Wiesław Daszkiewicz
O małoletnich pozwanych w procesie
adhezyjnym
Palestra 7/7-8(67-68), 83-89
1963
N r 7—8 (67— 68) M ato letn i p o zw a n i w pro cesie a d h e z y jn y m 83
T r u d n o je s t w k il k u z d a n ia c h sp re c y z o w a ć d o k ła d n ie , j a k i c h a r a k t e r p o w in n y m ie ć w y m ie n io n e t u t a j s a n k c je . J e d n o je s t p e w n e : s a n k c j e t e p o w in n y b y ć o d n o to w y w a n e w r e j e s t r z e s k a z a n y c h o r a z łą c z o n e z m o ż liw o śc ią s to s o w a n ia ta k i c h ś r o d k ó w p ro f ila k ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h , j a k n p . z o b o w ią z a n ie d o w ła ś c iw e g o p o s tę p o w a n ia czy p o d ję c ia s ta łe j p r a c y łu b d o b ro w o ln e g o le c z e n ia , s to s o w a n ie d o z o r u o c h ro n n e g o w p o s ta c i s p e c ja ln e g o k u r a t o r a , p r z e d s ta w ic ie la z a k ła d u p r a c y lu b in s ty t u c ji m ie js c a z a m ie s z k a n ia , s to s o w a n ie le c z e n ia i t p . 20
J e d n o c z e ś n ie o m a w ia n e t u p o s tę p o w a n ie p o p rz e d z a ła b y p r ó b a p o je d n a n ia s tro n . W cza sie ta k i e j p ró b y zło ż e n ie p rz e z o s k a r ż o n e g o p rz y r z e c z e n ia p o p r a w y , p o d ję c ia s ta łe j p r a c y , n ie u c z ę s z c z a n ia d o o k r e ś lo n y c h m ie js c , n ie u ż y w a n ia a lk o h o lu lu b p rz y r z e c z e n ia d o b ro w o ln e g o le c z e n ia s ię m o g ło b y s ta n o w ić p o d s ta w ę d o z a w ie s z e n ia p o s tę p o w a n ia k a r n e g o n a o k re s p ró b y . P o d s ta w ę d o s tw o r z e n ia są d ó w r o d z in n y c h m o g ły b y s ta n o w ić o b e c n e s ą d y d la n ie le tn ic h . P o m y s ł n ie j e s t n a p e w n o n o w y , a le rz e c z w ty m , że w P o ls c e n ie j e s t on w o g ó le sto s o w a n y . In n y m , m n ie j ju ż r a d y k a ln y m r o z w ią z a n ie m b y ło b y ś c ig a n ie o m a w ia n y c h p rz e s tę p s tw n a w n io s e k p o k rz y w d z o n e g o , p o d w a r u n k ie m je d n a k , ż e in s ty t u c ja t a zo s t a ła b y o d p o w ie d n io z m o d y f ik o w a n a . C h o d z i t u o s tw o r z e n ie m o ż liw o śc i w sz c z ę c ia p o s tę p o w a n ia z u rz ę d u , g d y b y w y m a g a ł te g o szc z e g ó ln y in te r e s p u b l i c z n y 21, p o łą c z o n e j j e d n a k z m o ż liw o śc ią c o fn ię c ia w n io s k ó w p rz e z p o k rz y w d z o n e g o do c h w ili u p r a w o m o c n ie n ia się o rz e c z e n ia . U e la s ty c z n iło b y to p o lity k ę k a r n ą są d ó w i z a b e z p ie c z a ło b y w je d n a k o w y m s to p n iu z a ró w n o in t e r e s sp o łe c z n y , j a k i o so b ista in te r e s y p o s z c z e g ó ln y c h c z ło n k ó w ro d z in y . 20 P o r . A . R a t a j c z a k : P o s t u l a t y d o t y c z ą c e s t o s o w a n i a w s p r a w a c h r o d z i n n y c h a r t . 13 i 23 u s ta iw y o z w a l c z a n i u a l k o h o l i z m u z d n i a 10.XII.1959 r . ( N P 1962, n r 9, s . 117e—1180. 21 P o r . W . D a s z k i e w i c z : t a m ż e (z o b . p r z y p . 15) s. 203. P O L E M I K A A
WIESŁAW DASZKIEW ICZ
O małoletnich pozwanych w procesie adhezyjnym
