Tadeusz Marian Nowak (Warszawa)
O ZAWODZIE INŻYNIERA W O J S K O W E G O W POLSCE XVII W. Rozwój techniki w o j e n n e j — a r t y l e r i i oraz inżynierii i k a r t o g r a f i i w o j s k o w e j — pociągał za sobą wzrost znaczenia zawodu inżyniera w o j skowego. W Polsce jeden z okresów szybkiego rozwoju techniki w o -j e n n e -j zaczął się w trzydziestych latach XVII w. i t r w a ł aż do lat osiemdziesiątych tego wieku. Z tego okresu pochodzą dame źródłowe oświetlające nieco bliżej s p r a w y związane z życiem i działalnością pol-skich inżynierów wojskowych.
J e d n o z tych źródeł, a mianowicie czterotomowy podręcznik, o b e j -m u j ą c y całokształt wiedzy potrzebnej ówczesny-m inżyniero-m, napisany w latach 1659—1665 przez Józefa Naronowicza-Narońskiego (ok. 1610— —1678), a noszący t y t u ł Księgi nauk matematycznych1, z a j m u j e się szczegółowo w y m a g a n i a m i s t a w i a n y m i inżynierom w o j s k o w y m2. N a r o
nowiczNaroński twierdzi, że zawód inżyniera w y m a g a połączenia w i e dzy teoretycznej z p r a k t y k ą , a następnie wymienia w szesnastu u m o -t y w o w a n y c h p u n k -t a c h umieję-tności, k-tóre powinien opanować dobry inżynier wojskowy. Należą do nich (zachowując kolejność, w j a k i e j wymienia je autor): 1) a r y t m e t y k a , 2) geometria, 3) r y s u n e k p e r s p e k -tywiczny, 4) umiejętność malowania, 5) geografia fizyczna i polityczna oraz topografia wojskowa, 6) historia polityczna, 7) znajomość bieżącej polityki, 8) nauki przyrodnicze, 9) wiedza a r t y l e r y j s k a , 10) pirotech-nika, 11) początki astronomii i meteorologii, 12) mechanika techniczna w szerokim zakresie, zwłaszcza w zastosowaniu do budownictwa lądo-wego i wodnego oraz inżynierii wojskowej, 13) chemia techniczna, 14) magia n a t u r a l n a „która ma w sobie wiele sekretów różnych, a za-cnych, do m a t e m a t y k i a ingienierstwa barzo pożytecznych", 15) n a u k a o budowie i zastosowaniu kompasów, 16) umiejętność jasnego w y s ł a
-1 Tadeusz N o w a k : Z dziejów techniki wojennej w dawnej Polsce. W a r
-szawa 1965 s. 270—301; t e n ż e , Odnalezienie rękopisu „Artylerii" Józefa Naro-nowicza-Narońskiego z 1665 r. „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" T. XVIII cz. 1 Warszawa 1972 s. 297—303.
2 Józef N a r o n o w i c z - N a r o ń s k i : Budownictwo wojenne. Z rękopisu
do druku przygotowała Janina Nowakowa. Warszawa 1957 s. 126—129. K W A R T A L N I K H I S T O R I I N A U l K I I T E C H N I K I , R O K X X I — 3
476 T. M. Nowak
wiania się, a ponadto: ekonomia ze szczególnym uwzględnieniem księ-gowości materiałowej i finansowej oraz znajomość budowy i obsługi posiadanych instrumentów pomiarowych.
Poza tym — według Naronowicza-Narońskiego — inżynier wojsko-wy powinien odznaczać się szczególnymi cechami fizycznymi i psy-chicznymi. Powinien mieć dobry wzrok i silne nogi, powinien być odważny, pobożny i prawy, kochać Ojczyznę, umieć dochować tajemni-cy, musi być wytrwały w pratajemni-cy, przeprowadzanej w dzień, w polu, przy wytyczaniu,i budowie fortyfikacji stałych lub polowych, podko-pów i stanowisk ogniowych artylerii, a w 'nocy, w zamkniętym po-mieszczeniu, przy obliczeniach i rysunkach. Na zakończenie Narono-wicz-Naroński wspomina o wielkich wydatkach, jakie ponosi inżynier kupując potrzebne przybory, książki i papiery oraz o związanych z tym wysokich poborach, jakie otrzymują inżynierowie wojskowi za granicą (miesięcznie najmniej 1.000 złotych polskich ówczesnych, a nieraz 1.000 talarów, czyli ок. 4.000--5.000 złotych polskich).
