Europejska kultura prawna

Europejska

kultura prawna

Prawo rzeczowe

Rodzaje władztwa nad rzeczami Ulpianus:

Nihil commune habet proprietas

cum possessione

Rodzaje władztwa nad rzeczami

• władztwo faktyczne

• władztwo prawne

Władztwo faktyczne - posiadanie

• corpus

• animus

Rodzaje posiadania (1)

• possessio civilis

• possessio naturalis (detentio)

Rodzaje posiadania (2)

• possessio bonae fidei

• possessio malae fidei

Rodzaje posiadania (3)

• possessio iusta

- oparte na normach prawnych

• possessio iniusta (vi, clam, precario)

- nieoparte na normach prawnych

Nabycie posiadania Zasada: corpore et animo

Wyjątki:

• constitutum possessorium

• traditio brevi manu

Ochrona posiadania

• Interdicta retinendae possessionis

• Interdicta recuperandae possessionis

Pojęcie prawa własności

• Brak naukowej definicji rzymskiej

• Jedyne określenie ogólne znajduje się w Instytucjach Justyniana:

Plena in re potestas

Pojęcie własności (2) Wyróżnik:

• Ochrona petytoryjna, przy pomocy actiones in rem

• Actiones in rem były skuteczne erga

omnes, czyli także wobec osób, z którymi

właściciela nie łączył uprzednio żaden

stosunek prawny.

Treść prawa własności (1)

• Juryści rzymscy pojmowali treść prawa własności intuicyjnie i opisywali ją kazuistycznie

• W średniowieczu powstało generalne i

abstrakcyjne wyliczenie uprawnień

właściciela.

Uprawnienia właściciela

• Ius possidendi

• Ius utendi

• Ius abutendi

• Ius fruendi

• Ius disponendi

Rodzaje pełnego, prawnego władztwa nad rzeczami w państwie rzymskim

• Dominium ex iure Quiritium

• Stan res in bonis habere

• Possessio et usufructus

• Własność Latynów

• Własność peregrynów

Określenia specjalne:

• unum dominium

• duplex dominium

Ograniczenia prawa własności wynikające z prawa publicznego

• Sanitarne

• Komunikacyjne

• Budowlane

• Możliwość wywłaszczenia na cele

publiczne

Ograniczenia prawa własności wynikające z prawa prywatnego

• Prawo sąsiedzkie

• Prawa rzeczowe ograniczone

• Stosunki obligacyjne

Współwłasność

• W częściach ułamkowych

- możliwy jej podział quoad usum

• Brak współwłasności łącznej

Pochodne sposoby nabycia własności

• Mancipatio

• In iure cessio

• Traditio

Pierwotne sposoby nabycia własności

• Usucapio (klasyfikowane niekiedy odrębnie)

• Occupatio

• Accessio

• Specificatio

• Fructuum perceptio

• Thesauri inventio

Ochrona prawa własności

• Rei vindicatio

• Actio negatoria

• Actio Publiciana

Prawa na rzeczy cudzej

• Służebności

• Emfiteuza

• Superficies

• Zastaw

servitutes praediorum rusticorum

•

iter

• actus

• via

• aquae ductus

• aquae haustus

servitutes praediorum urbanorum

• servitus oneris ferendi

• servitus tigni immitendi

• servitus stillicidii

• servitus altius non tollendi

• servitus luminis

• servitus fumi immittendi

servitutes personarum

• ususfructus

• usus

• habitatio

• operae servorum et animalium

Zasady ogólne dotyczące służebności

• servitus in faciendo consistere nequit

• servitus servitutis esse non potest

• servitutibus civiliter utendum est

• nemini res sua servit

Zasady szczególne dotyczące służebności

1.Służebności osobiste trwały najdalej do końca życia uprawnionego

2.Służebności gruntowe powinny odpowiadać następującym warunkom:

