"Chronica Petri Comitis Poloniae wraz z tzw. Carmen Mauri", wyd., wstępem i komentarzem opatrzył Marian Plezia, "Pomniki dziejowe Polski", Seria II, t. III, Kraków 1951 : [recenzja]

5 8 4 R EC EN ZJE

in ż. a rc h . J . J a m r o z a b a d a ń n a d n a js ta r s z y m i k a m ie n ic a m i k ra k o w s k im i (por. P rz e g l. Z ach ., 1951 n r 1/2,- s. 250).

K o ń c z ą c sw ą p r a c ę a u to r z a s ta n a w ia się, czy P r a g a ro m a ń s k a m o że z a s łu g iw a ć n a n a z w ę „ m ia s ta “ . Z p ra w n e g o p u n k tu w id z e n ia ro m a ń s k a P r a g a n ie b y ła m ia ­ s te m aż do lo k a c ji w 1230 r., k tó r a ro z p o c z y n a d o b ę g o ty c k ą w je j szacie a r c h i te k ­ to n ic z n e j. G d y je d n a k id z ie o z e w n ę trz n y w y g lą d , ro zleg ło ść , w y ty c z e n ie u lic itp ., to ce c h y te p o s ia d a ła w p e łn i i P r a g a ro m a ń s k a , p rz e to n ie w a h a się a u to r n a z w a ć j ą m ia s te m i to n a jz n a c z n ie js z y m w c a łe j ś ro d k o w e j E u ro p ie . W n io s e k w p ra w d z ie słu sz n y , a le fo r m a lis ty c z n e p r z e s ła n k i z o s ta ły t u z a s to s o w a n e b ez r o z u m ie n ia p o d ­ s ta w o w y c h cech m ia s ta śre d n io w ie c z n e g o . J a k w ia d o m o , w a r u n k ie m k o n ie c z n y m j e s t t u is tn ie n ie sp o łe c z n e g o p o d z ia łu p ra c y . A w ła ś n ie w o s ta tn im ro z d z ia le k s ią ż k i Č. w id z im y , iż a u to r p ó łś w ia d o m ie d ą ż y ł do u c h w y c e n ia is to tn e j c e c h y P ra g i, ja k o m ia s ta w c z e s n o fe u d a ln e g o . Z a s ta n a w ia ł się b o w ie m , ja k ie g o r o d z a ju lu d n o ś ć z a ­ m ie s z k iw a ła d o m y a n a liz o w a n e t a k szczegółow o i s tw ie rd z ił, iż b y ła to lu d n o ś ć k u ­ p ie c k a i rz e m ie ś ln ic z a .

P r a c a Č. m a d u ż o z a le t. P r z e jr z y s ty u k ła d i d u ż y m a t e r i a ł il u s t r a c y jn y u ła t w i a ją ro z u m ie n ie a n a liz y z a b y tk ó w a rc h ite k to n ic z n y c h , d o k o n y w a n e j szczegółow o, s t a ­ r a n n ie i z w id o c z n y m u m iło w a n ie m z a b y tk ó w , k tó r y c h a u to r je s t w y b itn y m z n a w c ą , a w części — g d y id z ie o ro m a ń s k ie p o d p iw n ic z e n ia d o m ó w s ta r o m ie js k ic h — ta k ż e o d k ry w c ą . P r z e d s ta w io n y p rz e z e ń o b ra z n ie j e s t s ta ty c z n y , w y c z u w a się z a c h o ­ d z ą c e w n im w X — X I I w . sto p n io w e z m ia n y . W a rto te ż p o d k re ś lić , że w o d ró ż n ie ­ n iu od w ie lu sw y c h p o p rz e d n ik ó w a u to r n ie u p r a w ia h is to r ii s z tu k i s a m e j w sobie, a r a c z e j — w iz o la c ji od ro z u m ie n ia cało ści p ro c e s u h is to ry c z n e g o . P r ó b u j e — n a o g ó ł z p o w o d z e n ie m — tr a k to w a ć z a b y tk i p la s ty k i i u k s z ta łto w a n ia p rz e s trz e n n e g o , ja k o ź ró d ła p o z n a n ia i r e a lis ty c z n e j r e k o n s tr u k c j i d z ie jó w , u z u p e łn ia ją c ź ró d ła p is a n e w y m o w ą p o m n ik ó w . J e ś li w y n ik i n ie z a d o w a la ją w p e łn i z r a c j i n ie d o s ta tk ó w m e ­ to d o lo g ic z n y c h , to tr z e b a u z n a ć w a rto ś ć n a g ro m a d z o n e g o , n o w eg o częścio w o m a ­ t e r ia ł u d o b a d a ń n a d je d n y m z n a jw ię k s z y c h m ia s t s ło w ia ń s k ic h w c z e sn e g o ś r e ­ d n io w ie c z a .

A . S a m s o n o w ic z o w a .

P o m n i k i d z i e j o w e P o l s k i , s e r ia II, to m III. C h ro n ic a P e t r i C o m itis P o lo n ia e w ra z z tz w . C a rm e n M a u ri. W y d a ł, w s tę p e m i k o m e n ta r z e m o p a tr z y ł M a r ia n P l e z i a . P o ls k a A k a d e m ia U m ie ję tn o ś c i, K r a k ó w 1951, s. L X V I, 51.

K r o n ik a p o św ię c o n a k o le jo m ż y c ia ś lą s k ie g o m a g n a ta , n a p is a n a tr z y i p ó ł w ie k u p o jeg o ś m ie rc i, n ie je s t z a p e w n e p ie r w s z o rz ę d n y m ź ró d łe m do d z ie jó w P o ls k i i n ie ta k i m ty t u łe m z a s łu ż y ła so b ie n a w y d a n ie w 3 to m ie n o w e j se rii M o n u m e n ta P o lo ­ n ia e H is to ric a . O w szem , w s z y s tk ie ź ró d ła do h is to r ii P o ls k i w ię k sz e j i m n ie js z e j w a g i p o w in n y w ty m w y d a w n ic tw ie z n a le ź ć m ie js c e . A le sp o d z ie w a liśm y się r a ­ czej, że K ro n ik ę o P io trz e w y p rz e d z ą in n e ź ró d ła , k tó r y c h w y d a n ie je s t b a rd z ie j p a lą c ą p o tr z e b ą .. K r o n ik a o P io trz e je s t m a łą k o m p ila c ją k la s z to r n ą z p o c z ą tk u X V I w ie k u i n ie ro ś c i so b ie p r e t e n s ji do w y ro k o w a n ia o d z ie ja c h P o ls k i. To te ż n ie ja k o ź ró d ło k r o n ik a r s k ie , z rz ę d u ty c h , k tó r e tr a d y c y jn a m e to d y k a o k re ś la m ia n e m „ p o ś r e d n ic h “ , z a b y te k te n w z b o g a c a p o ls k ą l i t e r a t u r ę h is to ry c z n ą i n ie z ta k ic h

r e c e n z j i ! 585

w z g lę d ó w w a r to m u p o św ię c ić p o w a ż n ą n a u k o w ą d y s k u s ję . N a k a r t a c h o b sz e rn e j p rz e d m o w y w y d a w c a w y k a z a ł, że c h ro n o lo g ic z n ie K ro n ic e n a le ż y się m ie js c e z a ­ ra z p o G a llu ze w z g lę d u n a sz c z ą tk i h e k s a m e tr y c z n e g o p o e m a tu z X I I s tu le c ia , k tó r e w so b ie p rz e c h o w a ła . U tw ó r te n z a w ie r a ł h is to r ię d r a m a tu ży cio w eg o p a - la ty n a W ło sto w ic a . M n ie j b y ło w n im e le m e n tó w o b a rd z ie j o g ó ln y m z n a c z e n iu , to te ż n ie n a w ie le się o n z d a p rz y o d tw a r z a n iu n p . d z ie jó w p o lity c z n y c h . A je d n a k K ro n ic e o P io trz e i C a r m e n M a u r i n a le ż y się o so b n y to m M o n u m e n ta , a ta k ż e i o so b n a m o n o g r a fia od c h w ili, k ie d y p r z e s ta liś m y n a k a ż d e ź ró d ło p is a n e .p a tr z e ć ja k o n a ź ró d ło „ p o ś r e d n ie “ , k ie d y p r z e p r o w a d z a m y n a n im z n a c z n ie sze rsz e ■i w s z e c h s tro n n ie js z e b a d a n ia n iż d is c e rn e re v e r a а с fa lsa . Ź ró d ło p is a n e j e s t b o ­

w ie m r e lik te m , n o sz ą c y m n a so b ie w s z y s tk ie ce c h y m in io n e j e p o k i. K r o n ik a o P io ­ tr z e n a p is a n a p rz e z z a k o n n ik a k la s z to r u św . W in c e n te g o w W ro c ła w iu i zło żo n a

w Udarze o p a to w i P o ż a ro w s k ie m u j e s t w p e łn i te g o sło w a z n a c z e n iu r e l ik t e m X V I w ., choć n ie z ło teg o w ie k u r e ň e n s a n s u ,. ty lk o p ro w in c jo n a ln e g o „ p a r a f ia ń s k ie g o “ w ie k u sz e sn a ste g o , o czy sto ś r e d n io w ie c z n y m o b liczu , k tó r e g o n ie tk n ę ły je s z c z e n o w e p rą d y . N ie m ie śc iły się o n e w p ro s to d u s z n e j o p o w ie śc i m ie js c o w e j. D z ię k i te m u , że d z ia łk o to b y ło ty lk o je d n ą z w ie lu s te re o ty p o w y c h k la s z to r n y c h b io ­ g ra f ii, p r z e k a z u ją c ą z p o k o le n ia w p o k o le n ie b r a c i z a k o n n e j p o b o ż n e d z ie je f u n d a to r a , z a c h o w a ł się w n im r e l i k t o w ie le p o w a ż n ie js z y : n a js ta r s z a tr a d y c ja o P io trz e , z a ­ k r z e p ła w h e k s a m e tr a c h C a r m e n M a u ri.

