Europejska kultura prawna

Europejska

kultura prawna

Sąd i proces

Pomoc własna

• defensywna (obronna)

obrona konieczna

• cel: zachowanie istniejącego

stanu rzeczy

• ofensywna

(zaczepna)

• cel: zmiana

istniejącego

stanu rzeczy

Obrona konieczna

• Była dopuszczalna w prawie rzymskim.

• Vim vi defendere omnes leges omniaque

pozwalają odeprzeć wszystkie ustawy i wszystkie prawa prawa” (Paulus)

• Vim vi repellere licet - „Siłę wolno

odeprzeć siłą” (Cassius)

Granice obrony koniecznej

• Wolno ją było stosować jedynie dla ochrony a nie dla wywierania zemsty

• Obrona przed siłą:

• poważną

• bezpośrednią

• bezprawną

Pomoc własna ofensywna

• Groźne zjawisko społeczne zwalczane przez państwo!

• Przykłady takich działań:

• Leges Iuliae de vi publica et privata (17 r.p.n.e.) wymierzone przeciwko działaniom zbrojnym naruszającym spokój i porządek państwowy

• Decretum divi Marci

Rozwój historyczny procesu

• Proces legisakcyjny

• Proces formułkowy (formularny):

pierwotnie stosowany tylko w sporach między peregrynami i sporach mieszanych (od III w. p.n.e.); od Lex Aebutia (poł.

II w. p.n.e.) zalegalizowany także w sporach między obywatelami; z użycia wyszedł na początku dominatu.

• Proces kognicyjny:

najpierw jako proces nadzwyczajny dla ochrony roszczeń nie objętych procesem zwyczajnym.

Ogólna charakterystyka procesu

• Dwufazowość postępowania w procesie legisakcyjnym i formułkowym

1)Faza in iure: faza przygotowawcza przed urzędnikiem jurysdykcyjnym (pretor, namiestnik prowincji); decydował on o dopuszczalności procesu, dokonywał przy udziale stron wyboru sędziego oraz określał schemat dalszego postępowania

2)Faza apud iudicem (in iudicio): ^faza

rozstrzygająca przed sędzią prywatnym lub kolegium sędziowskim; obejmowała postępowanie dowodowe i wyrokowanie

Iurysdykcja

• Iurisdictio (od ius dicere – oświadczać, co jest obowiązującym prawem)

Rodzaje:

1) Sporna (procesowa): sprawowana w

pierwszej fazie procesu (in iure); polegała na udzieleniu ochrony prawnej w postaci skargi, co oznaczało upoważnienie do

rozstrzygnięcia sprawy przez sędziego/sędziów

Jurysdykcja c.d.

2) Niesporna (nieprocesowa): pomoc

magistratury przy dokonywaniu czynności prawnych, np. :

- in iure cessio

- manumissio vindicta

- adopcja osoby alieni iuris

- wyznaczenie opiekuna

Sędziowie prywatni

• Sędzia jednostkowy (iudex unus)

• Osoba prywatna (iudex privatus)

• Powołany do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy

• Wybierany z album iudicum selectorum

układanego za republiki przez pretorów

Sądy kolegialne

Sądy centumwiralne :

– 105 sędziów (po 3 z 35 tribus)

– w poszczególnych sprawach występowały wydzielone zespoły

– właściwe w sprawach:

• spadkowych, gdzie wartość sporu wynosiła co najmniej 100 tys. sesterców

• o wolność

Sądy decemwiralne

Właściwe w sprawach o wolność

Sądy rekuperatorów

Instruowane w pierwszej fazie procesu przez pretora dla peregrynów (np. przy zniewadze, rabunku, w sprawach przeciw wyzwoleńcom)

Strony procesowe

Actor (is qui agit) – powód

Reus - pozwany

Zdolność procesowa

• Zdolność do występowania w procesie

• Zdolność do składania oświadczeń woli wywołujących w procesie określony skutek prawny

• Nie posiadały jej:

– osoby niedojrzałe

– osoby chore umysłowo – niewolnicy

– kobiety (do początku dominatu) – dzieci podległe władzy ojcowskiej

Legitymacja procesowa

Uprawnienie do występowania w konkretnej sprawie w roli

powoda (legitymacja

procesowa czynna) albo

pozwanego (legitymacja

procesowa bierna)