Wiele z wymienionych tu teoretycznie postulatów Naronowicza--Narońśkiego znajduje potwierdzenie w praktyce, bowiem współczesny mu inny polski inżynier wojskowy Kazimierz Siemienowicz (ok. 1600—• -—1651)3, zatrudniony w artylerii koronnej, pisał w 1650 r. 4, że chcąc
przygotować się do zawodu uczył się: arytmetyki, geometrii, poszcze-gólnych działów fizyki (mechaniki, statyki, hydrauliki, pneumatyki i optyki), chemii, rysunku technicznego, a także budownictwa cywil-nego i wojskowego oraz taktyki. Ponadto starał się poznać rzemiosła takie jak: snycerstwo, rytownictwo i odlewnictwo. Natomiast niezgod-ne z postulatami Naronowicza-Narońskiego były pobory Siemienowi-cza, który otrzymywał miesięcznie nie 1.000, lecz tylko 100 złotych polskich 5.
O zakresie wiadomości objętych niektórymi wymienionymi gałęzia-mi wiedzy informuje wspomniany czterotomowy podręcznik Narono-wicza-Narońskiego. Pierwszy jego tom zawiera arytmetykę6, drugi —
geometrię wraz z trygonometrią oraz miernictwo i kartografię, trzeci — zasady rysunku perspektywicznego oraz szczegółową naukę fortyfi-kacji stałej i polowej, czwarty — naukę artylerii7.
Potrzebną im wiedzę zdobywali polscy inżynierowie wojskowi XVII w. częściowo w kraju, a częściowo za granicą, najczęściej w Niderlandach. Pochodzący z Torunia autor doskonałego podręcznika fortyfikacji staroholenderskiej 8 Adam Freytag (1608—1650) 9 kształcił
' N o w a k : Z dziejów techniki wojennej... s. 253—269.
4 Kazimierz S i e m i e n o w i c z : Wielkiej sztuki artylerii część -pierwsza.
Tekst łaciński do druku przygotował oraz tłumaczenia na język polski dokonał Rudolf Niemiec, redakcję naukową tekstu łacińskiego i tłumaczenia przeprowa-dził oraz wstęp i komentarz opracował Tadeusz Nowak. Warszawa 1963, s. 52 (tekst polski) i 443 (tekst łaciński).
5 Patrz niżej przypis 14.
' Rękopis zniszczał podczas drugiej wojny światowej; jego szczegółowe omó-wienie dał Edward S t a m m : Z historii matematyki XVII w. w Polsce. „Wia-domości Matematyczne" T. X L Warszawa 1936 s. 350—380.
7 Rękopis drugiego tomu znajduje się w Bibliotece PAN w Krakowie nr 1452,
rękopis tomu trzeciego — w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie nr 106. O obu tych rękopisach por. N o w a k : Z dziejów techniki wojennej s. 273 n i 280 nn; o rękopisie tomu czwartego t e n ż e , Odnalezienie rękopisu
,.Artylerii"... s. 297 nn.
8 Adam F r e y t a g: Architectura militaris nova et aucta. Leyden 1631
(drugie wydanie tamże 1635, trzecie tamże 1642, czwarte tamże 1665) oraz tłu-maczenie francuskie (Leide 1635, drugie wydanie Paris 1640, trzecie tamże 1668).
się początkowo niewątpliwie w miejscowym gimnazjum, w którym jego ojciec był wykładowcą, później studiował na jakimś uniwersytecie zagranicznym sztuki wyzwolone, a wreszcie w latach 1629—1632 me-dycynę na uniwersytecie w Lejdzie. W Niderlandach studiowali wiedzę artyleryjską i inżynieryjną Paweł Grodzicki (generał artylerii
koron-nej w latach 1637—1645) 10 i jego brat Krzysztof Grodzicki (generał
artylerii koronnej w latach 1653—1659)n. Tam również kształcił się
wspomniany już Kazimierz Siemienowiez. Natomiast Krzysztof
Mie-roszewski (zm. 1679) 12, późniejszy fortyfikator Krakowa i klasztoru
na Jasnej Górze w Częstochowie, studiował na Akademii Krakowskiej, później zaś w Bolonii, a wspomniany już wielokrotnie Józef Narono-wiez-Naroński prawdopodobnie w ogóle nie wyjeżdżał za granicę po naukę, swoje całe, niemałe zresztą, wykształcenie zdobywając w kraju, w radziwdłłowskim gimnazjum w Kiejdanach, gdzie przypuszczalnie wykładał Adam Freytag, oraz drogą samokształcenia przy pomocy
naj-nowszej wówczas literatury 13.
