Teoria i filozofia prawa
mgr Martyna Stępień
martyna.stepien@uwr.edu.pl Pok. 305 A
Prawoznawstwo
W znaczeniu wąskim:
NAUKI PRAWNE
W znaczeniu szerokim:
wszelkie „znawstwo prawa” – czyli:
NAUKI PRAWNE + PRAKTYKA PRAWNICZA
*Praktyka prawnicza jako praktyczne umiejętności prawnicze, związane z
argumentacją i negocjowaniem rozstrzygnięć.
Nauki prawne
usystematyzowana metodologicznie refleksja o prawie.
W obrębie nauk prawnych wyróżnia się:
1) nauki historyczno-prawne,
2) szczegółowe nauki prawne,
3) ogólną naukę o prawie (teoria i filozofia prawa).
+ NAUKI POMOCNICZE
Problematyka badawcza (katalog zagadnień) prawoznawstwa ss:
Problematyka
dogmatycznoprawna -centralne pole badawcze
Problematyka socjotechniczna
Problematyka teoretyczna (analityczna teoria prawa i empiryczna teoria prawa)
Problematyka metodologiczna - nadbudowana nad pozostałymi
dziedzinami
Modele prawoznawstwa
- wyróżniane ze względu na stosunek do problematyki dogmatycznej:
a) model tradycyjny dogmatyczny,
b) model nowoczesny dogmatyczny,
c) model antydogmatyczny,
d) model integracyjny.
(J. Wróblewski)
Model tradycyjny dogmatyczny
uzasadniany tradycyjnym pozytywizmem,
prawo powinno być wyłącznie
wytworem prawodawcy (jedyny podmiot legitymowany do
kształtowania praw i obowiązków obywateli),
prawnicy jako odtwórcy i egzegeci woli prawodawcy,
ograniczenie prawoznawstwa do tradycyjnie pojmowanej
dogmatyki prawa.
Model nowoczesny dogmatyczny
wynik odrzucenia „naiwnego realizmu” – wczesny pozytywizm,
prawodawca oddzielony od organów władzy politycznej,
prawo jako zjawisko wyłącznie normatywne (wymaga analitycznej metody badawczej),
prawnik dokonuje ostatecznego rozstrzygnięcia spośród zbioru
akceptowalnych z punktu widzenia prawa decyzji.
Model antydogmatyczny
związany z realizmem prawniczym,
prawo wyłącznie jako zjawisko społeczne,
sceptycyzm norm,
opisowe ujęcie procesu wykładni,
swoboda interpretacyjna prawnika.
Model integracyjny
następstwo polemiki pomiędzy modelami nowoczesnym i
antydogmatycznym,
prawo jako zjawisko normatywne (jako element świata społecznego),
akceptacja opisowych teorii wykładni,
postulat uzasadnienia decyzji interpretacyjnych w prawniczy sposób,
Dlaczego model INTEGRACYJNY?
rehabilitacja tradycyjnej problematyki dogmatycznej
+
pogłębiona refleksja nad prawem jako zjawiskiem społecznym
Prawoznawstwo jako:
dyscyplina naukowa – ma służyć
organizacji życia naukowego (badań naukowych);
dyscyplina dydaktyczna – ma służyć organizacji procesu
dydaktycznego/nauczania.
Teoria prawa
Najbardziej popularne ujęcie:
- teoria prawa jako
przeciwieństwo szczegółowych dogmatyk prawniczych,
- nadbudowana nad nimi
teoretyczna analiza i synteza w badaniach nad prawem
(nad prawem w ogóle).
W takim ujęciu:
TEORIA PRAWA nie ma funkcji krytycznej, lecz funkcje:
analizującą i
systematyzującą
prawo takim, jakie ono jest (a nie takim, jakim być powinno).
Teoria prawa dzieli się na:
1. ANALITYCZNĄ teorię prawa, i
2. EMPIRYCZNĄ teorię prawa.
ANALITYCZNA teoria prawa
podejście badawcze wykorzystywane w obrębie prawoznawstwa:
◦przedmiotem refleksji badawczej jest język prawny i język prawniczy,
◦prawo sprowadzone do wymiaru językowego.
ANALITYCZNA teoria prawa
kształt językowy norm postępowania,
prawidłowy kształt przepisów prawnych,
relacje normatywne w obrębie systemu prawa,
egzegeza tekstu prawnego,
jasność i zrozumiałość prawa (teksty
prawne jako media komunikujące wiedzę o prawie).
EMPIRYCZNA teoria prawa
model uprawiania ogólnej nauki o
prawie ukształtowany pod wpływem naturalistycznej inspiracji w
prawoznawstwie,
teoria takiego rodzaju ma
odpowiadać metodologicznym
postulatom formułowanym wobec teorii naukowej na gruncie
pozytywistycznie zorientowanej metodologii nauk empirycznych.
Filozofia prawa
najstarsza forma ogólnej nauki o prawie,
początkowo część filozofii, obecnie część nauk
prawniczych,
funkcja krytyczna.
Filozofia prawa
Czym jest prawo?
Relacje prawa z innymi systemami normatywnymi
Jakim wartościom prawo ma służyć?
Jakie prawo powinno być z punktu widzenia założonego ideału?
Prawo
I ujęcie:
zbiór norm prawnych
(generalnych i abstrakcyjnych, ustanowionych przez suwerena,
wyrażających skierowane do adresata nakazy albo zakazy, zagrożone
użyciem przymusu), czyli
ustanowione przez człowieka prawo pozytywne.