Zastępstwo procesowe

• Nieznane w procesie legisakcyjnym

• Wprowadzone w procesie formułkowym

• Rodzaje zastępców:

– Kognitor: ustanawiany formalnie w obecności przeciwnika procesowego

– Prokurator: ustanawiany nieformalnie, pod nieobecność przeciwnika procesowego, wybierany spośród klientów lub wyzwoleńców;

składał zabezpieczenie, że strona zastępowana uzna ważność wyroku i zatwierdzi jego działania

Kontradyktoryjność

• Proces oparty był na sprzecznych twierdzeniach stron

• Zasada Ne eat iudex ultra petita partium

• Strony decydowały samodzielnie o losach postępowania i stawianych wnioskach

dowodowych

Miejsce

• W okresie republiki obowiązywała zasada jawności; obie fazy procesu toczyły się więc w centrum miasta, na otwartych placach publicznych (comitium, forum)

• W okresie cesarstwa sądy funkcjonują

już w pomieszczeniach zamkniętych

(basilicae, auditoria, secretaria)

Właściwość sądowa (forum)

• Każda sprawa winna toczyć się na właściwym forum, czyli we właściwym miejscu

Rodzaje właściwości:

1)rzeczowa: regulował ja podział kompetencji pomiędzy organami ochrony prawnej

2)miejscowa: ^zasada

actor sequitur forum

rei

Proces legisakcyjny

1. a/ Legis actio sacramento in rem

• Była jedynym sposobem dochodzenia władztwa nad rzeczami lub osobami (np.

dziećmi). Postępowanie przed magistraturą, znane z Instytucji Gaiusa odbywało się przy udziale obydwu stron:

powoda (actor) i pozwanego (reus).

Przyprowadzano także człowieka, którego

dotyczył spór, albo przynoszono rzecz lub

jej symbol (np. grudka ziemi).

• Powód - windykujący rzecz (np. niewolnika) - zaopatrzony we włócznię (vindicta lub festuca) wygłaszał uroczystą formułę, w której stwierdzał, że jest właścicielem tej rzeczy według prawa Kwirytów, potwierdzał to symbolicznym gestem położenia owej włóczni na spornej rzeczy.

• Pozwany - dotychczasowy posiadacz rzeczy - wypowiadał te same słowa i wykonywał te same gesty.

• Gdy obie strony oznajmiły swoje władztwo, pretor nakazywał im, aby puściły rzecz sporną, która w ten sposób symbolicznie przestawała należeć do którejkolwiek ze stron.

1. b/ Legis actio sacramento in personam

Służyła do dochodzenia roszczeń

wynikających ze stosunków

zobowiązaniowych, np. od sprawców szkód

na osobie lub majątku powoda lub od

dłużników, którzy nie wykonali zobowiązań

wynikających z zawartej umowy.

Proces

formułkowy

Rozwój historyczny procesu formułkowego

a)początek: odpowiedź na ekspansję państwa rzymskiego i konieczność uregulowania stosunków prawnych pomiędzy obywatelami i cudzoziemcami, czego nie zapewniał proces legisakcyjny

b)formalne uregulowanie: lex Aebutia (ok. 130 r p.n.e.)

c) faktyczny prymat postępowania: rządy Augusta

d) faktyczne wyjście z użycia: koniec III w.

e) formalna derogacja: konstytucja z 342 r.

Formułka pretorska

Pisemna instrukcja udzielana przez pretora sędziemu prywatnemu, według jakich zasad ma osądzić sprawę. Formułka wiązała sędziego prywatnego i stanowiła efekt pierwszego etapu postępowania.

Formułki były w centrum zainteresowania zarówno praktyków (zajmowały formularną część edyktu), jak i teoretyków (bogactwo opracowań dotyczących formułek oraz tworzenie nowych wzorów).