W y d a n ie k ro n ic z k i b y ło rz e c z ą s to s u n k o w o p r o s tą , zw a ż y w sz y , że p rz e c h o w a ła się o n a w je d n e j je d y n e j k o p ii z d ję te j b e z p o ś re d n io z o r y g in a łu (rę k o p is k s. C higi). W a rto ść n o w eg o w y d a n ia K r o n ik i o P io trz e w o p ra c o w a n iu M a r ia n a P 1 e z i s a m a r z u c a się w oczy, g d y z e s ta w im y z n im w a r s z t a t p r a c y A le k s a n d r a S e m k o w i ­ c z a . K o rz y s ta ł o n z te k s tu d ru k o w a n e g o p rz e z A . M o s b a c h a n a p o d s ta w ie k o p ii P r z e ź d z i e c k i e g o , p o r ó w n u ją c go z o d p is e m s ta rs z e j k o p ii r z y m ­ sk ie j A l b e r t r a n d y ' e g o , z n a jd u ją c e j się w T e k a c h N a ru s z e w ic z a . T e k s t d r u ­ k o w a n y w 3 to m ie M o n u m e n ta P o lo n ia e H isto ric a o p ie r a się w ię c n a d w u p r z e k a ­ z a c h z tr z e c ie j r ę k i. D z isia j o w ie le w ię c e j z a u f a n ia w z b u d z a w y d a n ie s p o rz ą d z o n e n a p o d s ta w ie f o to g ra fii rę k o p is u C higi. Ż a ło w a ć w y p a d a ty lk o , że n ie z ałą czo n o w d r u k u p o d o b iz n y te g o rę k o p is u .

K o m p o z y c ja K r o n ik i o P io trz e j e s t z u p e łn ie p r z e jr z y s ta : lo k a ln ą tr a d y c ję o f u n ­ d a to r z e k la s z to r n y p is a r z z e s ta w ił „ m e c h a n ic z n ie “ z ty m w s z y s tk im , co w o w y m czasie s ta n o w iło ż e la z n y r e p e r t u a r p o to c z n y c h k o m p ila c ji ś lą s k ic h n a t e m a t d z ie ­ jó w P o ls k i. C z e rp a ł z teg o , co b y ło p o d r ę k ą , a w ię c z R o c z n ik a ś w ię to k rz y s k ie g o , s k ą d w z ią ł w o rs ję o K a z im ie rz u M n ic h u , z Ż y w o ta w ię k sz e g o św . S ta n is ła w a , z k a ­ ta lo g u b is k u p ó w w ro c ła w s k ic h D łu g o sz a i p rz e d e w s z y s tk im z o b u k r o n i k ś lą sk ic h . N ie d o ta r ł do g łó w n e g o ź ró d ła ty c h k ro n ik , do m is tr z a W in c e n te g o . A le te ż z a k o n ­ n ik w ro c ła w s k i n ie s ta w ia ł so b ie za c e l n a p is a n ia h is to r ii P o ls k i. S ta r a ją c się t a ­ k im n ie w y s z u k a n y m sp o s o b e m p o w ią z a ć z d z ie ja m i P o ls k i lo s y sw eg o b o h a te r a , a ty m sa m y m lo sy ro d z im e g o Ś lą s k a , u le g ł z a p e w n e tr a d y c y jn e m u n a w y k o w i i d a ł s p o n ta n ic z n y w y ra z te m u , że te z w ią z k i b y n a jm n ie j n ie n a le ż a ły jesz c z e do p r z e ­ szłości.

T a k ie re f le k s je b u d z i z e s ta w io n y w z o ro w o p rz e z w y d a w c ę w y k a z ź ró d e ł, k tó ­ r y m i d y s p o n o w a ł a u to r K r o n ik i o P io trz e . W y p a d a ło b y m o że d o rz u c ić do teg o s p i­ su k r o n ik ę o p a tó w N M P w e W ro c ła w iu , p r z e b ija ją c ą w y ra ź n ie n a s tr o n ie 8 te k s tu (w. 3 — 5), g d z ie m o w a o z a ło ż e n iu p rz e z „ k o m e s a “ P io t r a k la s z to r u k a n o ­

586 r e c e n z j e;

n ik ó w r e g u l a r n y c h p rz y k o śc ie le N M P n a P ia s k u z d o b itn y m n a w ią z a n ie m : ita e n im h a b e tu r s c r ip tu m in a r c h iv is ip s o ru m . S ta n o w y c h a r c h iv a s ą s ie d n ie g o k la s z ­ to r u to rz e c z n ie z m ie r n ie c ie k a w a . J u ż w X IV w ., j a k in f o r m u je C h ro n ic a a b b a - t u m w z w ią z k u z tz w . ca u sa V o r tr e t, czy li s p o r e m o p ie r w s z e ń s tw o , k t ó r y n ie n a ż a r ty r o z j ą tr z y ł p rz e c iw k o so b ie o p a tó w św . W in c e n te g o (p r e m o n s tr a te ń s k ie g o ) i N M P n a P ia s k u (k a n o n ik ó w re g u la rn y c h ), z a g in ę ły w s z y s tk ie n a js ta r s z e a k ty i p is m a . P ró c z so le n n e g o z a p e w n ie n ia , że is tn i a ły o n e p r o c u l d u b io p is a r z n ic n ie u m ia ł o n ic h p o w ie d z ie ć . S a m k o r z y s ta ł ju ż ty lk o e x a c tis e t p r o d u c tis in ca u sa V o r tr e t, w s p o m in a ją c o b o k n ic h o g ó ln ik o w o ja k o w e ś s c r ip ta s e n io r ů m i n ie z n a n ą n a m C h ro n ic a P o lo n o r u m e t d u c u m S le s ia e . Z te j o s ta tn ie j p r z e k a z a ł t r a d y c ję sw eg o k la s z to r u o ty m , ja k o b y ż o n a P io t r a b y ła k się ż n ic z k ą fr a n c u s k ą . A le a u to r K ro n ik i o P io trz e z n a ł p ra w d o p o d o b n ie ty lk o o w e a c ta in ca u sa V o r tr e t, g d zie z a p is a n a b y ła fa łs z y w a , a le z a to b a rd z o s ta r a d a ta z a ło ż e n ia k la s z to ru , r o k 1090 (!), k tó r ą bez w a h a n ia p r z e ją ł. S ta m tą d też, a lb o z a u to p s ją p o c h o d z i w z m ia n k a o ty m p a n o n ie z d w u w ie rs z e m d e d y k a c y jn y m , n b . w K ro n ic e o P io tr z e n ie ś c iś le z a c y to w a n y m . W y m ie n io n e ź ró d ła do h is to r ii P o ls k i i o w y c h k il k a ś la d ó w c z e rp a n ia z m ie js c o ­ w e j tr a d y c ji, to je d y n ie e le m e n t d o d a tk o w y w K ro n ic e . S ta n o w i o n o b ra m ie n ie , z k tó r e g o w y ła n ia się je d n o lity z rą b o p o w ie śc i o P io trz e . O p ie ra się on w s z e lk im p ró b o m r o z k ła d a n ia n a p o je d y n c z e p rz e k a z y , to te ż , p rz y m a łe j sa m o d z ie ln o śc i a u to r a w w y k o r z y s ty w a n iu i w ią z a n iu z so b ą ź ró d e ł, od r a z u n a s u w a się m y ś l, że w ła ś c iw y w ą te k tr a d y c ji o P io trz e p r z e j ą ł o n z o so b n eg o , je d n o lite g o ź ró d ła . B liż ­ sze je g o o k re ś le n ie w y m a g a z e s ta w ie n ia w s z y s tk ic h is tn ie ją c y c h p rz e k a z ó w o P io ­ tr z e i r o z b io ru c a ło k s z ta łtu tr a d y c ji.

T e m u z a g a d n ie n iu je s t p o św ię c o n y d r u g i ro z d z ia ł r o z p r a w y P le z i, z b y t d łu g i, ja k b y się z d a w a ło , n a to b y fig u ro w a ć w ź ró d ło w e j e d y c ji. A le d o k ła d n e r o z p a ­ tr z e n ie i z e s ta w ie n ie lic z n y c h w ą tk ó w o W ło s to w ic u o k a z a ło się rz e c z ą n a d e r p o ­ ż y te c z n ą , ty m b a r d z ie j że p a n o w a ły w ty m w z g lę d z ie ro z b ie ż n o śc i w lite r a tu r z e . Z e s ta w ie n ie to o tw ie r a ją d w ie n a js ta r s z e r e la c je z a g ra n ic z n e , tj. K o n ty n u a to r a O rtlie b a z Z w ie f a lte n o ra z H e rb o rd a . O bca, n ie c h ę tn a P o ls c e r e l a c ja z w ie f a lte ń - s k a co p r a w d a n ie w y w a r ła w p ły w u n a p o ls k ą tr a d y c ję o P io trz e , n ie m n ie j ju ż w r, 1141, a w ię c je s z c z e z a ż y c ia p a la ty n a , p o tw ie r d z a się w n ie j is tn ie n ie le g e n d y o 77 f u n d a c ja c h , z n a n e j w s z y s tk im p ó ź n ie js z y m p rz e k a z o m p o ls k im . H e r b o r d zaś k ilk a d z ie s ią t l a t p rz e d m is trz e m W in c e n ty m (1159) o p o w ie d z ia ł szczegółow o p o r w a ­ n ie W o ło d a ra . P le z ia p o tw ie r d z a „ u d e r z a ją c ą z b ież n o ść je g o r e l a c ji z o p ise m K a d łu b k a “ . C zy żb y o b a j p rz e k a z y w a li tr e ś ć z a p is k i w sp ó łc z e s n e j w y p a d k o m ?

W śró d p rz e k a z ó w z a g ra n ic z n y c h n a le ż a ło b y d la p o rz ą d k u w y m ie n ić ró w n ie ż A n n a le s M a g d e b u r g e n s e s o ra z L a to p is h ip a c k i, w y z y s k a n y p rz e z w y d a w c ę w o b ja ś ­ n ie n ia c h do te k s tu .

