O celowości utworzenia geoparku w Bieszczadach Wysokich
On the feasibility of establishing a geopark in the Bieszczady Wysokie Mountains
Grzegorz HaczewskiUniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografi i, Zakład Geologii ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków
e-mail: grzehacz@up.krakow.pl
Abstract: The Bieszczady Mountains in the SE part of Poland, built of fl ysch rocks, have rich and diversifi ed geological and geomorphological heritage. Human activity intimately related with the environment and dating back to mediaeval times is recorded here in landforms, sediments and historical monuments. Natural and cultural heritage of this region is strictly protected by the Bieszczady National Park where access to its values is inevitably limited by the national park regulations. A geopark in close vicinity could attract geotourists by easier access to geotourist attractions, including chances for controlled collecting of specimens. The tourist pressure on the national park could be thus alleviated. The economical opportunities for local population created by geotourism would best correspond with the postulates of sustainable development.
Słowa kluczowe: Bieszczady, rozwój zrównoważony, geoturystyka Key words: Bieszczady Mountains, sustainable development, geotourism
Wstęp
Obszar Bieszczadów Wysokich jest bogaty w różnorodne i dobrze zachowane na dużych obszarach wartościowe elementy przyrody nieożywionej, a także w zabytki kultury i gospodarki ściśle związanej ze środowiskiem naturalnym. Z drugiej strony, charakter zagospodarowania regionu bieszczadzkiego sprzyja stosowaniu tu zasad zrównoważonego rozwoju. Jednym ze sposobów pozwalających połączyć rozwój gospodarczy z zachowaniem i zarazem wykorzystaniem walorów przyrody nieożywionej jest organizowa- nie geoparków. Obszar bieszczadzki spełnia warunki dla funkcjonowania geoparku pełniej niż większość pozostałych obszarów w polskiej części Beskidów.
Koncepcja geoparku
Przy przedstawianiu koncepcji geoparku w Bieszczadach Wysokich użyteczne są pojęcia związane z geoturystyką. Pojęcie geoturystyka i pojęcia pochodne (por. Słomka i Kicińska-Świderska 2004) używane są w różnych znaczeniach, czasem bardzo rozbieżnych. Dla jasności wywodu przestawię zatem znaczenia jakie przyjęto w tym artykule. Geoturystyka oznacza tu turystykę opartą na walorach i atrakcjach związa- nych z budową geologiczną i rzeźbą terenu, ze śladami górnictwa, z obecnością elementów kamiennych
w zabytkach kultury, ze śladami działalności gospodarczej silnie związanej z abiotycznymi warunkami środowiska. Walory geoturystyczne to takie elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego, które są źródłem atrakcji geoturystycznych, a atrakcje geoturystyczne to takie obiekty, miejsca, zjawiska, impre- zy, do których przybywają lub mogliby przybyć turyści, zainteresowani walorami geoturystycznymi, czyli geoturyści. Trafne rozpoznanie walorów geoturystycznych obszaru pomaga wskazać konkretne atrakcje geoturystyczne, a także kreować nowe. Umiejętnie wykorzystane lub wykreowane atrakcje geoturystyczne mogą stać się podstawą działalności gospodarczej odpowiadającej zasadom zrównoważonego rozwoju.
Cenne wartości przyrody nieożywionej i dziedzictwa kulturowego występują w Bieszczadach w szcze- gólnym natężeniu na terenie objętym ochroną w Bieszczadzkim Parku Narodowym (BdPN). Występują tu relikty starej rzeźby, skalne koryta rzeczne z wodospadami, formy skałkowe, jaskinie, bogaty zapis historii osadnictwa utrwalony w osadach rzecznych, stare formy osuwiskowe, różnorodne cenne stanowiska geo- logiczne, naturalne wypływy ropy i gazu oraz ślady dawnego górnictwa naftowego (Haczewski i in. 2007).
Większość z nich jest skutecznie chroniona przez ograniczenie dostępu i niemal całkowite wyeliminowanie działalności ludzkiej niszczącej walory przyrody nieożywionej, choć nie udaje się unikać takich szkód, jak zadeptywanie szlaków, niszczenie cennego stanowiska geologicznego przez parking, czy wprowadzanie do krajobrazu obcych elementów skalnych. Park ma możliwości, by takie straty ograniczać, a niektórych całkowicie unikać. Niektóre z wymienionych walorów pozostają dostępne dla geoturystów. Ze znakowa- nych szlaków można podziwiać reliktową rzeźbę przedczwartorzędową (Pękala 1971, Henkel 1972), róż- norodność form skałkowych i ich rolę w rzeźbie strukturalnej, dawne pokrywy wietrzeniowe, osuwiska na połoninach. Niedostępne dla oka i stopy turystów pozostają na terenie Parku: większość wodospadów, formy rzeźby koryt rzecznych, jaskinie, większość skałek w lesie, osuwiska na zalesionych zboczach, odkrywki geologiczne, zapis osadnictwa utrwalony w aluwiach (Kukulak 2004), wypływy ropy i gazu, ślady górnictwa naftowego. Wykluczone jest kolekcjonerskie pozyskiwanie skamieniałości i minerałów.