W p r a c y n a t e m a t p ro c e s u a d h e z y j n e g o 1 w y p o w ie d z ia łe m p o g lą d , że zd o ln o ść p ro c e s o w ą o s k a r ż o n e g o ja k o p o z w a n e g o w s p r a w ie c y w iln e j n a le ż y o c e n ia ć w e d łu g p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia k a rn e g o . R ó w n ie ż n a p o d s ta w ie ty c h sa m y c h p rz e p is ó w , a n ie n a p o d s ta w ie p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o , n a le ż y o c e n ia ć z d o ln o ś ć o s k a r ż o n e g o d c d z ia ła ń p ro c e s o w y c h w z a k re s ie w y to c z o n e g o p rz e c iw k o n ie m u p o w ó d z tw a a d h e z y jn e g o . • W . D a s z k i e w i c z : P r o c e s a d h e z y j n y n a t l e p r a w a p o l s k i e g o , W a r s z a w a 1961, s. 78.
84 W i e s ł a w D a s z k i e w i c z N r 7—8 (67— 68)
W y p o w ie d z ia łe m ta k ż e p o g lą d , że n ie s łu s z n e j e s t s ta n o w is k o , ja k ie z a ją ł S.N . w w y r o k u z d n . 18.XII.1957. r . (IV K 1030/57)2, w k tó r y m s tw ie rd z ił, że p rz e p is y p r a w a c y w iln e g o o g r a n ic z a ją c e z d o ln o ś ć d o d z ia ła ń p r a w n y c h m a ją te ż z a s to s o w a n ie w p ro c e s ie a d h e z y jn y m i że w o b e c te g o o s k a r ż o n y , k tó r y n ie u k o ń c z y ł l a t 18. n ie m a w ty m p ro c e s ie z d o ln o ś c i d o sa m o d z ie ln e g o p o d e jm o w a n ia d z ia ła ń p r o c e so w y c h . W o rz e c z e n iu ty m c z y ta m y : „ O s k a rż o n y w c h w ili w y to c z e n ia p rz e c iw k o n ie m u p o w ó d z tw a c y w iln e g o n ie m ia ł u k o ń c z o n y c h l a t 18. J e s t to is to t n e z te g o w z g lę d u , że w e d łu g p rz e p is ó w p r a w a c y w iln e g o z d o ln o ś ć d o d z ia ła ń p ro c e s o w y c h u z y s k u je się d o p ie ro z c h w ilą u k o ń c z e n ia l a t 18. W o b ec te g o , że s ta n o w is k o j u d y k a t u r y w k w e s tii le g ity m a c ji b ie r n e j w p r o c e s ie a d h e z y jn y m j e s t c h w ie jn e i że w z g lę d y s łu s z n o ś c i p r z e m a w ia ją r a c z e j n a k o rz y ś ć te z y , iż p r z e p is y p r a w a c y w iln e g o o g r a n ic z a ją c e z d o ln o ś ć d o d z ia ła ń p r a w n y c h m a ją te ż z a s to s o w a n ie w p ro c e s ie a d h e z y jn y m , S ą d N a jw y ż s z y w y ro k w części d o ty c z ą c e j p o w ó d z tw a c y w iln e g o u c h y lił i p o w ó d z tw o to p o z o s ta w ił b e z r o z p o z n a n ia .” Z k r y t y k ą w y p o w ie d z ia n e g o p rz e z e m n ie p o g lą d u w y s tą p ił n a ła m a c h „ P a le - s t r y ” p r o f . Z. p a p i e r k o w s k i . 3 A u to r t e n w y w o d z i, ż e w d a n e j m a te r i i n ie m a m ra c ji, w k o n k lu z ji z a ś s w o ic h w y w o d ó w s tw ie r d z a , iż „(...) z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j (z d o ln o ści d o d z ia ła ń p ro c e s o w y c h ) o s k a r ż o n e g o ja k o p o z w a n e g o w p ro c e s ie a d h e z y jn y m n ie m o ż n a o c e n ia ć w e d łu g p rz e p is ó w k o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a rn e g o . Z a g a d n ie n ie to m u s i b y ć ro z s tr z y g n ię te n a p o d s ta w ie p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia c y w il n e g o ( a r t. 57 i n a s t.) w z w ią z k u z p r z e p is a m i a r t . 8 § 1 i U p rz e p is ó w o g ó ln y c h p r a w a c y w iln e g o o r a z o d p o w ie d n im i p r z e p is a m i p r a w a c y w iln e g o m a te r ia ln e g o ( a r t. 134— 137 i a r t . 161— 167 k o d e k s u z o b o w ią z a ń )”.