Ludzie, którzy zdobyli w taki, czy inny sposób wykształcenie po-trzebne do wykonywania zawodu inżyniera wojskowego znajdowali w Polsce w X V I I w. różnego rodzaju zatrudnienie. Niektórzy służyli
w artylerii koronnej. W jej imiennym etacie z 1647 r.14 znajduje się
dwóch pracowników określonych jako inżynierowie: Kazimierz Siemie-nowiez z pensją 1.200 złotych rocznie i Hans Jakub Lok z pensją 600 złotych rocznie, natomiast trzeci pracownik z wykształceniem
inży-niera wojskowego, Fryderyk Getkant (zm. 1666) 15, którego pobory
roczne wynosiły 1.800 złotych, określony jest w etacie jako cejgmaj-ster, czyli kontroler artylerii. Inni dostawali się do służby królewskiej,
" S t a n i s ł a w H e r b s t : Freytag Adam. W : Polski słownik biograficzny T . VII Kraków 1949—1958, s. 135—136.
10 Adam P r z y b o ś : Grodzicki Paweł. Tamże T. V I I I Kraków 1959—1960, s. 617—618.
11 Adam P r z y b o ś : Grodzicki Krzysztof. Tamże s. 616—617.
12 A d a m W a c h u ł k a : Krzysztof Mieroszewski, inżynier, architekt i geo-metra polski XVII stulecia. „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej" T. 5 Warszawa 1957 z. 1 s. 3—57.
13 W skład tej lektury weszły m. in. następujące pozycje (w układzie alfa-betycznym): Johann Heinrich A1 s t e d: Cursus philosophici encyclopaedia. (Herbom 1620); Andrzej d e l l ' A q u a : Praxis ręczna działa, (rękopis z 'lat 1630—1635); M a t h i a s D ö g e n : Architecturae militaris modernae theoria et
praxis. (Amsterdam 1647 i późniejsze wydania); Adam F r e y t a g (patrz wyżej
p r z y p i s 8); N i c o l a u s G o l d m a n n : Elementorum architecturae militaris libri
IV. (Leiden 1643); Samuel M a r o l o is: Fortification ou architecture militaire. (Haag 1615 i późniejsze wydania); t e n ż e , La perspective; t e n ż e , Practique de géométrie, (obie w zbiorowym wydaniu prac Samuela M a r o l o i s : Oeuvres mathématicques. Amsterdam 1613—1615 i późniejsze wydania); Christian O t t e r : Specimen problematum hercotectonio-geometricorum (Amsterdam 1645);
Bartho-l o m a e u s P i t i s с u s: Trigonometriae sive de dimensione trianguBartho-lorum Bartho-libri
quinque. (wyd. II Frankfurt nad Odrą 1612); Joachim S t e g m a n : Institutionum mathematicorum libri II. (Raków 1630); Diego U f a n o : Archelia (tłumaczenie polskie Leszno 1643). Por. N o w a k , Z dziejów techniki wojennej... s. 283 rm i t e n ż e , Zagadnienie źródeł wiadomości o geodezji i kartografii zawartych
w rękopisie „Geometrii" Józefa Naronowicza-Narońskiego. (1659) W : Studia z dziejów geodezji i kartografii. W r o c ł a w 1973 s. 159—168.
14 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Publiczne
Po-tockich, rękopis nr 44, s. 17—19, druk: Aleksander K r a u s h a r : Dzieje
Krzysz-tofa z Arciszewa Arciszewskiego. T. I I . S. Petersburg 1893 s. 279—282 i
Konstan-ty G ó r s k i : Historia artylerii polskiej. Warszawa 1902 s. 298—300.