T r a d y c ja p o ls k a o P io trz e W ło s to w ic u z a w ie ra się w K ro n ic e m is tr z a W in c e n ­ teg o , k r o n ik a c h w ie lk o p o ls k ie j, p o ls k o -ś lą s k ie j, k s ią ż ą t p o ls k ic h , u D łu g o sza. W X V I w . p o d e jm u je te w ą tk i n a Ś lą s k u a u to r K r o n ik i o P io trz e , a p o n im B e n e ­ d y k t z P o z n a n ia o ra z tz w . K r o n ik a p o ls k a sk ró c o n a . P le z ia w y ró ż n ił w te j tr a d y c ji d w a n u r t y : ś lą s k i i w ie lk o p o ls k i — r e l a c ję k r a ­ k o w s k ą m is tr z a W in c e n te g o p o m ija ją c ja k o e p iz o d y c z n ą ty lk o . T a k i p u n k t w id z e ­ n ia w y d a je się u p ro sz c z o n y . B a rd z ie j w s k a z a n e b y ło b y w y o d rę b n ie n ie trz e c ie g o w ą tk u : tr a d y c ji k r a k o w s k ie j. J e ż e li W ro c ła w z a c h o w a ł t r a d y c ję d o m o w ą i r o d z in ­ n ą o P io tr z e o ra z h is to r ię jeg o z a ta r g u z k s ię c ie m W ła d y s ła w e m , k tó r y n a jb a r d z ie j

R EC EN ZJE 587

z a w a ż y ł n a jeg o ży c iu o so b isty m , to w K ra k o w ie o p o w ia d a n o te n ro z d z ia ł d z ie jó w P io tr a , k tó r y ro z e g r a ł się je s z c z e za K rz y w o u s te g o . J a s n e , że p o r w a n ie ru s k ie g o k s ię c ia i u p o k o rz e n ie go w o b e c B o le s ła w a m u s ia ło b y ć sz e ro k o k o m e n to w a n e n a k r a k o w s k im d w o rz e i s ta ło się b o d a jż e je d y n y m w ą tk ie m tr a d y c ji, k tó r ą t a m z a ­ s ta ł m is trz W in c e n ty . N ie m o ż n a m ó w ić w ty m w y p a d k u o ep izo d z ie. P o r w a n ie W o - ło d a ra , s ta n o w i p o d o b n ie j a k h is to r ia z a ta r g u i o śle p ie n ia n a Ś lą s k u lu b j a k h is to r ia z d o b y c ia s k a r b ó w d u ń s k ic h , o czym n iż e j, o so b n e o p o w ia d a n ie , t a k s k w a p liw ie p o ­ d e jm o w a n e p rz e z w s z y s tk ic h in n y c h k r o n ik a r z y . W ą te k h is to ry c z n y z a b a rw io n y lite r a c k o p rz e z m is tr z a W in c e n te g o p rz e k s z ta łc ili o n i w czy sto li te r a c k ą fa b u łę , nie lic z ą c ą się w ię c e j ze śc isło śc ią h is to ry c z n ą , ja k o ty m m o g ło b y p o u c z y ć z e s ta w ie n ie te k s tó w W in c e n te g o , k r o n ik ś lą s k ic h i K r o n ik i w ie lk o p o ls k ie j, n ie m ó w ią c ju ż 0 p ó ź n ie js z y c h p rz e k a z a c h .

K r o n ik a w ie lk o p o ls k a , c h ro n o lo g ic z n ie W in c e n te m u n a jb liż s z a , s ta n o w i w ro z ­ w o ju le g e n d o P io trz e o so b n y i n a d e r c h a r a k te r y s ty c z n y ro z d z ia ł. Z n a jd u je m y w n ie j n o w y w ą te k o w y p ra w ie d u ń s k ie j, d o rz u c o n y do tr a d y c ji o z b u d o w a n iu 77 k o śc io łó w , z n a n e j ju ż z k o n ty n u a c ji O rtlie b a . W sz y s tk o to w ią ż e się z w ą tk ie m ś lą s k im o o ś le p ie n iu P io tr a , p r z e k a z a n y m p ó ź n ie j p rz e z o b ie k r o n ik i ś lą s k ie i C h r o ­ n ic a P e tri. O p o w ia d a n ie tu u le g ło m o d y f ik a c ji j a k k a ż d a tr a d y c ja u s tn a i lite r a c k a . P o d c z a s g d y w e d łu g w e r s ji ś lą s k ie j P io t r p o w ró c ił po o ś le p ie n iu do p ie r w o tn e j g o d n o ści i do sw o ic h b o g a c tw , k r o n i k a r z w ie lk o p o ls k i m ó w i o c u d o w n y m p r z y w r ó ­ ce n iu m u w z ro k u i m o w y , co m u s im y b e z w z g lę d n ie u z n a ć za m o ty w p ó ź n ie jsz y . A u to r sz e s n a s to w ie c z n e j K r o n ik i o P io tr z e p o sz e d ł w ty m w y p a d k u n a k o m p ro m is, w y b ie r a ją c częścio w e ty lk o o k a le c z e n ie . P le z ia u w a ż a te n m o ty w za p ie r w o tn y 1 h is to ry c z n ie p ra w d z iw y , w co je d n a k tr u d n o u w ie rz y ć . W K ro n ic e w ie lk o p o ls k ie j in n e są ró w n ie ż szczeg ó ły u w ię z ie n ia P io tr a . N ie są to je d n a k z m ia n y is to tn e . N a j­ w a ż n ie js z e j e s t u k r o n ik a r z a w ie lk o p o ls k ie g o p rz e ję c ie d u ń s k ic h m o ty w ó w z n ie ­ z n a n y c h G e sta P io trc o n is . P e tr u s V lo s tid e s d e K s ia n s z , k tó r e g o B o le s ła w K r z y ­ w o u s ty m ia n o w a ł k o m e s e m S k r z y n n a — to b ez w ą tp ie n ia t r a d y c ja Ł a b ę d z ió w m a ­ ło p o lsk ic h . P rz y p u s z c z e n ie M . F r i e d b e r g a, że Ł a b ę d z ie z a c h o w a li p r a w d z iw ą r o ­ d o w ą tr a d y c ję o D a n ii, o jc z y ź n ie ic h p ro to p la s ty , je s t z u p e łn ie p ra w d o p o d o b n e . G e sta P io trc o n is b y ły b y w ta k i m ra z ie u tw o r e m n a w s k ro ś ro d z im y m , p o w s ta ły m w c ie n iu ro d u Ł a b ę d z ió w . W z e s ta w ie n iu je d n a k ż e ze s ta rs z ą t r a d y c ją o P io tr z e W ło s to w ic u b ez p r z y d o m k a de K s ia n s z tw ie r d z e n ie o d u ń s k ie j g e n e a lo g ii Ł a b ę d z ió w w y d a je się n ie p o k o ją c e . N ie p ra w d z iw a h is to ry c z n ie a n e g d o ta o z r a b o w a n iu s k a r b ó w k r ó l a d u ń ­ sk ie g o — to z n o w u w y s tr ó j lite r a c k i, w k tó r y m n ie r y z y k u ją c b łę d u m o ż e m y d o p a ­ tr y w a ć się a n a lo g ii do p o r w a n ia W o ło d a ra i z d o b y c ia je g o s k a r b ó w . P o w s ta je d a l­ sze p y ta n ie , czy p r z y p a d k ie m i g e o g ra f ia w e r s ji w ie lk o p o ls k ie j n ie m a g e n e z y l i ­ te r a c k ie j? W ty m ś w ie tle c h w ie je s ię c a ły g m a c h d u ń s k ie j tr a d y c j i r o d u Ł a b ę d z ió w . W ró ć m y je d n a k do K r o n ik i w ie lk o p o ls k ie j. A u to r je j n ie p o p rz e s ta ł n a p rz e ję c iu w ia d o m o ś c i z G esta P io trc o n is i re s z ty tr a d y c ji. W jeg o s f o rm u ło w a n iu o so b a p o ­ g ro m c y W o ło d a ra i p o g ro m c y k r ó la d u ń s k ie g o z la ła się w je d n o z d y g n ita rz e m w ie lk o p o ls k im P io tr e m W sz e b o ro w ic e m S ta r y m , f u n d a to r e m S tr z e ln a i s łu p a k o ­ n iń s k ie g o . T a k ie p o s tę p o w a n ie n ie d z iw i u a u to r a , k tó r y c h ę tn ie t r a d y c je in n y c h d z ie ln ic k o ja r z y ł z b liż sz y m i so b ie re g io n a m i W ie lk o p o ls k i i K u ja w . Z w y k łe to z re s z tą k o le je e p ic k ic h o p o w ieści i p o d a ń , że z b ie g ie m c z a su k ilk a h is to ry c z n y c h p o s ta c i s k ła d a s ię n a je d n ą , w y o lb rz y m io n ą p o s ta ć b o h a te r a i b y ć m o ż e m ia ł r a c j ę D a v i d , g d y p is a ł o c y k lu e p ic z n y m p o w s ta ły m d o k o ła p o s ta c i sły n n e g o p a la t y n a ślą sk ie g o ,