P r o f . P a p ie r k o w s k i p isz e , że „ p o w ó d z tw o c y w iln e w p ro c e s ie k a r n y m ( a d h e z y j n y m ) m o że i m u s i b y ć u r e g u lo w a n e p r z e p is a m i k o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a r n e g o ty lk o o ty le , o ile ż ą d a j ą te g o w y r a ź n ie p r z e p is y te g o ż k o d e k s u . J e ż e li n a to m ia s t k o d e k s p o s tę p o w a n ia k a r n e g o czegoś n a te n t e m a t w y r a ź n ie n ie o k r e ś la , m u s z ą m ie ć s u b s y d ia r n e z a s to s o w a n ie p rz e p is y o d p o w ie d n ic h d z ia łó w p r a w a c y w iln e g o . A t a k w ła ś n ie p r z e d s ta w ia s ię s p r a w a b ie r n e j z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j n ie le tn ie g o i n ie p e łn o le tn ie g o o s k a r ż o n e g o j a k o p o z w a n e g o w p ro c e s ie a d h e z y jn y m ”. W k o ń c o w e j p a r t i i o p u b lik o w a n e g o a r t y k u ł u p ro f . P a p ie r k o w s k i z a o p a tr z y ł s w o je w y w o d y w u w a g ę , ż e z a t r a f n e u w a ż a o p u g n o w a n e p rz e z e m n ie o rz e c z e n ie S.N. z d n . 18.X II.1957 r . s tw ie r d z a ją c e , iż o s k a r ż o n y , k t ó r y n ie u k o ń c z y ł 18 la t, n ie m a w p ro c e s ie a d h e z y jn y m z d o ln o ś c i d o d z ia ł a n ia , p o d o b n ie j a k za t r a f n ą u w a ż a o n ta k ż e u c h w a łę S.N . z d n . 25.X II.1962 r . (V I K O 3 1 /6 2 )4, k tó r a w s w o je j te z ie g ło s i, iż „ o rz e c z e n ie w m y ś l a r t . 3311 k .p .k . s ą d w y d a je n a p o d s ta w ie p r z e p i só w k o d e k s u p o s tę p o w a n ia k a rn e g o , w sz c z e g ó ln o śc i p r z e p is u a r t . 320 k .p .k ., p r z y cz y m s to s o w a ć m o ż e p o s iłk o w o z a s a d y p ro c e s u c y w iln e g o , je ś li n ie są o n e s p r z e c z n e z z a s a d a m i p r o c e s u k a r n e g o ” . II A r ty k u ł p ro f . P a p ie r k o w s k ie g o je s t b a rd z o in te r e s u ją c y , a w y w ó d te g o a u t o r a n a te m a t b r a k u z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j i z d o ln o ś c i do d z ia ł a ń p ro c e s o w y c h o só b m a ło le tn ic h , k tó r e ju ż u k o ń c z y ły 17 la t, lecz n ie o s ią g n ę ły je s z c z e p e łn o le tn o ś c i, na
2 O S N 5/1958, S. 13—14.
s Z . P a p i e r k o w s k i : N i e l e t n i o r a z n i e p e ł n o l e t n i a p r o c e s a d h e z y j n y , „ P a l e s t r a ” 2/1963, s . 21—25.