16 S t a n i s ł a w H e r b s t : Getkant Fryderyk. W : Polski słownik biograficzny
478 T. M. Nowak
jak na przykład spolonizowany później Włoch A n d r z e j dell'Aqua (1584—1656), a u t o r p r o j e k t u założenia szkoły a r t y l e r y j s k o i n ż y n i e r y j -n e j 16 i podręcznika dla n i e j1 7, o t r z y m u j ą c y od 1631 r. 600 złotych
rocznie z kasy królewskiej. Jeszcze inni, i tych było zapewne n a j w i ę -cej, znajdowali z a t r u d n i e n i e u magnatów. Z a r ó w n o F r e y t a g , jak Naro-nowicz-Naroński pracowali u Radziwiłłów, dell'Aqua, zanim dostał się na służbę królewską — u Sieniawskich i Zamoyskich, a później u K o -niecpolskich. J e d y n i e Krzysztof Mieroszewski jako człowiek zamożny mógł uprawiać swój zawód inżyniera wojskowego bez oglądania się na płynący stąd zarobek.
Inżynierowie należeli w wojsku polskim XVII w. do ludzi o n a j -wyższym wykształceniu. Odznaczali się znajomością języków obcych, m a t e m a t y k i i wielu nauk, które dziś moglibyśmy określić jako t e c h -niczne. Wielu z nich pozostawiło po sobie t r w a ł e pomniki w postaci budowli f o r t y f i k a c y j n y c h (dell'Aqua w Zamościu, Brodach i PoUhor-cach 18, Paweł Grodzicki w Warszawie 19, Mieroszewski w Częstochowie
i Krakowie), m a p (Getkant narysował liczący 14 m a p atlas wojsko-w y2 0, Naronowicz-Naroński przeprowadził zdjęcia topograficzne
wiel-kich obszarów P r u s Książęcych2 1) i dzieł pisanych (Freytag,
Siemie-nowicz, Naronowicz-Naroński, dell'Aqua, Mieroszewski2 2). S t u d i u j ą c ich
zachowane do dziś dzieła dochodzi się d o wniosku, że byli t o p r a w i e bez w y j ą t k u ludzie o nieprzeciętnych zdolnościach i o g r o m n e j p r a c o -witości, a zawód swój traktowali, niezależnie od niskich na ogół za-robków, z wielkim zamiłowaniem.
T. M. Новак О ПРОФЕССИИ ВОЕННОГО ИНЖЕНЕРА В ПОЛЬШЕ В XVII В В Польше XVII в военным инженером ставились очень высокие требования. Один из них, Юзеф Наронович-Нароньски, автор четырехтомного учебника, предназначенного для военных инженеров, называет свыше десяти различных областей знаний, являющихся обяза-тельными для получения звания инженера. Те же дисциплины называет и другой военный инженер XVII века, автор известного труда по артиллерии Казимеж Семенович, говоря о своем собственном образовании. После вступительной учебы в Польше, польские военные инженеры в XVII веке неоднократно учились узкой специальности в области военной тех-ники за рубежом, чаще всего в Нидерландах (Адам Фрейтаг, Павел и Кшиштоф Гродицкие, Семенович). После возвращения в Польшу они устраивались в коронной артиллерии
(Семе-16 Tadeusz N o w a k : Pierwsza próba założenia wojskowej uczelni
technicz-nej w Polsce w XVII w. „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" T. XI cz. 1 Warszawa 1965 s. 3 nn i t e n ż e , Praca Andrzeja dell'Aqua „O zgroma-dzeniu i szkole puszkarzów". Tamże T. VI Warszawa 1958 s. 534—571.
17 Andrzej d e l l ' A q u a : Praxis ręczna działa. Z rękopisów do d r u k u p r z y
-gotował oraz wstępem i komentarzem opatrzył Tadeusz N o w a k . Wrocław 1969.
18 Stanisław H e r b s t i J a n Z a c h w a t o w i c z : Twierdza Zamość. W a r
-szawa 1936 s. 29—30.
19 Chodzi o arsenał artylerii koronnej, por. Tadeusz N o w a k , Polska
techni-ka wojenna XVI—XVIII w. Warszawa 1970 s. 149 nn.