Bogate i urozmaicone walory przyrody nieożywionej są na ogół potraktowane zdawkowo w materia- łach informacyjnych i dydaktycznych opracowanych w BdPN, bez wskazania konkretnych obiektów i ich przyrodniczego objaśnienia. W kilkunastotomowej serii Monografi i Bieszczadzkich żaden tom nie jest po- święcony budowie geologicznej ani rzeźbie. Żadna z wielu ścieżek dydaktycznych nie jest dedykowana przyrodzie nieożywionej, choć obiekty w tej kategorii są bardziej niezawodnie dostępne dla podziwiania przy trasach niż ptaki, ssaki, czy kwiaty.
Geoturysta, którego apetyt na bliski kontakt z niedostępnymi atrakcjami zostanie rozbudzony na szla- kach BdPN, może go zaspokoić w przyległych obszarach. Bieszczadzki Park Narodowy od zachodu i pół- nocy otoczony jest parkami krajobrazowymi – Ciśniańsko-Wetlińskim i Doliny Sanu. Zawierają one wiele z walorów przyrody nieożywionej charakterystycznych dla BdPN, ale także inne walory, których na terenie BdPN nie ma. Zasady ochrony w parkach krajobrazowych zapewniają możliwość ochrony najcenniejszych (czasem zagrożonych) walorów dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, zwłaszcza, że w ich obrębie liczne są rezerwaty i pomniki przyrody, w tym nieożywionej. Parki krajobrazowe oferują natomiast znaczną swobodę poruszania się w rozległym terenie. Możliwe jest tu też zbieranie okazów skalnych. Możliwe tu są planowe ingerencje w przyrodę żywą dla wyeksponowania lub udostępnienia obiektów geologicznych czy geomorfologicznych. Można ściąć gałęzie zasłaniające widok, można zbudować ścieżkę lub mostek doprowadzające do trudno dostępnej atrakcji geoturystycznej, można w razie potrzeby oczyścić zasypaną odkrywkę, czy wykonać wkop. Wszystkie te ingerencje w przyrodę powinny podlegać kontroli, której za- sady i konkretne rozstrzygnięcia powinny być konsultowane z kompetentnymi specjalistami znającymi ten teren.
Gonera (2004) przedstawiła pomysł utworzenia geoparku Karpaty fl iszowe, na który miałyby się składać parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński, Jaśliski, Czernorzecko-Strzyżowski, Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego, bez Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. Przedstawiona tu koncepcja obejmuje utworzenie geoparku mniejszego, spójnego terytorialnie, bardziej jednorodnego pod względem walorów i sąsiadujące- go z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym. Dla pokazania zasadności idei geoparku opartego terytorialnie o parki krajobrazowe Ciśniańsko-Wetliński i Doliny Sanu należy wyliczyć rodzaje walorów geoturystycz- nych jakie tu występują, od geologicznych przez geomorfologiczne do kulturowych.
Podłoże geologiczne proponowanego geoparku stanowią skały nazywane fl iszowymi, czyli serie osa- dowe naprzemiennie ułożonych warstw piaskowców i łupków, z podrzędnym udziałem mułowców, zle- pieńców, dolomitów, wapieni. Serie te są silnie sfałdowane i spiętrzone w wyniku nasuwania się ich ku północy. Na omawianym obszarze przebiega granica między dwiema dużymi jednostkami geologicznymi (por. Haczewski i in. 2001). Jednostki te zbudowane są ze skał osadowych powstałych w odrębnych czę- ściach zbiornika morskiego, który przez ponad 100 milionów lat (od końca jury po miocen) rozdzielał kon- tynent Eurazji od położonych na południe mniejszych lądów przesuwających się ku północy wraz z wielką afrykańską płytą litosfery. Te dwie jednostki, nazywane jednostką śląską i dukielską, różnią się od siebie następstwem serii skalnych. Dzięki temu większa jest ogólna różnorodność typów skał na obszarze propo- nowanego geoparku niż w beskidzkich parkach narodowych poza Bieszczadami. W profi lu skał jednostki dukielskiej (Ślączka 1971) można wyróżnić siedem wyraźnie wyodrębnionych serii skalnych, a w profi lu jednostki śląskiej można mówić o dziewięciu głównych, wyraźnie różniących się seriach, z których cztery ograniczone są do tzw. łuski Bystrego, lokalnej struktury wynurzającej się na powierzchni na południe od Baligrodu (Ślączka 1959), a więc nie występują na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego.