N r 7—8 (67—68) M a łoletni p o zw a n i w pro ce sie a d h e z y jn y m 85 p e w n o z a s łu g u je n a w n ik liw ą u w a g ę . N ie m n ie j j e d n a k p o z o s ta je n a d a l p r z y s w o im p o g lą d z ie , że z d o ln o ś ć p r o c e s o w ą o s k a r ż o n e g o j a k o p o z w a n e g o , j a k r ó w ń ie ż je g o z d o ln o ś ć do d z ia ła ń p ro c e s o w y c h n a le ż y o c e n ia ć w e d łu g p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia k a rn e g o , a n ie n a p o d s ta w ie p r z e p is ó w o b o w ią z u ją c y c h w te j m a t e r i i w p ro c e s ie c y w iln y m . U z a s a d n ia m t o w sp o só b n a s tę p u ją c y : 1. N a le ż y b e z w z g lę d n ie o d ró ż n ić to , co w li t e r a t u r z e p ro c e s u k a r n e g o n a z y w a się z d o ln o ś c ią p ro c e s o w ą , o d teg o , co o k r e ś la s ię w ty m p ro c e s ie ja k o z d o ln o ś ć do c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h , czy — j a k k to w o li — ja k o z d o ln o ś ć do d z ia ła n ia w p r o cesie. Z d o ln o ść p ro c e s o w a o z n a c z a p r a w n ą m o ż n o ś ć s t a n ia się p o d m io te m s to s u n k u p ro c e s o w e g o 5, w n a s z y m w y p a d k u — m o ż n o ś ć s t a n ia s ię s t r o n ą w p ro c e s ie . N a to m ia s t z d o ln o ś ć do d z ia ła ń p ro c e s o w y c h je s t p r a w n ą m o ż n o ś c ią o so b iste g o d z ia ła n i a w p ro c e s ie , m o ż n o ś c ią o so b is te g o p r z e d s ię b r a n i a c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h z e s k u t k ie m p rz e w id z ia n y m p r z e z p r a w o . 6 Z d o ln o ść p ro c e s o w a n a le ż y d o d z ie d z in y w a r u n k ó w d o p u s z c z a ln o ś c i p ro c e s u . Z d o ln o ść d o d z ia ł a n ia w p ro c e s ie do w a r u n k ó w ta k i c h n ie n a le ż y . W y w ie ra o n a w p ły w je d y n ie n a w a ż n o ś ć i sku teczn o ść* c z y n n o śc i, k tó r e p o d e jm u je o so b iśc ie d a n y p o d m io t p ro c e s o w y . M o ż n a m ie ć z d o ln o ś ć p ro c e s o w ą , a n ie m ie ć z d o ln o śc i d o o so b iste g o d z ia ł a n ia w p ro c e s ie (p o r. a r t . 56 k .p .k .). Z d o ln o ś ć do c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h n ie w a r u n k u j e z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j. P r z e p is a r t . 57 § 1 k.p.c. o k r e ś la n a g r u n c i e p r o c e s u c y w iln e g o z d o ln o ś ć , k tó r ą w p r o c e s ie k a r n y m n a z y w a m y z d o ln o ś c ią d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h . U ż y c ie w ty m p rz e p is ie n a z w y „ z d o ln o ś ć p ro c e s o w a ” n ie p o w in n o n a s m y lić, is tn i e je b o w ie m w ty m z a k re s ie r ó ż n ic a w te r m in a c h u ż y w a n y c h n a g ru n c ie p ro c e s u c y w iln e g o i k a rn e g o . Z d o ln o ść , k tó r ą w p ro c e s ie k a r n y m n a z y w a m y z d o ln o ś c ią p ro c e s o w ą , w p ro c e s ie c y w iln y m n a z y w a się z d o ln o ś c ią s ą d o w ą .7 T e j z d o ln o ś c i s ą d o w e j b ę d ą c e j o d p o w ie d n ik ie m z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j w p ro c e s ie k a rn y m , p r z e p is y p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o n ie o k r e ś la ją . N ie m a j e d n a k R ad n ej w ą tp liw o ś c i c o d o te g o , że p o s ia d a j ą k a ż d y , k to m a z d o ln o ś ć p r a w n ą . 8 O is tn ie n iu z d o ln o ś c i s ą d o w e j d e c y d u je z a te m z d o ln o ś ć p r a w n a 9, a n ie z d o ln o ś ć d o c z y n n o śc i p r a w n y c h , czy — ty m b a r d z ie j — z d o ln o ś ć d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h . O g ra n ic z e n ie , a n a w e t z u p e ł n y b r a k z d o ln o ś c i d o c z y n n o śc i p r a w n y c h n ie m a ż a d n e g o w p ły w u n a p o s ia d a n ie z d o ln o ś c i s ą d o w e j.