20 Tamże s. 287 nn.
21 Zygmunt L i e t z: Józef Naronowicz-Naroński, kartograf Prus Książęcych
(ok. 1616—1678). „Komunikaty Mazursko-Warmińskie" nr 1 (103). Olsztyn 1969, s. 19 n.
22 Architectura militaris. Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, rękopisy n r 466, 468 i 2533.
нович, Гродицкие, Фридерик Геткант), или в королевской службе (Анджей дель Аква) или же при дворах магнатов, имеющих собственные крепости (Фрейтаг и Наронович-Нароньски у Радзивиллов, дель Аква сначала у Сенявских, Замойских и Конецпольеких). В польской армии в XVII в. инженеры принадлежали к людям с самым лучшим образованием. Они любили свою профессию, несмотря на низкую плату за свой труд, они оставили после себя глубокую память в виде оборонных построек, военных карт и теоретических трактатов. Т. М. Nowak Ü B E R DEN M I L I T Ä R I N G E N I E U R B E R U F I N P O L E N IM 17. J h . I m 17. J h . h a t m a n in P o l e n den M i l i t ä r i n g e n i e u r e n h o h e A n f o r d e r u n g e n gestellt. E i n e r von i h n e n , der b e k a n n t e V e r f a s s e r eines v i e r b ä n d i g e n f ü r Mili-t ä r i n g e n i e u r e b e s Mili-t i m m Mili-t e n W e r k e s , Józef N a r o n o w i c z - N a r o ń s k i , z ä h l Mili-t e einige z e h n v e r s c h i e d e n e W i s s e n s g e b i e t e auf, a u s w e l c h e n sich i h r e A u s b i l d u n g z u s a m m e n -setzen sollte. Dieselben w i s s e n s c h a f t l i c h e n F a c h r i c h t u n g e n z ä h l t e a u c h ein a n d e r e r M i l i t ä r i n g e n i e u r des 17. J h . auf, n ä m l i c h der V e r f a s s e r des b e r ü h m t e n W e r k e s ü b e r die A r t i l l e r i e , K a z i m i e r z S i e m i e n o w i c z , i n d e m er ü b e r e i g e n e A u s b i l d u n g s p r a c h . Die p o l n i s c h e n M i l i t ä r i n g e n i e u r e des 17. Jh., n a c h d e m s i e ihr V o r b e r e i t u n g s s t u d i u m in P o l e n b e e n d i g t h a t t e n , zogen o f t m a l s ins A u s l a n d , a m h ä u f i g s t e n n a c h den N i e d e r l a n d e n (z. B. A d a m F r e y t a g , P a w e ł u n d K r z y s z tof Grodzicki, Siemienowicz), w o się des F a c h w i s s e n im E e r e i c h d e r K r i e g s -t e c h n i k b e h e r r s c h -t e n : N a c h der R ü c k k e h r in die H e i m a -t w a r e n sie e n -t w e d e r in der K r o n a r t i l l e r i e (wie z.B. S i e m i e n o w i c z , die b e i d e n Grodzicki, F r y d e r y k G e t k a n t ) , w i e a u c h im K ö n i g s d i e n s t e ( A n d r z e j d e l l ' A q u a ) oder a n d e n H ö f e n d e r j e n i g e n M a g n a t e n , die eigene F e s t u n g e n b e s e s s e n (so z.B. F r e y t a g u n d N a r o n o w i c z N a r o ń s k i bei der F a m i l i e Radziwiłł, d e l l ' A q u a a n f ä n g l i c h bei den F a -milien S i e n i a w s k i , Z a m o j s k i u n d Koniecpolski), a n g e s t e l l t . Die M i l i t ä r i n g e n i e u r e s t e l l t e n im p o l n i s c h e n H e e r des 17. J h . die a m m e i s t a u s g e b i l d e t e n P e r s o n e n vor. Sie w a r e n m i t L e i b u n d Seele i h r e m B e r u f e r g e b e n u n d t r o t z r e c h t o f t n i e d r i g e r B e s o l d u n g h a b e n sie d a u e r h a f t e D e n k m ä l e r in G e s t a l t von F e s t u n g s -b a u w e r k e n , m i l i t ä r i s c h e n K a r t e n u n d t h e o r e t i s c h e n A -b h a n d l u n g e n h i n t e r l a s s e n .
