Europejska kultura prawna

Europejska

kultura prawna

Prawo

zobowiązań

Prawo

zobowiązań

część ogólna

Definicja Paulusa

„Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo

służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś do dania

nam czegoś albo do czynienia,

albo do świadczenia.”

Definicja Justyniana

„Zobowiązanie jest węzłem

prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy

według praw naszego państwa.”

Zobowiązanie jako stosunek prawny 1.

Zobowiązanie (obligatio) to stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna jest wierzycielem

(creditor), a druga dłużnikiem (debitor).

Zobowiązanie jako stosunek prawny 2.

Węzeł obligacyjny istnieje tylko

pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, stąd mówimy, że zobowiązania są

skuteczne tylko inter partes.

Zobowiązanie jako stosunek prawny 3.

Wierzycielowi przysługuje

wierzytelność – nomen, creditum.

Na dłużniku ciąży dług – debitum,

albo odpowiedzialność za cudzy dług jako na poręczycielu.

Zobowiązanie jako stosunek prawny 4.

Zobowiązanie opiera się na zasadzie równości stron, w tym sensie, że nie daje ono władzy wierzycielowi nad dłużnikiem.

Zobowiązanie i actio (1)

W prawie rzymskim zobowiązanie było ściśle powiązane z actio, czyli

stypizowanym powództwem.

Ażeby istniało zobowiązanie cywilne potrzebna była określona actio.

Zobowiązanie i actio (2)

Rozwój prawa zobowiązań odbywał się głównie przez tworzenie nowych actiones, właściwych dla nowych,

uznanych stosunków prawnych.

Zobowiązanie i actio (3) Dla stosunków dotychczas nie

objętych żadną actio pretor mógł zastosować actio in factum, czyli powództwo oparte o dany stan faktyczny.

Źródła zobowiązań (1)

W czasach Ustawy XII Tablic:

• contractus

• delictum

Źródła zobowiązań (2)

„Res cottidianae” autorstwa Gaiusa:

• contractus

• delictum

• variae causarum figurae

Źródła zobowiązań (3) Prawo justyniańskie:

• contractus

• delictum

• quasi ex contracto

• quasi ex delicto

Zobowiązania cywilne

są zaskarżalne, czyli dają możliwość:

• posłużenia się właściwą actio

• prowadzenia legalnej egzekucji należności

Zobowiązania naturalne (1)

są niezaskarżalne, czyli dla ich ochrony nie przysługuje actio. Nie dają także

możliwości prowadzenia legalnej egzekucji należności.

Zobowiązania naturalne (2)

• niewolnicy

• osoby podległe tej samej patria potestas

• pupil, a także kobieta zawierający kontrakt bez zgody opiekuna

• nieformalne przyrzeczenia zapłaty odsetek przy pożyczce

• zobowiązania osób dotkniętych capitis deminutio

Zobowiązania naturalne (3) Skutki prawne

• wykonanie oznaczało spełnienie obowiązku prawnego

• można było je zabezpieczyć przez zastaw lub porękę

• dający peculium mógł pokryć swoje należności naturalne w pierwszej kolejności

Zobowiązania jednostronnie wiążące

• tylko jedna strona była wierzycielem i tylko jedna była dłużnikiem

• w procesie powództwo przysługiwało tylko wierzycielowi

• najczęściej były to powództwa ścisłego prawa

Zobowiązania

dwustronnie wiążące zupełne

• każda strona była wierzycielem co do jednego świadczenia i jednocześnie dłużnikiem co do innego świadczenia

• obowiązywała ekwiwalencja, czyli odpowiedniość świadczeń

Zobowiązania

dwustronnie wiążące niezupełne

• jedna strona była dłużnikiem, ale mogła też stać się w pewnych warunkach wierzycielem

• druga strona była wierzycielem, mogła jednak stać się w pewnych warunkach dłużnikiem

Zobowiązania stricti iuris

• wiązały one dokładnie według tego, co strony wypowiedziały zawierając stosunek prawny

• podczas oceny ich wykonania przez strony sąd nie brał pod uwagę zachowania stron po ich

zawarciu, a jedynie ściśle rozumianą zgodność z początkowymi ustaleniami umownymi

Zobowiązania bonae fidei sędzia miał możliwość:

• wziąć pod uwagę pacta adiecta

• zasądzić należności uboczne, np. pożytki i odsetki

• zasądzić odszkodowanie w przypadku braku należytej staranności jednej ze stron

Zobowiązania solidarne

• pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno

• uprawnienia albo obowiązki współuczestników dotyczą tego jednego świadczenia w całości

• może mieć miejsce zarówno po stronie wierzycieli (solidarność czynna) jak i po stronie dłużników

(solidarność bierna).

