Zbigniew Bocheński
Dwa szyszaki węgierskie w zbiorach
polskich
DW A SZYSZAKI W ĘGIERSKIE W ZBIORACH POLSKICH Z B I G N I E W B O C H E Ń S K I P u b l i k o w a n y t u t a j p o r a z p i e r w s z y s z y s z a k z M u z e u m N a r o d o w e g o w K r a k o w i e n a b y t y z p r y w a t n e g o ź r ó d ł a w s t a n i e c a łk o w ic ie z a r d z e w i a ł y m zo stał o d c z y s z c z o n y i z a k o n s e r w o w a n y w p r a c o w n i k o n s e r w a t o r s k ie j M u z e u m N a r o d o w e g o i w y s t a w i o n y w ub. r o k u n a w y s t a w i e „ O r ę ż a P o ls k ie g o o d C h r o b r e g o do K o śc i u s z k i“ w n a s z y m g m a c h u m u z e a l n y m p r z y ul. 3 M aja 1.
M uzeum N arodow e w K rakow ie n ab y ło w ubiegłym roku piękny okaz szyszaka, k tó ry tu ta j po ra z pierw szy p ub lik u jem y . O k az ten składa się z dzw onu, opatrzonego daszkiem z nosalem, nakarczkiem i p a rą kolczych p o liczk ó w 1). D zw on k op ulasty, w y k u ty z jednego k a w ałka, w ybiega w stożkow ate zakończenie zie stercz y n ą w kształcie żo łędzia. Podzielony jest poziomo n a trz y strefy : dolną, g ładką, tw o rzącą otok; środkow ą szeroką, o gęstych i w ąskich żłobkach, i górną gładką, oddzieloną od środkow ej żłobkiem poziomym. C ałą pow ierzch nię dzw onu p o k ry w a gęsty traw io n y orn am en t o m otyw ach wstęgo w ych z k ó ł i esownic połączonych Uniami poziom ym i n a tle w ypełnio nym arabesk ą (na otoku), o deU katnych osiowo skom ponow anych m o ty w ach U nearno-arabeskow ych (biegnących po liniach żłobków części środkowej) i drobnej a rab e sk i w y p ełn iającej rów no podzielone w ykroje (na części szczytowej). C ała pow ierzchnia dzw onu nosi n ad to ślad y po złoty.
D aszek i nakarczek, p rzy nito w an e do dzw onu szy szak a i w y k rojone w o stry łuk, noszą rów nież śla d y traw ionej o rnam entacji o m otyw ach w stęgow ych, roślinnych i arabeskow ych. Części te b y ły też niew ątpU w ie pierw otnie złocone. Brzegi ich obiegają mosiężne głów ki nitów , zdobią cych rów nież boki o toku i w idoczne także z p rzo d u w m iejscach przy- nitow ania d aszka o raz złoconej obsadki n a nosal, k tó ry przesuw ać można przez otw ór w daszku, p rzy trz y m u ją c go za pom ocą sprężynki. Do dzw onu przy n ito w an a jest n a d to mosiężna tu le jk a n a kitę, ozdo biona ornam entem ry ty m i sztancow anym o m otyw ach renesansow ych. Zam iast policzków , w y k u ty ch z żelaza, w y stę p u ją u naszego o k a z u za słony z kolczej plecionki, przyczepione d o szeregu d z iu re k u dolnego brzegu otoku. P ro sty nosal o tró jk ą tn y m p rzek ro ju w ybiega n a jednym końcu w spłaszczony i ażurow o w y cięty grot.
O pisany szyszak należy do rzad k o sp o ty kany ch i cennych okazów ty p u węgierskiego, w ykształconego w XVI w ieku n a w zorach w schotb nich, w szczególności zaś pod w pływ em ów czesnych szyszaków
kich, k tó ry c h piękne p rzy k ład y znane są ze zbiorów w iedeńskich (m. i. szyszak w. w ezyra M ehmeda Sokołowicza, d atow an y n a la ta ok. 1560 r. i S tefan a Batorego, z poło w y XVI w .) 2).
W zbiorach zam ku królew skiego n a W aw elu znajdow ał się przed w o jn ą szyszak w iążący się n ajści ślej z opisanym okazem k rak o w skim. P ięk n y ten zab ytek sztuki p ła tn ersk iej (znajd u jący się obec nie w ra z z innym i cennym i pol skim i zab y tk am i w Kanadzie) po chodził z nieśw ieskiej zbrojow ni R adziw iłłów i drogą sp a d k u p rze szedł n a ks. La Rochefoucauld i w P ary żu , gdzie n a b y ty został na W aw el staraniem d ra Stanisław a Ś w ierza-Z aleskiego3). Był on p a m ią tk ą po M ikołaju Radziwille, m arszałk u w. litew skim , zm arłym 1584 r. Z p rzodu ponad daszkiem w idoczna jest na nim w y traw io n a d a ta 15614), k tó ra pośrednio u stala w przy bliżeniu czas pow stania dla szyszaka z M uzeum Narodowego. P orów nanie bow iem obu tych o k a zów m ów i samo za siebie pomimo p ew nych różnic. Jedną z bardziej istotnych są płytow e policzki u szy szak a w awelskiego, podobne zresz tą kształtem do policzków u okar zów pochodzenia tureckiego. Kol- cze policzki p rz y okazie z M uzeum N arodowego są praw dopodobnie dodatkiem późniejszym (niespoty kanym zresztą w żadnym podob nym w y padk u), k tó ry zastąpił pierw otne w y k u te z jednej p ły ty
Ryc. 139. S z y sz a k w M u z e u m N arodo w y m w K ra k o w ie . (Fot. St. Kolo w ca).