W skałach omawianego obszaru występuje wiele elementów cennych dla naukowców, dydaktyków i kolekcjonerów. Na dolnych powierzchniach warstw piaskowców powszechnie występują zróżnicowane hieroglify – wypukłości i zagłębienia o charakterystycznych kształtach. Są to ślady działania prądów za- wiesinowych i unoszonych tymi prądami przedmiotów, ślady działalności życiowej różnych organizmów poruszających się po dnie lub w osadzie, wreszcie ślady zaburzeń, jakim podlegały miękkie osady na dnie morskim i pod nim. Hieroglify z warstw krośnieńskich, najbardziej powszechnych na powierzchni opisywa- nego obszaru, są w swojej klasie światową klasyką dzięki pracom wybitnego sedymentologa Stanisława Dżułyńskiego (por. Dżułyński 2001). W seriach skalnych odsłaniających się na obszarze proponowanego geoparku można znaleźć też unikalne struktury o niewyjaśnionej genezie zwane wirowcami (Dżułyński i in.
1957). Wąska strefa jednostki śląskiej wzdłuż kontaktu z jednostką dukielską, nazwana strefą przeddu- kielska (por. Haczewski i in. 2002, Rubinkiewicz 2007), bogata jest w odkrywki z efektownymi przykładami fałdów, uskoków, łusek, luster tektonicznych, szczotek kalcytowych, a także kalcytu blokowego, włókniste- go, tutkowego i zebrowego. W spękaniach skał w tej strefi e, a także we fragmentach skalnych leżących w korytach potoków, powszechnie występują kryształki kwarcu znane jako diamenty marmaroskie: nie przyrośnięte do skały, małe, bardzo czyste, doskonale wykształcone z piramidalnymi zakończeniami na obu stronach podstawowego słupa. W niektórych ławicach piaskowców zaznaczają się struktury określane dawniej jako „piaskowce kuliste”. Łatwo je zauważyć, gdy regularne okrągłe bloki piaskowcowe leżą wypre- parowane w korytach rzecznych. Liczne są przykłady żył piaskowcowych, ciał piaskowca przecinających niezgodnie warstwy skalne. Na powierzchniach warstw piaskowców w tym terenie znaleziono kilka okazów będących fragmentami świetnie zachowanych szkieletów wielkich ryb drapieżnych (Haczewski i in. 2007).
Inne skamieniałości znajdowane na tym obszarze to doskonale zachowane ryby w licznych stanowiskach wapieni kokolitowych (Haczewski 1989). Spotykane tu rzadkie typy skał to wapienie kokolitowe, rogowce,
a także osady osuwisk podmorskich z blokami skał egzotycznych, takich jak wapienie ostrygowe, numuli- towe, glonowe, gnejsy, marmury, kwarcyty (Ślęczka, Wieser 1962, Bąk i in. 2001).
Na terenie łuski Bystrego występują unikalne wody mineralne z zawartością arsenu. Liczniej i szerzej spotyka się wypływy wód z siarkowodorem lub tlenkami żelaza. Efektowne są wypływy ropy naftowej i gazu ziemnego (Królik i in. 1969), jak też miejsca wytrącania martwicy wapiennej.
Wśród walorów geomorfologicznych proponowanego geoparku należy wyróżnić efektownie rozwinięte formy rzeźby fl uwialnej w głęboko wciętych dolinach rzecznych. Wyjątkowo duży, jak na polską część Karpat fl iszowych, jest tu udział koryt rzecznych o skalnym dnie, co wynika z trwającego podnoszenia się tego obszaru. Występują tu liczne progi i wodospady, zawieszone ujścia, berda, kotły i rynny eworsyjne.