Przedmiot zobowiązania (1)

Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie.

Świadczenie może polegać na:

• dare

• facere

• praestare

Przedmiot zobowiązania (2) Świadczenie musi być:

• możliwe do wykonania

• zgodne z prawem

• zgodne z dobrymi obyczajami

• wystarczająco określone

• wartościowe gospodarczo

Zobowiązania specyficzne

• Zobowiązanie gaśnie w wypadku przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy

• Ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia

rzeczy od chwili powstania zobowiązania ponosi wierzyciel

Zobowiązania gatunkowe

• Genus perire non censetur

• Ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy do chwili jej wydania ponosi dłużnik

• Zobowiązania najczęściej są podzielne

Zobowiązanie przemienne

Obligatio alternativa

• Duae res sunt in obligatione, una in solutione

Upoważnienie przemienne

Facultas alternativa

• Una res est in obligatione, duae in solutione

Zwłoka (mora) (1)

Powstawała, gdy świadczenie było już wymagalne, a opóźnienie nie było usprawiedliwione.

Zwłoka (mora) (2)

• Zobowiązania bez określonego z góry terminu realizacji wymagały interpellatio

• Zobowiązania terminowe – dies interpellat pro homine

• Zobowiązania z deliktów – fur semper est in mora.

Prawo

zobowiązań

część szczegółowa

Kontrakty realne

Pożyczka – nexum oraz mutuum Użyczenie – commodatum

Przechowanie – depositum

Zastaw – pignus

Kontrakty werbalne Sponsio

Stipulatio Cautio

Dotis dictio

Iusiurandum liberti

Kontrakty literalne

Wpisy w domowych księgach rachunkowych.

Ten rodzaj kontraktów literalnych zanikł w pod koniec okresu klasycznego.

Kontrakty literalne 2

Peregryni mieli swoje zobowiązania literalne, którymi zaczęli się posługiwać także Rzymianie.

Dłużnik wystawiał dokument zwany chirographum (w jednym egzemplarzu) albo syngrapha (w dwóch egzemplarzach).

Kontrakty konsensualne

Kupno-sprzedaż (emptio-venditio) Najem (locatio-conductio)

Spółka (societas)

Zlecenie (mandatum)

Kupno-sprzedaż

Sprzedawca (emptor) zobowiązywał się do wydania i przeniesienia własności określonej rzeczy (merx) na kupującego.

Kupujący (venditor) zobowiązywał się do odebrania rzeczy i zapłaty ceny (pretium).

Najem

Najem rzymski był formą odpłatnego korzystania z cudzych usług i rzeczy.

Był kontraktem konsensualnym, dwustronnie zobowiązującym zupełnym.

Najem 2

Opierając się na źródłach rzymskich średniowieczni glosatorzy wyodrębnili:

Najem rzeczy – locatio-conductio rei

Najem pracy – locatio-conductio operarum Najem dzieła – locatio-conductio operis

Najem rzeczy – locatio-conductio rei

Przez umowę najmu rzeczy wynajmujący (locator) zobowiązywał się wydać najemcy (conductor) określoną rzecz do czasowego używania, ewentualnie także do pobierania pożytków, najemca zaś zobowiązywał się do zapłaty czynszu.

Najem pracy– locatio-conductio operarum Na podstawie kontraktu najmu pracy

najemnik (locator) zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy (conductor) określonych prac (operae).

Pracodawca zobowiązywał się do zapłaty wynagrodzenia (pensio).

Najem dzieła – locatio-conductio operis Na podstawie kontraktu najmu dzieła

wykonawca (conductor) zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego (locator) określone dzieło (opus).

Zamawiający zobowiązywał się natomiast do zapłaty wynagrodzenia (pensio).

Locatio-conductio operis a transport morski

Umowę o transport morski traktowano jako najem dzieła. W sytuacjach awaryjnych, w razie „zrzutu morskiego” (iactus) przewoźnik dzielił straty proporcjonalnie między siebie i właścicieli ładunków.