• utilitas

• vicinitas

• perpetua causa

Dzierżawa wieczysta - geneza

1.Ius in agro vectigali – rzymska dzierżawa gruntów publicznych

2.Emphyteusis - z praw helleńskich powstawała z czynności prywatnoprawnych jak umowa,

testament

3.Cesarz Zenon w 480 r. przesądził o odrębności

instytucjonalnej emfiteuzy

Dzierżawa wieczysta - ustanowienie 1.Contractus emphyteuticarius

2.Testamentum

Dzierżawa wieczysta – uprawnienia emfiteuty

1.Uzyskiwanie pożytków w chwili separatio 2.Możliwość samodzielnego decydowania o

zmianie rodzaju upraw

3.Posługiwanie się środkami posesoryjnymi i petytoryjnymi

4.Uprawnienie do zbycia emfiteuzy

Dzierżawa wieczysta – obowiązki emfiteuty

1.Coroczna zapłata czynszu właścicielowi

2.Uiszczanie wszystkich podatków ciążących na gruncie

3.Utrzymywanie gruntu w dobrym stanie

4.Informowanie właściciela o zamiarze zbycia emfiteuzy

5.Zapłata laudemium w przypadku skutecznego

zbycia emfiteuzy

Dzierżawa wieczysta – wygaśnięcie 1.Zniszczenie gruntu

2.Zejście się emfiteuzy z własnością (np.

wskutek wykonania przez właściciela prawa pierwokupu)

3.Usunięcie emfiteuty (np. za niepłacenie

czynszu przez trzy kolejne lata)

Superficies

• Prawo to nie naruszało zasady superficies solo cedit

• Chronione było przy pomocy interdictum de superficiebus

• Dopiero w prawie justyniańskim superficiariuszowi

przyznano actiones in rem

Zastaw – istota

• Zabezpieczenie realne długu

• Charakter akcesoryjny

• Zabezpieczał tylko oznaczoną wierzytelność (wyjątek: pignus Gordianum)

Zastaw – rozwój historyczny

• Fiducia

• Pignus

• Hypotheca

Fiducia

• Umowa powiernicza o przeniesienie własności rzeczy

• W prawie archaicznym brak ochrony cywilnej dłużnika fiducjarnego

• W późnym prawie przedklasycznym dłużnik otrzymał actio fiduciae directa

• Pignus

• Hypotheca

Pignus

• Ten rodzaj zastawu wykształcił się już w początkach republiki

• Zastaw ten polegał na wydaniu rzeczy w dzierżenie zastawnika

• Prawo rzeczowe powstawało tutaj na

podstawie umowy o tej samej nazwie

Pacta adiecta możliwe do zastrzeżenia przy zastawie ręcznym

• Lex commissoria

• Pactum de vendendo

• Antichresis

Hypotheca (I)

• Początki II w. pn.e.

• Cesarz Hadrian poszerzył zakres ochrony procesowej wierzyciela hipotecznego

• Terminy pignus i hypotheca stosowane są w

źródłach zamiennie

Prawo rzeczowe w średniowieczu,

nowożytności

i współcześnie

Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu

W systemie prawa rzeczowego niebagatelne znaczenie miał podział na rzeczy ruchome i nieruchomości. Był to jednak podział nieostry.

Pogląd dominujący w prawach germańskich, za ruchomości uznawał to, co ulega zniszczeniu od pochodni. Sprawiało to, że za ruchomości uznawane były domy drewniane trwale związane z gruntem, zaś za nieruchomości – kosztowności i zbroje.

Status nieruchomości miały również prawa związane z nieruchomościami, takie jak własność, użytkowanie i służebności, a także prawa o charakterze publicznym – władza wójtowska, władztwo terytorialne i uprawnienia celne.

Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 2

Przed recepcją prawa rzymskiego ruchomościami i nieruchomościami rządziły znacząco odmienne reżimy prawne.

Własność nieruchomości miała służyć nie tylko właścicielowi, ale również zbiorowości – głównie rodzinie. Wyrazem tego były ograniczenia właścicielskiego prawa do rozporządzania nieruchomością, obejmujące m.in. wymóg wyrażenia zgody na zbycie nieruchomości przez krewnych.

Odrębności przejawiały się również m.in. w odmiennym unormowaniu dziedziczenia nieruchomości i ruchomości oraz przy ustanawianiu wspólności lub rozdzielności majątkowej małżonków.

Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 3

W prawie feudalnym nie istniało ścisłe rozróżnienie między własnością i posiadaniem (gewere).

Posiadanie obejmowało faktyczne władanie rzeczą oraz wolę władania rzeczą. Niekiedy jednak posiadanie przysługiwało osobie niewładającej faktycznie rzeczą (tzw. prawna gewere), np. prawnemu spadkobiercy lub wyzutemu z posiadania.