Budowa formułki pretorskiej

Części zwyczajne

Intentio (twierdzenie)

Demonstratio (przedstawienie)

Condemnatio (zasądzenie)

Adiudicatio (przysądzenie)

Części

nadzwyczajne

Exceptio

(zarzut procesowy) Replicatio

(odpowiedź na zarzut)

Praescriptio pro actore

(zastrzeżenie)

Powództwo (actio)

Actio – zdaniem Celsusa, to prawo dochodzenia w sądzie tego, co się komu należy.

Gdy danej osobie przysługiwała actio – istniało uprawnienie i związana z nim możliwość ochrony własnego interesu w postępowaniu sądowym.

W toku rozwoju prawa rzymskiego pojawiły się różne klasyfikacje powództw ze względu na ich właściwości.

Egzekucja

• W miejsce egzekucji osobistej stosowanej w procesie legisakcyjnym pojawia się egzekucja majątkowa uniwersalna, skierowana na cały majątek dłużnika.

• W razie kwestionowania zasadności

egzekucji ponowne zbadanie formalnej

ważności wyroku przed pretorem.

Proces kognicyjny

Geneza procesu kognicyjnego

I. Praktyka namiestników prowincji w okresie republiki.

II. Osobista działalność orzecznicza pierwszych cesarzy.

III. Powołanie w początkach pryncypatu nowych pretorów do spraw: wolności, opieki, fideikomisów.

IV. Utworzenie wielu stanowisk prefektów w administracji cesarskiej (praetorio, urbi, annonae, vigilum)

•

Cechy charakterystyczne procesu kognicyjnego

1. Jednofazowość

2. Całkowicie publiczny aparat jurysdykcyjny

3. Obok tradycyjnych ustnych liczne nowe elementy pisemne

4. Wysokie koszty sądowe

5. Apelacja

Przebieg procesu

Wszczęcie procesu:

 Pozew pisemny i urzędowy:

- od V w. libellus conventionis (powoda) i odpowiedź nań pozwanego (libellus conradictionis)

- zabezpieczenie w drodze kaucji

stawiennictwa w sądzie oraz uiszczenie

stosownych opłat przez pozwanego

Proces kognicyjny

 Dopuszczalna zaoczność postępowania.

 Badanie przez sędziego

dopuszczalności procesu i

kwalifikacji stron (lub ich

zastępców).

Postępowanie dowodowe

• Sędzia mógł prowadzić postępowanie dowodowe z własnej inicjatywy (różnica w stosunku do procesu formułkowego!).

• Hierarchia dowodów: najważniejsze

były dokumenty publiczne i dokumenty

sporządzone przed notariuszem.

Wyrok

• Forma pisemna

• Ustne ogłoszenie wyroku w obecności stron na publicznej sesji sądu

• Treść wyroku:

• kondemnacja pieniężna

• wydanie rzeczy

• działanie

Apelacja

Wnosiła ją strona niezadowolona z wyroku na skutek naruszenia prawa procesowego lub materialnego (libellus apellationis albo wzmianka w protokole).

W prawie justyniańskim jednolity termin 10 dni.

Składana w sądzie, który wyrokował w

sprawie.

Apelacja

Wstrzymywała wykonanie wyroku.

Przed sądem wyższym postępowanie toczyło się od nowa.

Strony mogły powoływać nowe

okoliczności oraz występować z

nowymi żądaniami.

Apelacja

Możliwa zmiana sytuacji skarżącego na gorszą (reformatio in peius).

Ograniczenia: dwie apelacje w

danej sprawie

Apelacja

Ewolucja ryzyka apelacji:

• początkowo przegrywający płacił wygrywającemu quadruplum

• utrata połowy majątku, dwuletnia praca w kopalniach lub relegacja (za Konstantyna Wielkiego)

• od Justyniana zwykłe koszty

sądowe

Niedopuszczalność apelacji od:

• wyroków cesarza i prefekta pretorianów

• orzeczeń w postępowaniu polubownym

• episcopalis audientia

• wyroków zaocznych oraz w

postępowaniu egzekucyjnym

Proces reskryptowy

 Odmiana procesu kognicyjnego

 Początki w okresie pryncypatu

 Odpowiadał cesarz lub jego wysoki urzędnik

 Sędzia był związany opinią z reskryptu, o ile stan faktyczny był zgodny z

przedstawionym w reskrypcie

Egzekucja

 Zanik egzekucji osobistej

 Stopniowy zanik egzekucji majątkowej uniwersalnej (venditio bonorum)