Właściciele ładunków uratowanych mieli actio locati przeciwko przewoźnikowi.

Przewoźnik natomiast miał actio conducti przeciwko właścicielom ładunków ocalonych.

Spółka

Historycznym początkiem spółki zarobkowej (societas) była wspólnota spadkobierców (consortium).

Każdy z uczestników wspólnoty majątkowej mógł dokonywać dyspozycji majątkowej ze skutkiem wobec pozostałych.

W razie sporu mógł posłużyć się actio familiae erciscundae.

Consortium było możliwe tylko między obywatelami rzymskimi.

Spółka 2

Na wzór wspólnoty spadkobierców (consortium) powstał kontrakt konsensualnej spółki zarobkowej (societas).

Mogli ją zawierać zarówno obywatele rzymscy, jak i nieobywatele.

Kontrakt societas tworzył zobowiązanie dwu- lub wielostronnie wiążące zupełne.

Porozumienie wspólników określało cele i wkłady wspólników.

Spółka 3

W sprawach spółki wspólnicy obowiązani byli postępować jak w swoich własnych sprawach, a więc według wzorca konkretnego.

W braku porozumienia w istotnych sprawach spółki, w tym w braku zgody co do rozliczeń finansowych każdy ze wspólników mógł wystąpić przeciwko pozostałym z actio pro socio.

Powództwo to pociągało za sobą niesławę (infamia) przegrywającego pozwanego i należało do powództw ocenianych według zasad dobrej wiary.

Zlecenie

Mandatum było kontraktem konsensualnym, ocenianych według zasad dobrej wiary.

Tworzyło zobowiązanie dwustronnie wiążące niezupełne.

Było prawną formą korzystania z usług ludzi wolnych.

Przyjmujący zlecenie (mandatarius) zobowiązywał się wobec dającego zlecenie (mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności.

Zlecenie 2

Przedmiotem zlecenia mogło być dokonanie czynności :

1/ prawnych 2/ faktycznych

Mogły one być jednorazowe albo powtarzalne, głównie chodziło o prace wymagające zaangażowania intelektu.

Zlecenie 3

W praktyce społecznej rozpowszechniło się dawanie i przyjmowanie nieobowiązkowego wynagrodzenia odpłatności za wykonanie zlecenia.

Nazywało się ono honorarium.

W procesie kognicyjnym, za czasów cesarza Klaudiusza w I w., dopuszczono możliwość dochodzenia honorariów.

Kontrakty nienazwane

Contractus innominati uzyskiwały ochronę prawna podobnie jak kontrakty realne, a więc oprócz porozumienia (consensus) jedna ze stron musiał już spełnić swoje świadczenie i oczekiwać na świadczenie drugiej strony.

Rozpowszechniły się zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego, kiedy masowym zjawiskiem stała się wymiana usług lub rzeczy z pominięciem pieniądza oraz zaciąganie zobowiązań z pominięciem formalizmu.

Kontrakty nienazwane 2

Świadczenia stron w tego rodzaju kontraktach mieściły się w jednym z czterech schematów:

Do ut des – daję, abyś dał

Do ut facias – daję, abyś czynił Facio ut des – czynię, abyś dał

Facio ut facias – czynię, abyś czynił

Były chronione początkowo przy pomocy actio in factum, a w toku późniejszego rozwoju prawa przy pomocy actio praescriptis verbis, umożliwiającej uzyskanie świadczenia umówionego.

Kontrakty nienazwane 3

Niektóre z tych kontraktów były znane już w okresie prawa klasycznego i z biegiem czasu uzyskały jednak osobną nazwę, a kontrakt estymatoryjny nawet własną ochronę procesową:

Kontrakt estymatoryjny (aestimatum) Zamiana (permutatio rerum)

Ugoda (transactio)

Pacta

Porozumienia, które nie były kontraktami określano zbiorczą nazwa pacta. Każde pactum można było podnieść do rangi kontraktu poprzez nadanie mu formy stypulacji.

Pacta dzielimy ogólnie na:

Pacta nuda – pozbawione „szaty” zaskarżalności Pacta vestita – odziane w „szatę” zaskarżalności

Pacta vestita

Pacta vestita dzieliły się z kolei na:

Pacta adiecta – postanowienia umowne dodawane do typowych umów zaskarżalnych, np. do sprzedaży dodane postanowienie o płatności w ratach.