Posiadanie na nieruchomości miał każdy korzystający z rzeczy i pobierający z niej pożytki – np. właściciel, użytkownik i zastawnik. Możliwe było jednoczesne posiadanie tej samej rzeczy przez wiele osób z różnych tytułów prawnych.

Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 4

Własność – najpełniejsze prawo do rzeczy – uważane było za najwyższy stopień gewere.

W XIII wieku szkoła glosatorów stworzyła koncepcję własności podzielonej, która rozróżniała dwa rodzaje własności:

• bezpośrednią (zwierzchnią) – przysługiwała np. panu feudalnemu i seniorowi,

• podległą (użytkową) – przysługiwała np. chłopu i lennikowi, obejmowała użytkowanie i prawa o charakterze własnościowym, jak możliwość dziedziczenia.

Prawo rzeczowe w okresie feudalizmu 5

Do ograniczonych praw rzeczowych należały:

1) ciężary rzeczowe;

2) renty;

3) służebności gruntowe, w tym:

 wodne,

 leśne,

 gruntowe;

4) zastaw;

5) hipoteka.

Prawo rzeczowe w ABGB

Austriackie ABGB z 1811 r. zawierało najszerszą ze wszystkich znanych definicję rzeczy – rzeczą było „wszystko, co różni się od osoby i służy do użytku ludzkiego”

(§ 285).

Dokonano szeregu podziałów rzeczy:

o na rzeczy zmysłowe i niezmysłowe, o na rzeczy ruchome i nieruchome, o na rzeczy zużywalne i niezużywalne, o na rzeczy ocenne i nieocenne.

ABGB rozróżniało prawa ściśle rzeczowe i prawa osobisto-rzeczowe. Do praw ściśle rzeczowych należały prawo posiadania, własności, zastawu, służebności i dziedziczenia.

Prawo rzeczowe w ABGB 2

Prawo własności w ABGB obejmowało nie tylko rzeczy materialne, ale również prawa majątkowe – § 353 stanowił, że „wszystko, co do kogo należy, wszystkie jego zmysłowe i niezmysłowe rzeczy, zowią się jego własnością”.

Treść prawa własności, nawiązując do wzorów romanistycznych, określono jako uprawnienie „rozporządzania według upodobania substancją i pożytkami rzeczy i wyłączenia od tego każdego innego” (§ 354).

ABGB zawierał przepisy dotyczące własności podzielonej, wymieniał związane z nią instytucje lenna i dóbr wieczystoczynszowych.

Prawo rzeczowe w Kodeksie Napoleona

Kodeks Napoleona z 1804 r. nie zawierał legalnej definicji „rzeczy”.

Posługiwał się pojęciem „dóbr majątkowych”, podzielonych na dobra ruchome i nieruchome.

Nowością wobec tradycji romanistycznej było podkreślenie pełni prawa własności i jego absolutnego charakteru – właściciel mógł wykonywać prawo w dowolny, byleby nienaruszający ustawy, sposób.

Oprócz własności Kodeks Napoleona regulował prawa rzeczowe zależne (ograniczone) – użytkowanie, służebności, zastaw, przywileje i hipotekę,

Prawo rzeczowe w BGB

W BGB przyjęto wąskie rozumienie pojęcia „rzecz” – według § 90

„rzeczami w pojęciu prawnym są tylko przedmioty materialne”.

Ujęcie treści prawa własności wskazywało, że własność jest najpełniejszym z uprawnień przewidzianych w danym porządku prawnym. Kładło nacisk na granice wykonywania prawa własności. Sformułowano zakaz wykonywania swego prawa tylko w celu wyrządzenia szkody innej osobie.

BGB dokonało rozróżnienia na posiadaczy bezpośrednich (osoby władające rzeczą bezpośrednio) i pośrednich (osoby sprawujące nad rzeczą władztwo pośrednie).

Prawo rzeczowe w XX-wiecznym prawodawstwie polskim

W okresie dwudziestolecia międzywojennego nie został uchwalony akt prawny kompleksowo normujący zagadnienia z zakresu prawa rzeczowego. Problematykę tę regulowały prawa dzielnicowe.

W okresie powojennym prawa rzeczowego dotyczyły dekrety z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe i Prawo o księgach wieczystych.

Obecnie prawo rzeczowe zostało uregulowane przede wszystkim w księdze drugiej Kodeksu cywilnego – „Własność i inne prawa rzeczowe”.