58 8 R EC EN ZJE

w z u p e łn ie p o d o b n y sposób, j a k to się d z ia ło w e F r a n c j i czy w N iem cz ech . W y ­ o b ra ź n ia lu d z k a w y o lb rz y m ia ła w je d n a k o w y sp o só b b o g a c tw a m o ż n y c h p a n ó w w ie lk o p o ls k ie g o i ślą sk ie g o , a le n ie b y ła z d o ln a s tw o rz y ć n a n o w o s a m o is tn e j le ­

g e n d y , s k o ro w o b ie g u b y ło ju ż lite r a c k ie s f o rm u ło w a n ie s ta rs z e j z n ic h . D la te g o te ż p o s ta ć P io t r a W sz e b o ro w ic a p o z o s ta ła e n ig m a ty c z n a , m im o t a k d o b itn e g o ś w ia ­ d e c tw a , ja k i m je s t s łu p k o n iń s k i i k o śc ió ł w S tr z e ln ie . W sz y s tk ie te r o z tr z ą s a n ia n ie m ie sz c z ą się o c zy w iście w r a m a c h r o z p r a w y P le z i, k tó r y te ż o g ra n ic z y ł się do w y ­ o d rę b n ie n ia w K ro n ic e w ie lk o p o ls k ie j d w ó c h w ą tk ó w n a r r a c y jn y c h . R o z d z ia ł 27

i 32 tw o rz ą w s p ó ln ie je d n ą całość, n a k tó r ą z ło ży ły się w y p r a w a d u ń s k a , p o r w a ­ n ie W o ło d a ra i f u n d a c je . R o z d z ia ł 28 n a to m ia s t je s t o s o b n y m s tre s z c z e n ie m z a ta r g u z W ła d y s ła w e m . P r z e k s z ta łc e n ie tr a d y c ji ś lą s k ie j p o szło t a k d a le k o , że to , co z n ie j p o z o sta ło , w ty m k o n te k ś c ie j e s t w e d łu g s tw ie rd z e n ia P le z i ju ż ty lk o z b y te c z n y m

o rn a m e n te m . Z u p e łn ie in n y c h a r a k t e r n o s i tr a d y c ja p io tr o w a w o b u k r o n ik a c h ślą s k ic h . W K r o ­ n ic e p o ls k o -ś lą s k ie j „ o r n a m e n te m “ j e s t k r a k o w s k i w ą te k p o r w a n ia W o ło d a ra , 0 d u ń s k im p o c h o d z e n iu P io t r a n ie m a a n i sło w a, za to o b o k k r ó tk ie j w z m ia n k i o czy ­ n a c h w o je n n y c h P io t r a w C z e c h a c h sz e ro k o je s t o p o w ie d z ia n y z a ta r g z W ła d y s ła ­ w e m W y g n a ń c e m . P r z e k a z K r o n ik i k s ią ż ą t p o ls k ic h p o w ta r z a t ę s a m ą tr a d y c ję 1 s t a je się z u p e łn ie b e z z n a c z e n ia , g d y u w z g lę d n im y b o g a ty m a t e r i a ł z a w a r ty w K r o ­ n ic e p o ls k o -ś lą s k ie j i je j u z u p e łn ie n ia c h o d k ry ty c h p rz e z S t. S m o l k ę w r o k u 1875 w rę k o p is ie k ró le w ie c k im . W y d a je się, że d y s k u s ję , k tó r a to c z y ła się d o k o ła ty c h w tr ę tó w , m o ż n a d z iś u w a ż a ć za z a m k n ię tą . W e d łu g r e l a c ji S m o lk i k o p ię sp o ­ rz ą d z a ła je d n a r ę k a . B y ć m oże, że ju ż s a m a u to r u z u p e łn ia ł w ła s n y e g z e m p la rz . N ie m a m y ju ż d z iś m o ż n o śc i w z n o w ie n ia s tu d ió w n a d ty m rę k o p is e m , k tó r y w e d łu g w sz e lk ie g o p ra w d o p o d o b ie ń s tw a z a g in ą ł. Z re s z tą n ie p rz y n io s ły b y o n e is to tn y c h o sią g n ię ć ; j a k s tw ie rd z a P le z ia , d o k ła d n e s p re c y z o w a n ie czasu , k ie d y K ro n ik a ś lą s k a d o z n a ła u z u p e łn ie ń , n ie m a z n a c z e n ia , sk o ro p o d e jm u ją on e szczeg ó ły z a w a r te w t e k ­ ście g łó w n y m z te g o sa m e g o ź ró d ła . Co w ięcej,' tw o rz ą o n e w ra z z te k s te m g łó w n y m z a o k rą g lo n ą cało ść:

T e k s t: P a n o w a n ie K rz y w o u s te g o .

U z u p e łn ie n ie : D a n e b io g r a fic z n e o P io trz e . P io t r o p ie k u n e m sy n ó w K r z y ­ w o u ste g o .

T e k s t: S y n o w ie K rz y w o u s te g o i jeg o te s ta m e n t. W ła d y s ła w II. S c e n a le ś n a i z a w ią ­ z a n ie k o n f lik tu p o m ię d z y W ła d y s ła w e m a P io tre m . U k a r a n ie P io tr a .

U z u p e łn ie n ie : N a m o w y A g n ie sz k i, O śle p ie n ie P io t r a za je j s p ra w ą . T e k s t: W o jn a d o m o w a w y n ik ła z z a ta rg u . K lę s k a W ła d y s ła w a i je g o śm ierć. U z u p e łn ie n ie : P io t r w r a c a do d a w n y c h g o d n o ści. J e g o śm ie rć .

J a k w id a ć , n ie m a m y t u do c z y n ie n ia z p o s z e rz e n ie m i z m o d y fik o w a n ie m tr a d y c ji, lecz z d o k ła d n ie js z y m s tre s z c z e n ie m te g o sam e g o w ą tk u , z p rz y b liż e n ie m do ź ró d ła , w k tó r y m się o n z a w ie ra ł. P o n ie w a ż te sa m e szczeg ó ły p rz y n o s i X V I- w ie c z n a k r o ­ n ik a o P io trz e , n a le ż y w n o sić o w s p ó ln y m ź ró d le . P ie r w s z a w s ta w k a k o ń c z y się z n a n y m o d sy ła c z e m : h a e c a u te m p le n iu s in m a io r i cro n ica P o lo n o r u m e t in c a r m i­ n e M a u r i c o n tin e n tu r . Z d a n ie to o d n o si P le z ia do c a ło k s z ta łtu tr a d y c ji ś lą sk ie j 0 P io trz e . M otyw - o p o r w a n iu W o ło d a ra w z ią ł się z k r o n ik i m is tr z a W in c e n te g o , c a ła r e s z ta z w ro c ła w s k ie g o p o e m a tu M a u r a . S ta m tą d te ż p o c h o d z ą u z u p e łn ie n ia .

L a k o n ic z n a w z m ia n k a o p o r w a n iu W o ło d a ra p o c h o d z i w p r o s t z k r o n i k i W in c e n te g o 1 n ie z n a jd u j e się w u z u p e łn ie n iu , lecz w te k ś c ie g łó w n y m . A le w ty m te k ś c ie je s t

REC EN ZJE 589

jesz c z e m o w a o ty m , że p o d s tę p n e p o r w a n ie W o ło d a ra p o c ią g n ę ło za so b ą p o k u tę , o k tó r e j n ie w s p o m in a ł w K ra k o w ie W in c e n ty . W d a w n ie js z e j sw ej p r a c y 1 w y ra /.ił P le z ia p rz y p u s z c z e n ie , że K a d łu b e k u s iło w a ł z a tr z e ć t ę s p r a w ę o b s z e rn y m u z a s a d n ia n ie m p o ż y te c z n o śc i ta k ie g o p o s tę p k u . Z a s ta n a w ia p o n a d to , że m o ty w p o ­ k u ty p rz e w ija się p o p rz e z w s z y s tk ie in n e ź ró d ła o P io trz e , łą c z n ie z r e l a c ją m n ic h a z w ie fa lte ń s k ie g o , n a jb liż s z ą c h ro n o lo g ic z n ie z d a rz e n io m , lecz n ie c h ę tn ą P io tro w i. N a to m ia s t p ó ź n a C h ro n ic a P e tr i o p o w ia d a o p o r w a n iu W o ło d a ra w b a rd z ie j ró ż o ­ w y c h b a r w a c h i p o d n o si ty lk o ra d o ś ć k s ię c ia B o le s ła w a z p o w o d u u d a n e j ze m sty . W n a g ro d ę za sw ó j czyn, w e d łu g te j w e rs ji, P io t r o tr z y m u je s k a r b y r u s k ie g o k s ię ­ c ia i je g o c ó rk ę za żonę. W e rs ja K r o n ik i o P io trz e je s t n a ty m o d c in k u d a ls z y m p rz e k s z ta łc e n ie m p rz e k a z u K ro n ik i p o ls k o -ś lą s k ie j i ju ż w n ic z y m n ie p r z y p o ­ m in a h is to ry c z n e j tr e ś c i a n i k o le jn o ś c i z d a rz e ń . O b o k s u p e r la ty w ó w o ry c e r s k ic h c z y n a c h P io t r a w C z e c h a c h i o jeg o tr iu m f ie n a R u si n ie m a ju ż m ie js c a n a p o ­ k u tę , a le te ż n ie u k r y w a ją c y n ie g o d n o ś c i p o d s tę p u z w ro t k r o n ik i p o ls k o -ś lą s k ie j: P e tr u s r e g e m R u s s ie do lo a d ie r a t ·— z a m ie n ił się tu w b a rd z ie j o g ó ln ik o w e z d a n ie : re g e m il iu m R u th e n o r u m su a a u d a c ia cep it. W t a k i to sp o só b p is a rz X V I s tu le c ia m o d y fik o w a ł tr a d y c ję — d o w ó d , że p is a rz n ie z e s ta w ia ł aż ta k m e c h a n ic z n ie ró ż ­ n y c h ź ró d e ł, j a k b y się to n a p ie r w s z y r z u t o k a zd a w a ło .

Szczegóły, k tó r e w K ro n ic e p o ls k o -ś lą s k ie j n a le ż y o d n ie ś ć do C a r m e n M a u r i p o ­ w ta r z a j ą się w z n a c z n ie b a rd z ie j ro z w in ię te j fo rm ie w g łó w n y m tr z o n ie K ro n ik i o P io trz e . J a k k o lw ie k d o w o d z e n ie w y d a w c y co do z a k re s u te g o p o e m a tu , o p a rte o i n t e r p r e ta c ję K r o n ik i p o ls k o -ś lą s k ie j w p e łn i p r z e k o n y w a , to z a w sz e m u s im y się liczyć z p e w n ą te n d e c y jn o ś c ią a u to r a K r o n ik i o P io trz e . M ógł o n ro z m y ś ln ie o p u ścić p e w n e szczeg ó ły p o e m a tu , p o d o b n ie j a k z m ie n ia ł tr e ś ć K r o n ik i p o ls k o -ś lą s k ie j, co p rz y ró w n o c z e s n y m k o r z y s ta n iu z o b u ź ró d e ł b y ło b y z u p e łn ie n a tu r a ln e . Z ty m z a ­ s trz e ż e n ie m g o d z im y się n a u z y s k a n ą p rz e z P le z ię r e k o n s tr u k c j ę te g o u tw o ru . Z a ­ w ie ra ł on: „1. W ia d o m o ść o ja k ic h ś c z y n a c h w o je n n y c h P io t r a w C z ech ach , 2. o m ia n o w a n iu go p rz e z K rz y w o u s te g o o p ie k u n e m p a ń s tw a i sy n ó w , 3. o je g o f u n d a c ja c h k o śc ie ln y c h ,