Pacta praetoria – umowy, których zaskarżalność wprowadzili pretorzy, np. gwarancja bankierska (receptum argentarii) Pacta legitima - umowy których zaskarżalność wprowadzili

cesarze, np. darowizna (donatio)

Zobowiązania quasi ex contractu

Do zobowiązań tego rodzaju zalicza się:

Bezpodstawne wzbogacenie

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Zobowiązanie z tytułu sprawowania opieki

Zobowiązania pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólności majątkowej

Zobowiązanie dziedzica wobec zapisobierców testamentowych

Zobowiązania ex delicto

Zobowiązania z deliktów, inaczej z czynów niedozwolonych, podzielono w prawie rzymskim na:

Delikty prawa cywilnego – wyodrębnione wcześniej Delikty prawa pretorskiego – wyodrębnione później

Zobowiązania ex delicto 2

Do deliktów prawa cywilnego należały:

• Furtum – kradzież

• Rapina – rabunek

• Damnum iniuria datum – bezprawne wyrządzenie szkody

• Iniuria – zniewaga

Zobowiązania ex delicto 3

Do deliktów prawa pretorskiego zaliczano:

• Dolus – podstęp

• Metus – groźba bezprawna

• Fraus creditorum – działanie na szkodę wierzycieli

• Servi corruptio – gorszenie cudzego niewolnika

Zobowiązania quasi ex delicto

Do sytuacji powodując odpowiedzialność z tytułu jakby deliktu należały:

 Sędzia, który uczynił spór swoim w wyniku niedbalstwa (iudex qui litem suam fecit)

 Wyrzucenie lub wylanie czegoś z budynku (deiectum vel effusum)

 Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu (positum aut suspensum)

 Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom przez personel

Prawo zobowiązań w średniowieczu,

nowożytności

i współcześnie

Prawo zobowiązań w okresie feudalizmu

Przed okresem rozwoju miast i gospodarki towarowo-pieniężnej oraz recepcją prawa rzymskiego feudalne prawo zobowiązań było słabo rozwinięte, czego przyczynami były dominacja gospodarki naturalnej i mało intensywny obrót gospodarczy.

We wczesnym prawie zobowiązań plemion germańskich dług oddzielony był od odpowiedzialności – mógł istnieć dług, który nie wiązał się z obowiązkiem świadczenia dłużnika. Wynikało to z zasady dawnego prawa zobowiązań, zgodnie z którą zobowiązanie musiało być wykonane natychmiast – albo poprzez uiszczenie długu, albo poprzez danie zastawu lub rękojmi. Drugi sposób nie prowadził do zaspokojenia długu, ale zwalniał od odpowiedzialności dłużnika.

Prawo zobowiązań w okresie feudalizmu 3

Intensywny rozwój prawa zobowiązań nastąpił w późnym średniowieczu w związku z rozkwitem miast i intensyfikacją obrotu gospodarczego.

W miastach włoskich zaczęły rozwijać się nowe rodzaje spółek, wykraczające poza klasyczny system kontraktowy, takie jak spółka komandytowa i spółka akcyjna. W spółce komandytowej co najmniej jeden wspólnik odpowiadał bez ograniczenia wobec osób trzecich, a co najmniej jeden wspólnik – tylko do wysokości ustalonej w umowie sumy komandytowej.

W spółce akcyjnej wspólnicy odpowiadali wyłącznie wkładem wniesionym do spółki i otrzymywali proporcjonalne do wkładów zyski. Spółka akcyjna zyskała duże znaczenie w stosunkach kapitalistycznych, szczególnie w Anglii od XVII wieku.

Prawo zobowiązań w ABGB

Austriackie ABGB wyróżniało trzy źródła zobowiązań – mogły one wynikać z :

 ustawy,

 umowy,

 doznanego uszkodzenia.

Do zobowiązań wynikających z ustawy należały zobowiązania ze stosunków rodzinnych (np. obowiązek ojca utrzymania dzieci) oraz zobowiązania quasi ex contractu (np. nienależne świadczenie) i quasi ex delictu (np.

odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez wyrzucenie przedmiotu z budynku).