J. Austin
Prawo
II ujęcie:
fenomen językowy (konieczne jest poznanie zewnętrzne – normy prawnej, oraz wewnętrzny punkt widzenia – postawa krytyczno-
refleksyjna, aby poznać znaczenie prawa).
H. L. A. Hart
Prawo
III ujęcie:
reguły (zbiór norm prawnych), ale też pewne standardy (zasady –
principles i „cele” – policies) +
aspekty moralne
R. Dworkin
Prawo
IV ujęcie:
jako przedmiot i rodzaj emocji - ma 2 elementy składowe:
• przeżycie obowiązku,
• przeżycie uprawnienia.
L. Petrażycki
Prawo
V ujęcie:
fakt społeczny (jako określone zachowania i postawy ludzi).
Realizm prawniczy (amerykański i skandynawski)
Czysta teoria prawa
prawo jako system norm,
oddzielenie prawa od faktu (rzeczywistości),
prawo jest powinnością.
H. Kelsen
System prawa – definicja ogólna
Zbiór norm generalnych i abstrakcyjnych:
1) uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych,
2) wysłowionych w tekstach aktów prawotwórczych,
3) nieuchylonych odpowiednim aktem derogacji, i
4) obowiązujących na określonym
terytorium w określonych przedziałach czasowych.
System prawa
obejmuje też normy generalne i
abstrakcyjne niewyrażone wprost w tekstach aktów normatywnych
(normy uznawane za logiczną, instrumentalną i aksjologiczną
konsekwencję norm w tych tekstach wysłowionych);
nie obejmuje norm wprost wyrażonych w tekście, które
dotknięte są wadą sprzeczności.
Więzi łączące normy w systemie prawa:
1. POZIOME (statyczne, treściowe);
2. PIONOWE (dynamiczne,
hierarchiczne, kompetencyjne).
Więzi służą uporządkowaniu norm.
Rodzaje systemów prawa:
I. System konkretny:
- na danym terytorium,
- w określonym momencie czasowym, - zmienność norm,
- niezależność od doktryny.
II. System prawny – typ:
- wzorzec zawierający w sobie kilka systemów konkretnych,
- grupa systemów prawa obowiązujących w określonym miejscu i czasie (cechy
wspólne).
Systemy prawne - typy:
Cecha Civil law Common law
Przebieg tworzenia i stosowania prawa Operacyjna
zamkniętość/otwart ość
System operacyjnie zamknięty
System operacyjnie otwarty
Możliwość pojęciowego rozgraniczenia tworzenia i
stosowania prawa
Tak Nie
Podstawowa
wartość systemu (+paremia)
LEGALIZM
Nullum crimen sine lege
ADEKWATNOŚĆ I SKUTECZNOŚĆ Nullum crimen sine
poena Podstawowe pojęcie
systemu USTAWA PRECEDENS
Klasyfikacje systemów prawa:
1) System pionowy,
2) System poziomy.
I. System autopojetyczny,
II. System allopojetyczny.
1. System prawa powszechnego,
2. System wewnętrzny.
System prawny powinien być:
niesprzeczny – brak kolizji między normami; i
zupełny – brak luk w prawie.
Rodzaje luk:
1. Luka aksjologiczna;
2. Luka logiczna;
3. Luka tetyczna.
1. Luka aksjologiczna (pozorna, subiektywna)
ujawnia się w wyniku porównania systemu obowiązującego z
systemem idealnym:
a) system nie zawiera pewnych
elementów, które zawierać powinien;
b) system zawiera regulację, którą
należałoby uchylić bądź zmienić; lub
c) system zawiera regulacje prawne, ale sformułowane zbyt luźno (zbyt duża swoboda pozostawiona organom).
II. Luka logiczna
współobowiązujące i sprzeczne ze sobą regulacje znoszą się
nawzajem, pozostawiając po
sobie w systemie puste miejsce.
Obecnie: termin używany wobec rozmaitych form kolizji
usuwanych za pomocą tzw. reguł kolizyjnych.
III. Luka tetyczna (konstrukcyjna, rzeczywista, obiektywna)
następstwo niedokończenia procesu legislacyjnego,
stwierdza się to na podstawie zobiektywizowanych kryteriów.
*LUKA SWOISTA
Sposoby zapełniania luk:
1. poprzez działania legislacyjne, lub
2. typ wnioskowania analogia iuris i legis.
Typy kolizji:
I. O charakterze logicznym:
a) Sprzeczność;
b) Przeciwieństwo,
II. O charakterze
prakseologicznym:
a) Radykalne;
b) Umiarkowane,
III. O charakterze aksjologicznym.
Sposoby usuwania kolizji między normami:
1. derogacja,
2. właściwa wykładnia,
3. reguły kolizyjne.
Reguły kolizyjne:
I stopnia – są 3:
1) Hierarchiczna reguła kolizyjna Lex superior derogat legi inferiori
2) Temporalna (chronologiczna) reguła kolizyjna
Lex posterior derogat legi priori
3) Merytoryczna (zakresowa) reguła kolizyjna Lex specialis derogat legi generali
Reguły kolizyjne
II stopnia – metareguły:
Lex posterior inferior non derogat legi priori superiori,
Lex specialis inferior non derogat legi generali superiori.