 Zasadą staje się egzekucja majątkowa syngularna (distractio bonorum);

kolejność zajmowanych składników majątkowych: ruchomości, nieruchomości, wierzytelności

Egzekucja

 Udział w egzekucji publicznych urzędników sądowych (apparitores)

 Zastaw sądowy (pignus in causa

iudicati captum)

Środki ochrony pozaprocesowej

• interdictum – nakaz określonego działania lub zaniechania

• restitutio in integrum – nakaz przywrócenia stanu poprzedniego

• missio in possessionem – wprowadzanie zainteresowanej osoby w cudzy majątek mocą nakazu pretora

• cautiones – pretorskie stypulacje gwarancyjne

Sąd w okresie feudalizmu

W średniowieczu najwyższe zwierzchnictwo sądowe przysługiwało monarsze na podstawie banu – prawa wydawania rozkazów przez króla i karania za nieprzestrzeganie ich.

W zastępstwie monarchy funkcje sądownicze wykonywali mianowani przez niego urzędnicy – np. wojewoda i kasztelanowie (w Polsce), hrabiowie (w państwie frankońskim), eldormani i szeryfowie (w Anglii).

Charakterystyczną cechą sądownictwa w okresie średniowiecza było istnienie odrębnych sądów dla poszczególnych stanów.

Proces karny w okresie feudalizmu

We wczesnym średniowieczu nie istniało zróżnicowanie na proces karny i proces cywilny. Każda krzywda, również wynikająca z bezprawia cywilnego, wiązała się z odpowiedzialnością karną.

W procesie karnym początkowo dominowała zasada prywatnoprawna, zakładająca ściganie przestępstwa wskutek skargi pokrzywdzonego. U schyłku średniowiecza przeważać zaczęła zasada publicznoprawna.

Procesem karnym rządziły zasady ustności, jawności i formalizmu.

Postępowanie dowodowe przeprowadzano przeważnie poza sądem i nierzadko po wydaniu wyroku. Jako środek dowodowy rozpowszechnione były sądy boże.

Proces cywilny w okresie feudalizmu

W XIII w. nastąpiło wyraźne rozróżnienie skarg na cywilne i karne, co przełożyło się na ukształtowanie odmiennych reguł postępowania.

W rozwoju postępowania cywilnego wiodącą rolę odegrał proces rzymskokanoniczny. Do jego ukształtowania doszło na polu sądownictwa kościelnego – proces ten opierał się na zasadach rzymskiego procesu kognicyjnego, zmodyfikowanych przez papieskie ustawodawstwo i dzieła średniowiecznych prawników,

Proces rzymskokanoniczny stosowany był od schyłku średniowiecza w prawie włoskim, miał również znaczny wpływ na postępowanie cywilne w Niemczech i Francji.

Proces cywilny w okresie feudalizmu 2

Do podstawowych cech procesu rzymskokanonicznego należy zaliczyć:

1) zasadę dyspozycyjności, 2) zasadę sporności,

3) zasadę pisemności,

4) legalną teorię dowodów, 5) prawo apelacji,

6) urzędowy charakter egzekucji.

W celu ograniczenia przewlekłości procesu rzymskokanonicznego dla niektórych spraw (np. wekslowych i spraw o małej wartości przedmiotu sporu) wprowadzono postępowanie sumaryczne (skrócone).

Sąd w nowożytności

W czasach nowożytnych stopniowo ograniczano kompetencje monarchy w zakresie władzy sądowniczej. Funkcje sądownicze przejmowały samodzielne organy, niezależne od władzy monarszej – np. Trybunał Koronny (w Polsce) i Izba Lordów (w Anglii).

Zręby nowoczesnego sądownictwa w państwach europejskich stworzono w XVIII i XIX w. – np. we Francji jednolite sądownictwo powszechne zostało wykreowane przez Konstytuantę po rewolucji francuskiej, wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych sprawowały sądy pokoju i trybunały dystryktu, a w sprawach karnych – sądy policji municypalnej, sądy policji poprawczej i trybunały dystryktu.