4. o ro z m o w ie le ś n e j z W ła d y s ła w e m II, 5. o sp o w o d o w a n y c h n ią in tr y g a c h A g n ie sz k i, 6. o in te r w e n c ji P io t r a n a rzecz ju n io ró w ,

7. o p o d s tę p n y m u w ię z ie n iu i o ś le p ie n iu P io t r a p rz e z słu g ę k sią ż ę c e g o , D o b k a, 8. o b u n c ie p rz e c iw ■ W ła d y s ła w o w i, je g o w y p ę d z e n iu , p o w ro c ie P io t r a do

W ro c ła w ia i je g o ś m ie rc i.“

B e n e d y k to w i z P o z n a n ia (r. 1520) z a w d z ię c z a m y c e n n ą w ia d o m o ś ć o ty m u tw o rz e : V id i ego in b ib lio te c a d iv i V in c e n tu in lib e llo q u o d a m p e r g a m e n e o h u iu s fe m in e e in P e tr u m c o m ite m n e p h a n d e m a c h in a tio n is r itm ic o c o n te x tu d e s c r ip ta m tr a g e d ia m (s. 34). Z a p is k a ta o d p o w ia d a n a jz u p e łn ie j ta k ie m u n a ś w ie tle n iu , ja k ie z g o d n ie p r z e ­ k a z a ły w s z y s tk ie tr z y ź ró d ła ś lą s k ie : s p r a w c z y n ią n ieszczęść p io tro w y c h m ia ła być p r z e w r o tn a k s ię ż n a A g n ie sz k a . N ie z d o ła ł a u to r C h ro n ic a P e tr i „ tr a g e d ii P io t r a “

590 R EC EN ZJE

p o z b a w ić c h a r a k t e r u w ie rs z o w a n e g o . J u ż G r ü n h a g e n w y k r y ł w K ro n ic e Θ h e k - s a m e tró w , P le z ia p o m n o ż y ł ic h lic z b ę do ca. 120.

A n a liz ie o k o lic z n o śc i p o w s ta n ia te g o z a b y tk u ś r e d n io w ie c z n e j p o e z ji p o św ię c o n y j e s t tr z e c i ro z d z ia ł p rz e d m o w y do w y d a n ia K r o n ik i o P io trz e . Z g ro m a d z o n o tu p r z e k o n y w u ją c e szczeg ó ły n a d o w ó d teg o , że M a u r p is a ł w X I I w ie k u . P rz y to c z y ł h is to ry c z n e p o s ta c i J a k s y , M ik o ry , a r c y b is k u p a J a n i k a , k tó r e m o ż e m y ła tw o s p ra w d z ić w in n y c h ź ró d ła c h . P o z a ty m n a t a k i w ie k C a r m e n M a u r i w s k a z u je d o ­ k ła d n o ś ć i szczeg ó ło w o ść r e la c ji, a z w ła sz c z a w ia d o m o ś ć , że u w ię z ie n ie P io t r a n a ­ s tą p iło w g r u d n iu , co p o tw ie r d z a z u p e łn ie n ie z a le ż n ie la to p is h ip a c k i. U tw ó r M a u r a z n a jd o w a ł się w b ib lio te c e p r e m o n s tr a n tó w św . W in c e n te g o w W ro c ła w iu aż do d n ia je g o z b u rz e n ia w r. 1526, a le im ię p o e ty , je s t ty p o w o b e n e d y k ty ń s k ie , to te ż tr z e b a go sz u k a ć jesz c z e w c z a sa c h , k ie d y ż y li t a m „ c z a rn i m n is i“ , tj. p rz e d r o ­ k ie m 1190. W k o śc ie le św . W in c e n te g o z n a jd o w a ł się g ro b o w ie c f u n d a to r a z X I I I w ie ­ k u , h is to r ię je g o s p is a n o ju ż o w ie k w c z e śn ie j, b e z p o ś re d n io p o śm ie rc i, po r. 1153. W ro g i s to s u n e k a u to r a do W ła d y s ła w a i je g o ż o n y A g n ie sz k i s k ła n ia w y d a w c ę do z n a c z n e g o c o fn ię c ia te r m i n u ad, q u e m p o w s ta n ia p o e m a tu : ta k i e w y s ty liz o w a n ie d z ie jó w P io t r a n ie b y ło m o ż liw e po p o w ro c ie s y n ó w W ła d y s ła w a n a Ś lą s k , tj. po r. 1163. D o p e łn ie n ie m ty c h u w a g k r y ty c z n y c h j e s t s p o s trz e ż e n ie , ż e a u to r a C a rm e n w y ra ź n ie in t e r e s u j e r o la R o g e ra , k lie n ta p io tro w e g o , tu d z ie ż R o b e rta , a rc h id ia k o n a a r c y b is k u p a J a n i k a , a w ię c osób p o c h o d z e n ia n ie w ą tp liw ie ro m a ń s k ie g o : w ta k i sp o só b z a z n a c z y ła się w k o m p o z y c ji r ę k a fr a n c u s k ie g o b e n e d y k ty n a . H is to ry c z n y p rz e b ie g z d a rz e ń o p is a ł o n n ie z w y k le s k r u p u la tn i e ·— P le z ia s tw ie rd z a w rę c z p r o ­ to k ó la r n ą d o k ła d n o ś ć . T a k m ó g ł p is a ć ty lk o w sp ó łc z e s n y o b s e r w a to r i to b a rd z o b li­ s k i ś w ia d e k , k tó r y z n a ł d o m o s tw o P io t r a i je g o c o d z ie n n e o b y c z a je . J a k p o godzić z ty m n ie w ą tp liw ą k o m p o z y c ję li te r a c k ą n a sz e g o z a b y tk u ?

P le z ia w y k a z a ł, że a k c ja C a r m e n M a u r i s k u p ia się d o k o ła n ie z a s łu ż o n y c h p r z e ­ ś la d o w a ń P io tr a , p rz e z co p o s ta ć f u n d a t o r a św . W in c e n te g o o tr z y m a ła a u re o lę n ie ­ m a l m ę c z e ń sk ą . T a k ie u ję c ie d o k o n a ło się w c e li k la s z to r n e j, n a co p o ś re d n io w s k a ­ z u je m e n to r s k i i w ro g i s to s u n e k p o e ty do r o d u n ie w ie ś c ie g o , te g o in s tr u m e n tu m d ia b o li, k tó r e g o ż y w y m w c ie le n ie m m ia ła b y ć k s ię ż n a A g n ie s z k a .2 D o s z u k iw a n ie się ź ró d e ł lite r a c k ic h ta k ie g o u ję c ia (p r z e ś la d o w a n ie i m ę c z e ń stw o w s k u te k in try g i) n ie w y d a je się rz e c z ą is to tn e j w a g i. A je d n a k k a ż d y b a d a c z p o c z u w a się do o b o ­ w ią z k u w y k a z a n ia w p ły w ó w i z b ie ż n o śc i lite r a c k ic h . K s. D a v i d u s iło w a ł z w ią z a ć w ro c ła w s k ą h is to r ię o P io tr z e z c y k le m R a o u l d e C a m b ra i, k tó r y o b e jm u je m . in . d z ie je f u n d a t o r a k la s z to r u lo ta ry ń s k ie g o w W a u ls o rt. O b ie tr a d y c je m a ją w e d łu g D a v id a w s p ó ln y m o ty w p o k u ty z a z n is z c z e n ie m ia s ta i w o jn ę s tą d w y n ik łą , o ra z s ie d m iu fu n d a c ji p o k u tn y c h . S łu s z n ie p o d n ió s ł P le z ia , że ta k ie ro z u m o w a n ie w y ­ p ły w a z p o m ie s z a n ia ró ż n y c h w ą tk ó w , k ra k o w s k ie g o ze ś lą s k im , i n ie m o że b y ć b r a n e p o d u w a g ę . W b re w ro z u m o w a n iu P le z i n a le ż a ło b y z a s trz e c , że n ie m a m y n ie z b ite j p e w n o śc i, iż z b u rz e n ie W iślicy i p o r w a n ie W o ło d a ra n ie b y ło w z m ia n k o ­ w a n e w n a js ta r s z e j tr a d y c ji ś lą s k ie j w C a rm e n M a u ri. To je d n a k w y d a je się z u ­ p e łn ie p e w n e , że M a u r te g o w ą tk u n ie r o z w ija ł sz e rz e j, o czy m św ia d c z y ja s n a i z w a r ta k o m p o z y c ja o s n u ta d o k o ła z a ta r g u z W ła d y s ła w e m .

*. T e n ż e : Ś re d n io w ie c z n e p o d a n ia i le g e n d y o P io trz e W łaście. P rz e g l. W spółcz. X V I I I (1939) n r 4, s. 118,