Na dnach dolin zachowane są wyraźnie widoczne stopnie terasowe wielu generacji, w niewielkim stopniu przekształcone przez człowieka. Na grzbietach i zboczach liczne są formy skałkowe różnego typu z kilko- ma jaskiniami szczelinowymi (Mleczek 2003). Występuje tu wiele okazałych form osuwiskowych różnego typu, wśród nich osuwisko w Mucznem, które przegrodziło kiedyś dolinę i spowodowało powstanie jeziora o głębokości ponad 40 m (Haczewski, Kukulak 2004). Zachowane osady tego jeziora i zapora osuwiskowa zasługują na objęcie częściową ochroną, a zarazem warte są wykorzystania jako nietypowa i urozmaico- na atrakcja geoturystyczna. Współczesne jeziorka powstałe w wyniku przegrodzenia cieków osuwiskami powstały koło Duszatyna i na Wetlince (Dziuban 1983, Malarz 1993). Liczne są interesujące przykłady do- brze rozwiniętych pokryw wietrzeniowych różnego typu, rzadko tak dobrze zachowane w innych częściach Karpat, gdzie zostały zatarte przez działalność człowieka. W pokrywach tych w wielu miejscach rozwijają się rozległe systemy kanałów i studni sufozyjnych (por. Czeppe 1960).
Walory geoturystyczne związane z dziedzictwem kulturowym obejmują ślady dawnego górnictwa naf- towego, ślady urządzeń hydrotechnicznych (młynówki, jazy, baseny retencyjne; por. Kryciński 1995, 2007) przekopy kolejek leśnych i dróg w przełomowych zwężeniach, terasy rolne, pozostałości kamiennych budowli (Wolski 2007), cmentarze z zabytkami kamieniarskimi (Kryciński 1995, 2007), ślady wydobywa- nia i poszukiwania ropy i gazu (Augustyn 2000) m.in. w Stuposianach, Dźwiniaczu, Łopience, ślady prac ziemnych i kamieniarskich dla celów wojskowych. Walorem kulturowym są nazwy miejscowe elementów topografi cznych, pieczołowicie zrekonstruowane przez Krukara (2003), w wielu wypadkach nawiązujące do cech środowiska.
W niektórych stanowiskach minerałów i skamieniałości na terenie geoparku można dopuścić kontro- lowaną eksploatację przez amatorów, np. po wykupieniu odpowied-niej licencji i pod kontrolą. Dotyczy to stanowisk szybko niszczonych przez erozję, gdzie okazy w sposób naturalny ulegają zniszczeniu lub rozproszeniu. Kontrolowana eksploatacja pozwoliłaby zachować liczne okazy w obiegu kolekcjonerskim.
Licencjonowanie eksploatacji może zresztą obejmować udostępnianie wybranych okazów do badań na- ukowych.
Podsumowanie
Na obszarze proponowanego geoparku nie ma obecnie dostatecznej ilości geostanowisk. Ich wska- zanie i udokumentowanie będzie obecnie stosunkowo łatwe, gdyż wiele cennych obiektów i stanowisk zostało w ostatnich latach dokładnie opracowanych. Powstanie geoparku powinno być poprzedzone akcją informacyjną dla mieszkańców, której celem byłoby bliższe zapoznanie ich z walorami przyrody nieoży- wionej i wskazanie możliwości wykorzystania tych walorów dla rozwoju takich usług geoturystycznych, jak specjalistyczne przewodnictwo, opieka nad obiektami, pomoc w kolekcjonerstwie, czy wreszcie logistyka
na potrzeby geoturystów, grup szkolnych i akademickich oraz badań naukowych. Wśród elementów spo- łeczno-gospodarczych korzystnych dla realizacji geoparku należy też podkreślić niską gęstość zaludnienia i wysokie wskaźniki wykształcenia mieszkańców tutejszych gmin. Ten drugi wskaźnik wynika częściowo z tego, że osiadło tu sporo osób wykształconych, które niejednokrotnie zrezygnowały z pracy w swoim zawodzie, by mieszkać blisko dzikiej przyrody. Dla wielu z takich ludzi geopark może stać się środkiem pomagającym zrealizować ich sposób na życie.
Doświadczenia autora z wielu lat badań geologicznych i zajęć dydaktycznych w Bieszczadach wska- zują, że bardzo owocna może być współpraca z administracją lasów państwowych, która jest głównym gospodarzem na terenie proponowanego geoparku.
Literatura:
Augustyn M. 2000. Początki górnictwa naftowego w Bieszczadach. Bieszczad 7, s. 219-281.
Bąk K., Rubinkiewicz J., Garecka M., Machaniec E., Dziubińska B. 2001: Exotics-bearing layer in the oli- gocene fl ysh of the Krosno beds in the Fore-Dukla Zone (Sile-sian Nappe, Outer Carpathians), Poland.