Proces karny w nowożytności

Od XVI w. sprawy karne w państwach Europy Zachodniej osądzano przeważnie w trybie procesu inkwizycyjnego. Miał on następujące cechy:

1) proces wszczynano z urzędu – skarga miała charakter publiczny,

2) wszystkie funkcje procesowe (ściganie, oskarżanie, obrona, wydanie wyroku) wykonywała jedna osoba – sędzia-inkwirent,

3) postępowanie było co do zasady tajne i pisemne, 4) obowiązywała legalna teoria oceny dowodów, 5) sędzia orzekał na podstawie prawdy formalnej.

Proces karny w nowożytności 2

W XIX w. proces inkwizycyjny – krytykowany w dobie przez przedstawicieli oświeceniowego kierunku postępowo-humanitarnego w prawie karnym – zaczął być wypierany przez proces mieszany.

Proces mieszany zawierał elementy właściwe dla procesu inkwizycyjnego (ściganie przestępstw z urzędu, prowadzenie postępowania przygotowawczego przez organy państwowe) i dla procesu skargowego (sąd mógł rozpocząć postępowanie tylko wskutek skargi wniesionej przez uprawniony podmiot, inny niż sąd – oskarżyciela publicznego).

Proces mieszany opierał się na zasadach swobodnej oceny dowodów, jawności, ustności i rozdzielenia funkcji procesowych.

Proces cywilny w nowożytności

U schyłku XVIII w. w Prusach wprowadzono proces cywilny oparty na zasadzie inkwizycji. W modelu tym sędzia mógł dążyć do gromadzenia materiału dowodowego i ustalania nowych okoliczności z urzędu – niezależnie od stanowiska stron.

W XIX w. w unormowaniach procesu cywilnego zaczęła przejawiać się tendencja liberalna, zakładająca podporządkowanie procesu swobodnej dyspozycji jednostki. Wzorcową w tym zakresie regulacją okazał się francuski kodeks procedury cywilnej z 1806 r., z którego czerpały m.in.

kodeksy uchwalone około połowy XIX w. w państwach niemieckich i rosyjski kodeks z 1864 r.

Proces cywilny w nowożytności 2

Do zasad rządzących procesem cywilnym według wzorców francuskich należały:

1) zasada dyspozycyjności, 2) zasada sporności,

3) zasada ustności i bezpośredniości, 4) zasada jawności,

5) zasada swobodnej oceny dowodów,

6) zasada koncentracji materiału procesowego, 7) zasada prawdy formalnej.

W unormowaniach z przełomu wieków XIX i XX (np. w austriackim kodeksie z 1895 r.) ograniczono zasady dyspozycyjności i kontradyktoryjności, wzmacniając pozycję sędziego w procesie.

Sądownictwo administracyjne

Sądownictwo administracyjne zaczęło kształtować się we Francji u schyłku XVIII w. Miało charakter dwuinstancyjny. Instancją niższą były rady prefekturalne, pełniące funkcje zarówno sądu administracyjnego, jak i organu doradczego prefekta. Wyższą instancję stanowiła Rada Stanu – oprócz sądownictwa administracyjnego wykonywała kompetencje polegające na przygotowywaniu projektów ustaw i dokonywaniu wykładni rozporządzeń wykonawczych.

W XIX w. sądownictwo administracyjne zaczęło funkcjonować w Prusach (miało charakter trójinstancyjny) oraz w Austrii ( jedyną instancją był Trybunał Administracyjny).

Sąd i proces w XX-wiecznym prawodawstwie polskim

Postępowanie sądowe jest obecnie normowane następującymi aktami:

• Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r.,

• Kodeks postępowania karnego z 1997 r.,

• Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 2001 r.,

• Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi z 2002 r.

Do najważniejszych aktów o znaczeniu historycznym należą Kodeksy postępowania karnego z 1928 r. i z 1969 r. oraz Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r.

Organizacji sądownictwa poświęcone są ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych z 2001 r. i Prawo o ustroju sądów administracyjnych z 2002 r.