R EC EN ZJE ₅₉₁

H isto ry c z n o ść ś lą s k ie j tr a d y c ji o P io trz e je s t s a m a p r z e k o n y w u ją c y m a r g u m e n ­ te m p rz e c iw u z a le ż n ia n iu je j od w ą tk u w a u ls o rc k ie g o . P le z ia p o d k r e ś lił t ę n ie z a ­ leżn o ść b a rd z o m o cn o . S a m je d n a k ż e , w p o d o b n y sp o só b d o s z u k u je się w z o ró w li­ te r a c k ic h , u w a ż a ją c f l a n d r y js k ą P assio c o m itis C a ro li (B o n i) z a w zó r, k tó r y m p o ­ s łu ż y ł się w ro c ła w s k i p is a rz . O te j z b ież n o ści m ia łb y d e c y d o w a ć w y k r z y k n ik o P io ­ tr z e : O q u a le p r e m iu m , q u a lis m e r c e s P e tro f u i t d a ta a m a lo p r in c ip e p ro s u a fid e li- ta te , p ro s u a s tr e n u ita te ! V e r e m a r ti r iu m p a ss u s p ro iu s titia ас p ro v e r ita te ! — s ta w ia ją c y go w a u re o li m ę c z e ń sk ie j. P o m y s ł te n u p ra w d o p o d o b n ił P le z ia z w r a c a ­ ją c u w a g ę n a k a n o n ik ó w a ro w e z y js k ic h , k tó r z y m o g li h is to r ię K a r o la D o b re g o p r z y ­ n ie ść z F la n d r ii do W ro c ła w ia . A n a liz a li te r a c k a p ro w a d z i a u to r a do d a ls z y c h c ie k a w y c h sp o s trz e ż e ń : U tw ó r M a u r a o P io trz e n ie ty lk o k w a lif ik u je się do p a ss io n e s s a n c to r u m i n ie ty lk o p r z y ­ p o m in a z n a n ą H is to ir e d u m e u r tr e K a ro la D o b reg o . Z n a jd u j ą (się w n im p o n a d to e le m e n ty c y k lu e p ic k ie g o G e ste de D o o n de M a y e n c e . P o e m a t w ro c ła w s k i w y ró s ł u g ro b u f u n d a t o r a k la s z to ru , p o d o b n ie ja k to n a s ta r o f r a n c u s k ic h c y k la c h e p ic k ic h w y ­ k a z y w a ł B é d i e r. T re ś c ią C a rm e n M a u r i je s t ty p o w y d la ty c h g e sta r y c e r s k o - f e - u d a ln y c h z a ta r g w a s a la z su z e re n e m . N ie ty le m o ty w y ś w ia d c z ą t u o p o d o b ie ń ­ stw ie , ile u ję c ie . S to s o w n ie do w y n ik ó w P le z i w ła s n o ś c ią a u to r s k ą M a u r a b y łb y „ p ro to k ó ł“ w y k o ­ n a n ia w y ro k u n a P io trz e o ra z tzw . L u s t a m T r u g w id o c z n a z w ła sz c z a w a n e g d o c ie le ś n e j. C a ła re s z ta tłu m a c z y się o k re ś lo n y m i w p ły w a m i lite r a c k im i z F la n d r ii. W y ­ d a je się, że d o s z u k iw a n ie się o k re ś lo n y c h z b ież n o ści lite r a c k ic h j e s t w ogóle rzeczą ry z y k o w n ą . C zęsto g ro z i to p r z y k ła d a n ie m o b c y c h s z a b lo n ó w do tr e ś c i a n a liz o w a ­ n e j, a p rz e z to i w y k rz y w ie n ie m w ła śc iw e g o je j ro z u m ie n ia . N a p r z y k ła d z ie C a rm e n M a u r i w a r to u ś w ia d o m ić so b ie z c a łą w y ra z is to ś c ią m e to d y c z n e p o s tę p o w a n ie h is to ­ r y k a w o d n ie s ie n iu do ź ró d ła o lite r a c k im c h a r a k te r z e . W te z ie o w p ły w a c h i z a p o ­ ż y c z e n iu z F la n d r ii n a le ż a ło b y o w ie le siln ie j p o d k re ś lić , że M a u r u b r a ł ż y c io ry s f u n d a t o r a w fo r m ę lite r a c k ą , n ie z a p o ż y c z a ją c p rz y ty m o k re ś lo n e j tr e ś c i lite r a c ­ k ie j, a n i n ie b io rą c je d n e g o u tw o r u za w zó r. Z a p o ż y c z e n ie z h is to r ii K a r o la D o b reg o j e s t ró w n ie n ie p e w n e , j a k i k r y ty k o w a n a te z a D a v id a o w ą tk u lite r a c k im p rz y w ie ­ zio n y m z W a u ls o rt. R ó w n ie d o b rz e m o ż e m y p rz y p u ś c ić , że a u to r z n a ł o b a w ą tk i, o ra z to, że z n a ł p o d o b n y c h „ h is to r ii“ z n a c z n ie w ię c e j. U ję c ie a k c ji ja k o z a ta r g u w a s a la z s u z e r e n e m te ż n ie m u s i w y p ły w a ć z o k re ś lo n e g o m o d e lu lite r a c k ie g o . T a ­ k ie u ję c ie d y k to w a ły po p r o s tu ó w c z e sn e s to su n k i.

J e ż e li słu sz n e je s t tw ie r d z e n ie P le z i, że M a u r p o s łu ż y ł się o k re ś lo n y m g a tu n k ie m lite r a c k im , b io g r a fią z a c ie ś n io n ą do pa ssio , to tr u d n ie j zgodzić się ze z d a n ie m , j a ­ k o b y m ia ł n a ce lu p rz e d s ta w ie n ie o so b y f u n d a t o r a w a u re o li d u c h o w e j, n a d z ie m ­ sk ie j, co b y k w a lif ik o w a ło te n u tw ó r do h a g io g r a fii. P o s ta ć P io t r a W ło sto w ic a u tr z y m a n a je s t w b a rd z ie j „ ś w ie c k im “ to n ie n iż K a r o la D o b reg o . S k ła d a się n a to ś lis k i p rz y c in e k P io t r a p o d a d re s e m ż o n y W ła d y s ła w a , A g n ie sz k i, w sc e n ie le ś n e j, w y r a ź n a a k c ja p o lity c z n a w o b ro n ie ju n io ró w , p o d k r e ś la n ie z a sz c z y tó w i b o g a c tw P io tr a czyli w ję z y k u h a g io g r a fii: je g o c h w a ły d o c z e sn e j, do k tó r e j P io t r p o w ró c ił w ep ilo g u . N ie m a t u z u p e łn ie r o z m o d le n ia K a r o la D o b reg o , a n i u c z y n k ó w m iło ­ s ie rd z ia , a z p o b o ż n y m i fu n d a c ja m i — je ś li w ie rz y ć p rz e k a z o w i a u to r a K ro n ik i o P io tr z e — z a ła tw ił się M a u r b a rd z o k ró tk o . Ł ą c z y te d w ie „ p a s je “ c h y b a ty lk o j e d ­ n a k o w a te n d e n c ja p o k a r a n ia p rz e ś la d o w c ó w , a le sa m sp o só b w y m ie r z e n ia s p r a ­ w ie d liw o ś c i u w a r u n k o w a n y je s t o d rę b n y m i o k o lic z n o śc ia m i h is to ry c z n y m i. K o m ­

592 REC EN ZJE

p o z y c ja o b u z a b y tk ó w z o s ta ła o s n u ta d o k o ła w a lk i m o cy c ie m n o śc i z n ie s k a z ite ln o ś c ią b o h a te r a , p rz y czym K a r o l D o b ry od r a z u o tr z y m u je a u re o lę m ę c z e n n ik a , a P io tr, z g o d n ie z b a rd z ie j ś w ie c k im u ję c ie m u tw o ru , j e s t ty lk o „ m ę ż e m s p r a w ie d liw y m “ . P rz y r ó w n y w a n ie go do b ib lijn e g o J o b a je s t tu ty lk o z e w n ę trz n y m p r z y d a tk ie m , n ie w p ły w a n a w y s ty liz o w a n ie s a m e j p o sta c i. W y n ik a ło b y stą d , że p ię tn o h a g io g r a fic z - n e j e s t w C a r m e n M a u r i n ik łe , p o d c z a s g d y w P a ssio C a ro li łą c z y się ono ściśle z tre ś c ią . N ie z a le ż n o ść M a u r a od o k re ś lo n e j f a b u ły lite r a c k ie j jesz c z e siln ie j się u w y d a tn ia p o p rz e z f a k t, że u tw ó r sto i p o ś r o d k u m ię d z y g a tu n k ie m p is a r s k im p a ssio s a n c to r u m a e p ic k im i gesta. N ie tr z e b a z a te m d o sz u k iw a ć się a n a lo g ii s t a r o ­ f r a n c u s k ic h w g e n e z ie u tw o ru . T re ś ć C a r m e n M a u r i s p is a n a b e z p o ś re d n io po śm ie rc i f u n d a t o r a je s t w y łą c z n ą w ła s n o ś c ią ś r o d o w is k a w ro c ła w sk ie g o . To n ic, że w b io ­ g r a f ii P io t r p o z o s ta ł ś w ia to w y m ry c e rz e m , że r a m y h a g io g ra fic z n e b y ły n a jz u p e ł­ n ie j z e w n ę trz n e . Z a to d o d a ł a u to r n ie c o m o r a liz a to rs tw a , u ty s k iw a n ia n a p r z e ­ w ro tn o ś ć n ie w ie ś c ią , za to w y g n a n ie W ła d y s ła w a n a ś w ie tlił ja k o s łu s z n ą k a rę .

P le z ia d a ł a n a liz ę ja s n ą i n ie m a l w y c z e rp u ją c ą . Z s u g e s ty w n ą je g o a r g u m e n ta c ją w y p a d a się zgodzić z ty m ty lk o z a s trz e ż e n ie m , że to tr e ś ć h is to ry c z n a z a d e c y d o w a ła o d o b o rz e ta k ie g o u ję c ia lite ra c k ie g o . I n n y m i sło w a m i, w p ły w y lite r a c k ie o d b iły się je d y n ie n a fo rm ie i w g en e z ie z a b y tk u s ta n o w ią o g n iw o k o ń co w e. O s ią g n ię te p rz e z P le z ię w y n ik i b e z s p rz e c z n ie z b liż a ją n a s m o c n o do p r a w d y h is to ry c z n e j o a t ­ m o s fe rz e k u lt u r a l n e j P o ls k i X I I w ie k u , do p ra w d y o n a s z y m p o c z ą tk o w y m p iś m ie n ­ n ic tw ie . P u n k t cięż k o ści te j p r a c y tk w i je d n a k w ro z b io rz e fo rm y , śc iśle j b io rą c : k o m p o z y c ji lite r a c k ie j, a t a a n a liz a w ią ż e c ie n k ą n ic ią p o e m a t w ro c ła w s k i z f r a n - c u s k o - f la n d r y js k im i m o d e la m i. C a r m e n M a u r i ja k o u tw ó r e p ic k i d o m a g a się p rz e d e w s z y s tk im lite r a c k ie g o o p ra c o w a n ia . N ie m n ie j do w ła śc iw e g o u ję c ia go ja k o ź ró d ła h is to ry c z n e g o p o tr z e b a jesz c z e s p o łe c z n o - k u ltu r a ln e j in t e r p r e ta c ji .