Prawo zobowiązań w ABGB 2

Konstrukcja prawna umów opierała się na zasadach swobody umów oraz równości stron, nadając stosunkom umownym indywidualistyczny charakter. Wyrazem tych założeń było np. uregulowanie umowy o pracę w oderwaniu od jej społecznych aspektów.

Zobowiązania z „doznanych uszkodzeń” obejmowały zobowiązania wynikające zarówno z czynów niedozwolonych, jak i z niedotrzymania umowy. Warunkami powstania odpowiedzialności były szkoda (obejmująca stratę i utracone korzyści) oraz wina, przybierająca trzy postacie – złego zamiaru, rażącego niedbalstwa i zwykłego niedbalstwa.

Za szkody spowodowane przez przypadek nikt nie ponosił odpowiedzialności.

Prawo zobowiązań w Kodeksie Napoleona

Kodeksowi Napoleona znanych było pięć źródeł zobowiązań – umowy, quasi- umowy, delikty, quasi-delikty oraz ustawa. Zobowiązania z ustawy dotyczyły głównie stosunków sąsiedzkich i spraw opiekuńczych.

W Kodeksie Napoleona szerokie odzwierciedlenie znalazła zasada swobody umów – art. 1134 stanowił, że „umowy prawne zawarte stają za prawo dla tych, którzy je zawarli”. Jedynym ograniczeniem treści umów były porządek publiczny i dobre obyczaje, co miało zapobiegać korzystaniu ze swobody umów z naruszeniem praw innych osób. Zgodnie z zasadą swobody umów większość przepisów o zobowiązaniach umownych miała charakter iuris dispositivi.

Prawo zobowiązań w Kodeksie Napoleona 2

Odpowiedzialność deliktowa oparta była na zasadzie winy. Stopień winy stanowił kryterium rozróżnienia deliktów (przy których występowała wina umyślna – zamiar wyrządzenia szkody) i quasi-deliktów (obejmujące czyny dokonane z winy nieumyślnej).

Kodeks regulował odpowiedzialność za czyny osób, za które ponosi się odpowiedzialność oraz za przedmioty, nad którymi sprawuje się dozór, opartą na zasadzie winy osoby odpowiedzialnej.

Art. 1386 Kodeksu ustanawiał odpowiedzialność właściciela budynku za jego zawalenie się skutkiem wady w budowie, co stanowiło przypadek odpowiedzialności obiektywnej, oderwanej od winy.

Prawo zobowiązań w BGB

W BGB wyróżniono cztery źródła zobowiązań:

o kontrakty,

o czynności jednostronne (np. przyrzeczenia publiczne), o czyny niedozwolone,

o inne zdarzenia (np. niesłuszne wzbogacenie).

Zasada swobody umów została w BGB ograniczona w związku z nowymi prądami socjalizacji prawa. § 183 przewidywał nieważność umów zawartych z wyraźnym pokrzywdzeniem jednej ze stron, jeżeli pokrzywdzenie nastąpiło na skutek wyzyskania przymusowego położenia lub niedoświadczenia strony.

Prawo zobowiązań w BGB 2

BGB precyzyjnie określało pojęcie czynu niedozwolonego, obejmujące cztery elementy:

 istnienie szkody,

 czyn zawiniony,

 bezprawność czynu,

 związek przyczynowy pomiędzy czynem a szkodą.

Kodeks regulował również odpowiedzialność za czyny osób trzecich – pracodawców za pracowników oraz osób powołanych z mocy ustawy lub umowy do nadzoru nad osobą potrzebującą nadzoru z powodu małoletniości albo stanu umysłowego lub fizycznego. BGB ustanawiało odpowiedzialność obiektywną za szkodę wyrządzoną przez zwierzęta.

Prawo zobowiązań w XX-wiecznym prawodawstwie polskim

W okresie dwudziestolecia międzywojennego prawo zobowiązań zostało skodyfikowane w Kodeksie zobowiązań z 1933 r. W 1934 r. uchwalono Kodeks handlowy.

Kodeks zobowiązań obowiązywał do 1965 r., kiedy to wszedł w życie Kodeks cywilny, w którym zobowiązaniom poświęcono księgę trzecią. Kodeks handlowy zachował po 1965 r. moc tylko w zakresie przepisów o spółkach oraz o firmie i prokurze, obowiązujących aż do 2001 i 2003 r.