Geologica Carpathica 52 (3), s. 159-171.
Czeppe Z. 1960. Zjawiska sufozyjne w glinach zboczowych górnej części dorzecza Sanu. Biuletyn Instytu- tu Geologicznego 150, s. 297-324.
Dziuban J., 1983. Osuwisko Połoma. Czasopismo Geografi czne 54 (3), s. 369-376.
Dżułyński S. 2001. Atlas struktur sedymentacyjnych fl iszu karpackiego. Instytut Nauk Geologicznych Uni- wersytetu Jagiellońskiego, Kraków, ss. 132.
Dżułyński S., Radomski, A., Ślączka, A. 1957. Utwory wirowe w łupkach fl iszowych Karpat. Rocznik Pol- skiego Towarzystwa Geologicznego 26 (2), s. 107-126.
Gonera M., 2004. Beskidy w oczach geologa, czyli Geopark Karpaty fl iszowe. Wierchy 69, s. 125-142.
Haczewski G. 1989. Poziomy wapieni kokkolitowych w serii menilitowo-krośnieńskiej – rozróżnianie, kore- lacja i geneza. Annales Societatis Geologorum Poloniae 59 (3-4), s. 435-523.
Haczewski G., Bąk K., Kukulak J., Mastella L., Rubinkiewicz J. 2001. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Arkusz Ustrzyki Górne. Archiwum Państwowego Instytutu Geologiczne- go, Warszawa-Kraków.
Haczewski G., Kukulak J. 2004. Early Holocene landslide-dammed lake in the Bieszczady mountains (Pol- ish East Carpathians) and its evolution. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 17, s. 61-85.
Haczewski, G., Kukulak, J., Bąk, K. 2007. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodo- wego. Wydawnictwo Naukowe AP Kraków, ss. 155.
Henkiel A. 1972. Plejstoceńskie spłaszczenia denudacyjne w Karpatach. Annales UMCS, Sec. B 27, s.
47-66.
Królik R., Kuśmierek J., Lauterbach M., Święch Z. 1969. O pozycji strukturalnej natu-ralnego występowania gazu w Bieszczadach. Przegląd Geologiczny 17, s. 247-251.
Krukar W. 2003. Bieszczady Wysokie. Bieszczadzki Park Narodowy. Mapa dla Wytrawnego Turysty. Skala 1 : 40 000, Wydawnictwo Ruthenus, Krosno.
Kryciński W. 1995. Bieszczady. Słownik Historyczno-Krajoznawczy. Cz. 1. Gmina Lutowiska. Warszawa- Ustrzyki Górne, ss. 495.
Kryciński W. 2007. Bieszczady. Słownik Historyczno-Krajoznawczy. Cz. 2. Gmina Cisna. Warszawa, ss.
480.
Kukulak J. 2004. Zapis skutków osadnictwa i gospodarki rolnej w osadach rzeki górs-kiej (na przykładzie aluwiów dorzecza górnego Sanu w Bieszczadach Wysokich). Prace Monografi czne, 381. Wyd. Nauk.
Akademii Pedagog. w Krakowie, ss. 125.
Malarz R. 1993. Współczesne procesy akumulacji w naturalnym zbiorniku zaporo-wym w dolinie Wetlinki w Bieszczadach. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjografi cznej 22, s. 195-205.
Mleczek T. 2003. Nowe jaskinie w Bieszczadach. Jaskinie 31, s. 29.
Rubinkiewicz, J. 2007. Fold-thrust-belt geometry and detailed structural evolution of the Silesian nappe – eastern part of the Polish Outer Carpathians (Bieszczady Mts.) Acta Geologica Polonica 57 (4), s.
479-508.
Słomka, T., Kicińska-Świderska, A. 2004. Geoturystyka – podstawowe pojęcia. Geoturystyka 1 (1), s. 5–7.
Ślączka A., 1959. Stratygrafi a serii łuski Bystrego na południe od Baligrodu. Biuletyn IG 131, s. 203-250.
Ślączka A. 1971. Geologia jednostki dukielskiej. Instytut Geolog., Prace, 63, ss. 167.
Ślączka A., Wieser T. 1962. Łupki z egzotykami z warstw krośnieńskich w rejonie Baligrodu.
Kwartalnik Geologiczny 6 (4), s. 662 – 678.
Wolski J. 2007. Przekształcenia krajobrazu wiejskiego Bieszczadów Wysokich w ciągu ostatnich 150 lat.
Prace Geografi czne Instytutu Geografi i i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, nr 214, ss. 228.
