞci kulturowej.
PIĝMIENNICTWO
Finansowanie kultury z funduszy europejskich w Polsce w latach 2004–2006. Ministerstwo Kul-tury i Dziedzictwa Narodowego, Departament Strategii KulKul-tury i Spraw Europejskich, Warszawa 2006.
Inicjatywa LEADER – pierwsze doĞwiadczenia i szanse rozwoju. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa 2006.
Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004–2013.
http://www.mk.gov.pl/docs/Narodowa_Strategia_Rozwoju_Kultury.pdf
Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004–2013. http://www.mk.gov.pl/docs/NPK_Zabytki.pdf
PilotaĪowy Program Leader+. Informator dla organizacji pozarządowych. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich, Warszawa 2004.
MEASURES SUPPORTING CULTURAL AND NATURAL LANDSCAPE PROTEC-TION IN POLAND ON THE EXAMPLE OF THE PILOT PROGRAM LEADER+
Abstract. The aim of the paper is to present good practices of the European funds for
protection and use natural and cultural heritage resources in rural areas. Such examples demonstrates that tourism development, promotion of traditional material and non-material culture as well as natural environment protection could accompany local economy de-velopment. Good practices also result in local self-governments’ activation, local small entrepreneurship development and improvement of quality of life in rural areas. In Poland, the Pilot Program Leader+ was implemented in years 2004–2006 and since then it has been an attractive option for rural society, a way to get funds for development. About eighty projects have won competitions and have been subsidized. The paper presents analysis of 25-projects sample, mainly concerning proposed activities supporting cultural and natural landscape, being a part of national strategy for rural areas sustainable development.
Key words: Pilot Program Leader+ (PPL+), natural and cultural heritage, sustainable
development, Poland