R yc. 140. Szyszak z datą 1561. W łasność P a ń stw o w y ch Zbiorów Sztuki na W a
w elu (obecnie w Kanadzie). *) A. G rosz u. B. Thom as, K atalog der W affen sam m lu n g in der neuen Burg, Wien,
1936. S. 91 i 93, tabl. 10 i 11.
3) St. śroierz-Zaleski, Jak rosną skarbiec i zbrojow nia w zam ku król. na W aw elu, św ia to w id z 12. II. 1938. T am że reprodukcja.
żelaza. Roślinna d eko racja renesansow a, w ytraw io n a na całej po w ierzchni szyszaka wawelskiego, różni się w praw dzie w rysunku od linearno-arabeskow ej dekoracji okazu z m uzeum krakow skiego, ale nie odbiega od niej czasowo. Szyszak w aw elski zachow ał poza tym — co należy podkreślić — pozłotę na w szystkich sw ych częściach w stanie w cale niezłym.
Z oboma opisanym i okazam i pozostają w ścisłym zw iązku co n a j m niej jeszcze trzy dalsze, a mianowicie: szyszak arcyksięcia M aksym i lian a III tyrolskiego (1558— 1618) w K u n sth isto risch es M useu m w Wie d n i u 5), drugi w kolekcji R. W allaca w L o n d y n ie 6) i trzeci, pochodzący ze zbiorów pary sk ich M. de T alley rand -P érig o rd duc cle Dino, obecnie w' M etropolitan M useum w Nowym J o r k u 7).
ly p , a raczej g ru p a tych pięciu okazów, co do k tó ry ch można by za ryzykow ać naw et w niosek o pochodzeniu z jednego w arsztatu płat- nerskiego, zachow uje zasadniczo w szystkie części składow e wzorów tureckich, ale n a ogół odznacza się m niejszym w ertykalizm em sylw ety. C h arak tery zu je ją n ad to w y raźny i konsekw entnie w e w szystkich o k a zach przeprow adzony podział dzw onu w ykutego w części środkowej w gęste i w ąskie żłobki, d alej d eko racja o m otyw ach renesansow ych, w łaściw ych dla drugiej połowy XVI w ieku, częściowo n aślad u jąca styl wschodni, a w yk on ana przez w ytraw ienie na w szystkich częściach, po k ry ty c h nadto w całości pozłotą., Dodać należy, że lineam o-arabeskow y ornam ent traw iony, ro zw ijający się osiowo w zdłuż żłobków na dzwonie szyszaka z m uzeum krakow skiego, w y stęp u je dość często na przedm io tach przem ysłu artystycznego z lat m niej więoej 1560—90. Identyczny m otyw spotykam y n a złotych szlakach, ozdabiających słynną zbroję S tefana Batorego w zbiorach w iedeńskich, k tó rej ty p określono w k a ta logu jak o w ęgierski, lecz w yrobu niem ieckiego z lat ok. 1565 r . 8).
5) C h efs d ’o e u v r e d ' a r t de la H ongrie, red. p a r. E. Uadisics. 11. B u d a p e s t I890v s. 1+3 i re pr. nu s. 143 (r ozdzia ł p. t. I.’a r t m i li ta i re hong ro is p rzez J. Szendrei). — Por. A. Grosz u. B. Thom as, o. c. s. 141, poz. 1. 6. — .Szyszak jest n i e k o m p l e t n y p rzez b r a k nosa la i p o liczk ó w ; p o w i e r z c h n i a jego cala p o k r y t a je s t t r a w i o n y m o r n a m e n t e m wi- c io w o - w s t ę g o w y m w s t y l u re n e s a n s u i złocona. W k a t a l o g u o k re ś lo n o s z y s z a k j a k o w y r ó b n ie m ie c k i k s z t a ł t u w ęg iers k ieg o z c z a s u ok. 1580. N a z w ią z e k tego s z y s z a k a z o k a z e m w a w e l s k im z w ró c ił e m w s w o im czasie u w a g ę d r S ta n i s ł a w o w i ś w ie r z o w i - Zale skiem u, k t ó r y p o d n ió s ł to w c y t o w a n y m w y ż e j a r t y k u l e w Ś w iato w id zie.
“) W alla ce Collection C a ta l o g u e s , E u r o p e a n a r m s a n d a r m o u r . P a r t It. Lon d o n 1924. n r 59t, tabl. 42 — W e d ł u g t e k s t u k a t a l o g u d e k o r a c j a d z w o n u i p o li c z k ó w o m o t y w a c h w s t ę g o w y c h m a c h a r a k t e r p s e u d o - a r a b s k i , n a t o m i a s t n a d a s z k u i n a k a r c z k u e u r o p e j s k i w ic io w o -r o ślin n y . S z y s z a k o k re ś lo n y jest ja k o polski, w ęg iers k i lu b ro s y js k i ok. 1350— 1600, jest zło co n y i — o ile m o ż n a s ąd zić z r e p r o d u k c j i — d o s k o n a l e z a c h o w a n y .
:) Cosson, Le C abinet d ’Arm es de M aurice de T alleyran d -P érigord duc de D ino. Paris 1901, tabl. 8, B 41. — U okazu tego brak policzków 1. T raw ion a i w ca ło ści z ło cona ornam entacja szy sza k a nosi cech y de s t y l e allem an d. O k reślon y też jest on jako niem iecki à la hongroise a d a to w a n y na drugą p o ło w ę XVI w. — W iadom ości o p rzej ściu k olek cji duc de D in o na w ła sn o ść Metropolitan, M useum u d zielił mi dr St. śwuerz-Zaleski.