C ie k a w e , że w ła ś n ie d a ls z e e le m e n ty fo r m y lite r a c k ie j u w y d a tn ia ją C a rm e n M a u ri d o s k o n a le n a tl e n a s z y c h z a b y tk ó w X I I w ie k u . B liższe b o w ie m r o z p a tr z e ­ n ie w e r s y f ik a c ji s k ła n ia do p o w ią z a n ia u tw o r u M a u r a z n ie lic z n y m i, a le ja k ż e c h a ­ r a k te r y s ty c z n y m i u ła m k a m i ó w c z e sn y c h w ie rs z y . R ze c z o w a o c e n a z r e k o n s tr u o w a ­ n y c h p rz e z P le z ię h e k s a m e tr ó w n a le ż y do filo lo g a . W y d a w c a o g ra n ic z y ł się do w y ­ ło n ie n ia z d a ń w ie rs z o w a n y c h k la s y f ik u ją c je ja k o h e k s a m e tr y p ro z o d y c z n e . S u g e ­ r u j ą to w k il k u m ie js c a c h p r z e j ą tk i z W e rg iliu sz a . O m a w ia ją c te w ie rs z e w p r z e d ­ m o w ie, z e s ta w ił je P le z ia z r e s z tą n a s z y c h w ie rs z o w a n y c h z a b y tk ó w i s tw ie rd z ił, że p is a n o w P o ls c e d w u n a s te g o s tu le c ia w ie rs z e m i że m o ż liw e b y ły h e k s a m e tr y . B y ł w ię c m o ż liw y i c a ły p o e m a t p ro z o d y c z n y .

T e z a p o z o s ta w io n a w t e n sp o só b o ty le n ie b u d z i z a u fa n ia , że w s z y s tk ie in n e z n a n e n a m z a b y tk i w ie rs z o w a n e , to ty p o w e ś re d n io w ie c z n e le o n in y — je d e n p o e m a t o P io trz e b lis k i b y łb y w z o ro m k la s y c z n e j p ro z o d ii. W k o n s e k w e n c ji s k ła n ia to o czy ­ w iśc ie do d o s z u k iw a n ia się ja k ic h ś n a d z w y c z a jn y c h k o n ta k tó w z z a g ra n ic ą i z a ­ k ła d a u M a u r a d o b rą e r u d y c ję k la s y c z n ą . O ty m m o g ły b y co p r a w d a św ia d c z y ć z a p o ż y c z e n ia z W e rg iliu sz a . J e s t je d n a k rz e c z ą d o b rz e z n a n ą , że p o e ta te n b y ł d la ś r e d n io w ie c z a m is trz e m sz k o ln y m i że c y ta ty z E n e id y b y ły d o b rz e z n a n e ju ż n a s to p n iu tr iv i u m ß W śró d o b fite j l i te r a t u r y p o e ty c k ie j ś r e d n io w ie c z a h e k ­ s a m e tr y p ro z o d y c z n e , o k la s y c z n y m p o lo rz e , z d a rz a ły się p rz e c ie ż o w ie le rz a d z ie j, 3 H. L o h m e y e r : V e rg il im d e u ts c h e n G ę is te s lę b ę n b is a u f N o tg e r III, B e rlin 1930, s. 86,

REC EN ZJE ₅₉₃

n iż r y m o w a n e le o n in y . Z n a jd u je m y je ty lk o u n a jc e ln ie js z y c h p o e tó w , w n a jw y ż e j s to ją c y c h o ś r o d k a c h k u lt u r y u m y s ło w e j. P is a n ie h e k s a m e tr e m p ro z o d y c z n y m r ó w ­ n a ło się w y ła m a n iu z p o w sz e c h n ie p a n u ją c e j m o d y ry m o w a n ia .

T o te ż i n a sz e z a b y tk i w ie rs z o w a n e z a w ie r a ją r y m y le o n iń sk ie , j a k n p . n a p is n a ty m p a n o n ie k o śc io ła N M P n a P ia s k u , k o śc io ła św . M ic h a ła .

P o d o b n e n a p is y z a c h o w a ły się n a słu p ie m ilo w y m w K o n in ie o ra z w k o śc ie le n o r ­ b e r t a n e k w S tr z e ln ie . W e w s z y s tk ic h ty c h w ie rs z a c h s tw ie rd z ił P le z ia p o p r a w n ą b u d o w ę m e try c z n ą . D o d a ć b y n a le ż a ło , że d a je się w n ic h d o strz e c ro z m a ito ś ć f o r ­ m y. O b o k le o n in ó w z w y k ły c h , r y m o w a n y c h w p o ś r o d k u w ie rs z a i n a k o ń c u , są ró w n ie ż tzw . v e r s i c a u d a ti, r y m o w a n e ty lk o n a k o ń c u . B a rd z ie j k u n s z to w n ą fo rm ę m a n p . n a p is k o n iń s k i o p ra w id ło w y m d y s ty c h u le o n iń s k im . W re sz c ie m o ż n a z a ­ u w a ż y ć , że w ś ró d ry m ó w p rz e w a ż a ją r y m y je d n o z g ło sk o w e , n p . a u c to r — u x o r , a ed es — p ro le s, m e d iu m —■ p u n c tu m , m e m o r — viator*. N ie ry m o w a n y c h w ie rs z y p r a w ie że n ie z n a jd u je m y , a je ż e li są, to w y k a z u ją c h o ć b y częścio w ą ty lk o a so n a c ję .

B liższe p rz y p a tr z e n ie się z r e k o n s tr u o w a n y m p rz e z P le z ię h e k s a m e tr o m p o z w a la i t u d o jrz e ć ta k ie ry m y le o n iń s k ie . (N ależy o c zy w iście zgodzić się z p ły n n o ś c ią r e ­ g u ł ilo c z a so w y c h ś r e d n io w ie c z n e j ła c in y ). N p: X X V I su s c ip e c o n s iliu m , n e la m e n ta b ile r e g n u m X L IV a tr o c ib u s c a p itu r e t s in e ca u sa lig a tu r X L V II ip s i a b d ic ito e t a m ic u m tib i fo r e n e g a to L V v ir u m d is e r tu m j e t in o m n ib u s a p p r im e e x p e r tů m X L V II ip s i a b d ic ito e t a m ic u m tib i fo r e n e g a to C z a se m w e r s y f ik a c ja p r z y b ie r a in n e o d m ia n y le o n in ó w : X X IV L u g e n te s a m is s a m , d u x , v e n im u s q u a e r e r e p a c e m ,

ia m ia m fe r to о р е т , p ro p e r a v ita r e r u in á m , (v e r s u s c ru c ife ri) X L V A c c ip e n u n c m e r ita q u i tu e r i ré g n a v o le b a s ,

q u i d e m e p r o fe r e b a s m a r ito tu r p ia v e r b a , ( ja k w y ż e j) L P ro sp e r a m e , o p rin c e p s, fo r tu n a iu n x e r a t P e tro ,

n u n c a d v e r s a e tia m n o n s e p a r a b it ab ip so (v. ca u d a ti) L IX a u d e t p lu s h o m in e , e lig it s u c c u m b e r e m o r ti,

q u a m P e tr i u t ca su s sic p o s tp o n a tu r in u lti. (j. w y żej)

Co w ię c e j, w y s ta r c z y n ie r a z p rz e s ta w ić d w a w y ra z y , a ż e b y o tr z y m a ć p r a w id ło w y le o n in :

2 1

V III in s ilv is s o lu m la tita s c u m b e s tiis p u g n a s i 2

I X la e ta ris tib i c u m p le n is o c c u r itu r s c y p h is

i 2

X X V III p a rce m ih i p rin c e p s, n a m lo q u o r fr a u d e s in e o m n i

і 2

X X X I v e n i t p a r v a c lie n tu m c o m ita n te c a te r v a

4 P o r W. M e y e r : G e s a m m e lte A b h a n d lu n g e n z,ur m itte lla te in is c h e n R y th -m ik I. B e rlin 1905, s. 78,

59 4 REC EN ZJE 1 2 X X X V с u m D o b e k c o n su r g e n s a r m a to r u m a d iit a n tr u v i 1 2 X X X V I h a b e b a t c o m e s c u r ia m sa tis b e n e m u n ita m i 2 X L P e tr u s u t a u d iv it c la m o r e m s im u l e t p u ls u m 1 2 X L V III c a ru s e r it q u a e c u m q u e ip s u m fo r tu n a te n e b it 2 1 L X q u a e b a c c h a tu r in re g n o is to d e p a u p e r a te 2 і L X I I I q u a m f u s u m P e tr i c ru o r e m u lc is c i si p o ss e m 2 і

L X X IV se d n o b is i m m in e t e x hoc s e n te n tia m o r tis

P r ó b y ta k ie d a ją się m n o ż y ć ze s k y tk ie m , co n a s u w a w n io se k , że r y m y ro z p r o ­ szo n e w K ro n ic e n ie są c h y b a p rz y p a d k o w e . A u to r sz e s n a s to w ie c z n e j K r o n ik i k o n ­ s e k w e n tn ie p r z e s ta w ia ł w y ra z y . K la s y c z n a p ro z o d ia z a c h o w a ła się w p o e m a c ie M a u r a z d a je się ty lk o w b e z p o ś re d n ic h p r z e j ą tk a c h z W e rg iliu sz a . P le z ia d o s trz e ­ g a ł u M a u r a „ h e k s a m e tr y n ie r y m o w a n e o o w ie le g o rsz e j b u d o w ie m e tr y c z n e j“ , n iż je w y k a z u ją le o n in y n a js ta r s z y c h w ro c ła w s k ic h k o ścio łó w . T o s p o s trz e ż e n ie w s trz y m a ło go od u to ż s a m ie n ia a u to r a ty c h n a p is ó w d e d y k a c y jn y c h . A w ię c n ie u ło ż y ł ic h M a u r. A le h e k s a m e tr y C a r m e n M a u r i d o m a g a ją się śc iśle jsz e j n iż d o tą d o ce n y filo lo g ic z n e j. T w ie rd z e n ia w y s u n ię te n a ty m m ie js c u p rz e z n ie fa c h o w c a , 0 ty m , że ró w n ie ż M a u r p o s łu g iw a ł się le o n in a m i n o sz ą z k o n ie c z n o śc i c h a r a k t e r h ip o te ty c z n y . O w ie le je d n a k le p ie j tłu m a c z ą C a r m e n M a u r i n a tle n a sz e g o X I I s t u ­ le c ia , n iż n ie d o m k n ię te k o ło ro z u m o w a n ia filo lo g a , L e o n in y C a r m e n M a u ri, ta k ie sam e, ja k ie w id n ie ją n a n a s z y c h ty m p a n o n a c h d w u n a s to w ie c z n y c h , a w ię c w y ro słe b e z p o śre d n io z ś r o d o w is k a , są jesz c z e je d n y m , z d a je się n ie m a ło w a ż k im a rg u m e n te m za d w u n a s to w ie c z n ą m e tr y k ą p ie ś n i o P io trz e .

T y le o fo rm ie . P o z o s ta je jesz c z e z a g a d n ie n ie h is to ry c z n e j g e n e z y te g o u tw o ru , w ła ś c iw a i n t e r p r e ta c ja je g o tre ś c i. N ie w d a ją c się tu w ro z b ió r w y d a rz e ń p o lity c z ­ n y c h o p o w ie d z ia n y c h p rz e z M a u r a i K ro n ik ę , s p r ó b u jm y rz u c ić k il k a m y ś li z z a ­ k r e s u h is to rio g ra fii. W iad o m o dziś, że z a b y tk i h is to rio g ra fic z n e i lite r a c k ie s tw a ­ r z a ła p o tr z e b a c h w ili, p o lity c z n a a lb o sp o łe c z n a . W iz e ru n e k k s ię c ia i z a w a r ty czy to w k ro n ic e G a lla , czy u W in c e n te g o , a ta k ż e i w p ó ź n ie jsz y c h z a b y tk a c h , p o p ie r a ł d y n a s tię P ia s tó w i p o d n o s ił je j s p le n d o r. O czy w iście, je ż e li p o w ie m y , że k r o n ik a G a lla b y ła ty lk o p a n e g ir y k ie m , b ę d z ie to u ję c ie z b y t c ia sn e . A u to r d y n a s ty c z n y c h g e sta r o z w ija ł coś w ię c e j n iż p a n e g iry z m , g d y s tw a r z a ł m o d e l lite r a c k ie j p ro z y 1 a r ty s ty c z n e u ję c ie r y c e r s k o ś c i sw eg o w ła d c y . Z a s ta n a w ia ją c e , że ju ż w k ilk a d z ie ­ s ią t la t po G a llu z a b ie ra głos d ru g i p o e ta (gdyż i G a ll b y ł p o e tą , j a k to w y k a z a ł P le z ia ), p is z ą c p ie ś ń e p ic k ą o n a jm o ż n ie js z y m i n a js ły n n ie js z y m z ó w czesn eg o r y ­ c e rs tw a . S tw o rz e n ie p o m n ik a lite r a c k ie g o o je d n y m z m o ż n y c h b y ło b y o d p o w ie d ­ n ik ie m w z ro s tu ic h z n a c z e n ia w d o b ie s y n ó w B o le s ła w a K rz y w o u s te g o . P y ta n ie , czy b y ł to je d y n y u tw ó r p is a n y o ta k ie j te m a ty c e . W ia d o m o śc i n a s z e n ie d o s ta r c z a ją n a to o d p o w ied zi. C iśn ie się n a to m ia s t n a u s ta d ru g ie p y ta n ie , czy p r a w d z iw ą je s t te z a o w c z e s n y m p o w s ta n iu o p o w ie śc i o W a lte rz e i H e lg u n d z ie i k s ię c iu W is ła w ie w T y ń c u ,5 k tó r a s ta n o w iła tr a d y c ję ro d o w ą T o p o rc z y k ó w . N ie s te ty i t a o p o w ieść

REC EN ZJË 595

z a c h o w a ła się w p ó ź n ie js z y m p rz e k a z ie , w K ro n ic e w ie lk o p o ls k ie j. T y m ra z e m n ie ­ p o d o b n a z p ó ź n ie jsz e g o p rz e k a z u w y ło w ić h e k s a m e tr ó w , t a k ja k się to u d a ło w K r o ­ n ice o P io trz e . O czy w iście p is a rz b a rd z ie j sa m o d z ie ln y m ó g ł ła tw ie j so b ie p o ra d z ić i zn iw e c z y ć do sz c z ę tu w ie rs z o w a n ą fo r m ę sw eg o ź ró d ła . N ie m a m y z re s z tą ż a d n y c h p o d s ta w do tw ie r d z e n ia , ja k o b y o p o w ieść o W a lte rz e i H e lg u n d z ie b y ła p ie r w o tn ie w ie rs z o w a n a . N a to m ia s t z z u p e łn y m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m m o ż e m y p o w ie d z ie ć n a p o d s ta w ie a n a lo g ii z W ro c ła w ie m X I I w ie k u , że i T y n ie c m ó g ł b y ć w o w y m czasie o ś ro d k ie m lite r a c k ie j tw ó rc z o śc i. M o g lib y śm y to u w a ż a ć n a w e t za p e w n ik , g d y ­ b y ś m y n a p r a w d ę w ie d z ie li, że p ie r w s i b e n e d y k ty n i p rz y b y li do W ro c ła w ia w ła ś n ie z T y ń c a .

B. K iir b is ó w n a

J a n i n a N o w a k o w a : R o z m ie sz c z e n ie k o m ó r c e ln y c h i p rz e b ie g d ró g h a n d lo ­ w y c h n a Ś lą s k u do k o ń c a X IV w ie k u . P r a c e W ro c ła w s k ie g o T o w a r z y s tw a N a u k o ­ w ego, s e r ia A. N r 43, W ro c ła w 1951, s. 226, 1 m a p a .

M ało je s t ź ró d e ł do w c zesn eg o o k re s u p o ls k ie g o fe u d a liz m u , m o g ą c y c h w y ś w ie tlić ro z m a ite c ie m n e p u n k ty , n ie k ie d y b a rd z o is to tn e d la p o z n a n ia i o d tw o rz e n ia p e ł­ n e g o o b ra z u h is to ry c z n e g o . T y m b a rd z ie j z a s łu g u je n a u w a g ę p ró b a J . N o w a k ó w e j w y k o rz y s ta n ia ź ró d e ł p is a n y c h i b a d a ń to p o n o m a s ty c z n y c h c e le m o d tw o rz e n ia sz la ­ k ó w k o m u n ik a c y jn y c h i k o m ó r c e ln y c h n a Ś lą s k u w X I I — X IV w. S łu s z n ie a u t o r ­ k a u w a ż a (s. 7), że u s ta le n ie p r z e b ie g u d ró g h a n d lo w y c h w śre d n io w ie c z u j e s t od d a w n a p o s tu la te m n a u k i i to n ie ty lk o d z ia łu h is to r ii g o sp o d a rc z e j, b o w ie m te sa m e d ro g i słu ż y ły n ie ty lk o k u p c o m , a le ró w n ie ż o rg a n o m a d m in is tr a c ji p a ń s tw o w e j, w ę d ro w n y m rz e m ie ś ln ik o m , k o n ta k to m k u lt u r a l n y m , m ia ły d u ż e z n a c z e n ie m ili­ ta r n e itd . W p r a c y n a d ty m z a g a d n ie n ie m a u to r k a b a rd z o s u m ie n n ie w y k o rz y s ta ła d o s tę p n e je j ź ró d ła , d o ty c z ą c e Ś lą s k a ; n a le ż y s ię z a s ta n o w ić , czy je d n a k s p e łn iła p o s tu la ty m e to d y h is to ry c z n e j n a s w o im o d c in k u . P o o b s z e rn y c h u w a g a c h w s tę p n y c h ty c z ą c y c h się c e lu , z a k r e s u i z a s ię g u t e r y ­ to ria ln e g o p ra c y , d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń i s ta n u ź ró d e ł, a u to r k a o m a w ia W ro c ła w , ja k o g łó w n y o ś ro d e k d ró g h a n d lo w y c h n a Ś lą s k u . K o le jn o , n a p o d s ta w ie ź ró d ło w y c h p rz e k a z ó w o k o m o r a c h c e ln y c h , k tó r y m p o ś w ię c a o so b n y ro z d z ia ł, w y ty c z a i o m a ­ w ia d ro g i w y c h o d z ą c e z W ro c ła w ia w k ie r u n k u p ó łn o c n y m , p o łu d n io w y m i z a c h o d ­ n im . W a n a lo g ic z n y sp o só b o p is u je N y sę ja k o c e n tr a ln y p o łu d n io w o - ś lą s k i o ś ro d e k k o m u n ik a c y jn y i o m a w ia d ro g i tr a n z y to w e w y c h o d z ą c e z o ś ro d k ó w le ż ą c y c h p o za g ra n ic a m i Ś lą s k a , p rz e d e w s z y s tk im z W ie lk o p o ls k i i z C zech (P o z n a ń , P r a g a , O ło ­ m u n iec). D a je się t u o d czu ć b r a k o m ó w ie n ia d ró g tr a n z y to w y c h , w y c h o d z ą c y c h z p łd . N ie m ie c i p rz e c h o d z ą c y c h p rz e z z a c h o d n ie z ie m ie Ś lą s k a (N o ry m b e rg a , U lm ). D w a o s ta tn ie a n a lity c z n e ro z d z ia ły p r a c y p o św ię c o n e są d ro g o m o z n a c z e n iu lo k a l­ n y m , a ta k ż e b a rd z o w a ż n y m , a n ie z a w s z e do te j p o ry d o c e n ia n y m w n a s z e j h is to ­ rio g ra fii, d ro g o m w o d n y m n a O d rz e i n a n ie k tó r y c h je j d o p ły w a c h . Z a m y k a ją p r a c ę ta b lic e (c h ro n o lo g ia p o ja w ia n ia się k o m ó r c e ln y c h , g ę sto ść ic h ro z m ie sz c z e n ia , p r a w a w ła sn o ś c i do d o c h o d ó w z n ic h , b ro d y i m o s ty n a Ś lą s k u , itp .) o ra z ro z d z ia ł s u m u ­ ją c y w y n ik i p ra c y . N a jw a ż n ie js z e w n io s k i a u to r k i d a ły b y się s tre ś c ić w n a s t ę p u ją ­ cy c h p u n k ta c h . K o m o ry c e ln e (k tó re a u to r k a tr a k tu j e , p y ta n ie czy słu sz n ie , ja k o