W id z im y w ię c , że z p rz e p is ó w o z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j w p ro c e s ie c y w iln y m , a m ia n o w ic ie z a r t . 57 i n a s t. k .p.c., n ie m o ż n a w y p r o w a d z a ć ż a d n y c h w n io s k ó w co d o z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j w p ro c e s ie k a r n y m , c h o ć b y n a w e t c h o d z iło o zd o ln o ść p ro c e s o w ą w z a k r e s ie p ro c e s u a d h e z y jn e g o . Z d o ln o ść p ro c e s o w a w p ro c e s ie c y w il s S . Ś l i w i ń s k i : P o l s k i p r o c e s k a r n y p r z e d s ą d e m p o w s z e c h n y m — Z a s a d y o g ó ln e . W a r s z a w a 1961, s . 161. 6 T a m ż e , s . 162. 7 P o r . i n t e r e s u j ą c e u w a g i J . N a z i ę b ł y : Z d o l n o ś ć s ą d o w a i p r o c e s o w a w p r o j e k c i e k o d e k s u p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o , „ Z e s z y t y N a u k o w e ” U n i w e r s y t e t u im . A . M i c k i e w i c z a , P o z n a ń 1957, P r a w o V , s . 133—134. F o r . t e ż J . J o d ł o w s k i , W. S i e d l e c k i : P o s t ę p o w a n i e c y w i l n e — C z ę ś ć o g ó ln a , W a r s z a w a 1958, s . 260 i n . N i e k t ó r z y a u t o r z y p r o p o n o w a l i p r z y j ę c i e w p r o c e s i e c y w i l n y m n a z w y u ż y w a n e j w p r o c e s i e k a r n y m , j a k o b a r d z i e j o d p o w i e d n i e j . P o r . w t e j m a t e r i i J . N a z i ę b ł o : j w . , s . 134; E . W a ś k o w s k i : O p r o j e k c i e k o d e k s u p r o c e d u r y c y w i l n e j ( s t r o n y i i c h z a s t ę p c y ) , „ P a l e s t r a ” 1/1929, s. 8; E . I s e r z o n : U w a g i d o p r o j e k t u k o d e k s u p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o P R L , P U C 4/1956, s . 128. s J . J o d ł o w s k i , W. S i e d l e c k i : J w ., s . 261—262. « P o m i j a m w t y m m i e j s c u z a g a d n i e n i e z d o l n o ś c i s ą d o w e j n i e k t ó r y c h p o d m i o t ó w n i e m a j ą c y c h o s o b o w o ś c i p r a w n e j . P o r . w t e j ' m a t e r i i J . N a z i ę b ł o : j w . , s . 139 i n . ; J . J o d ł o w s k i , W . S i e d l e c k i : j w . , s . 263 i n . ; A . W o l t e r : O s o b o w o ś ć p r a w n a J e d n o s t e k b u d ż e t o w y c h , P i P 11/1956, s . 821 i n .
86 W i e s t a t o D a s z k i e w i c z N r 7— 8 (67—68)
n y m i z d o ln o ś ć p ro c e s o w a w p ro c e s ie k a r n y m — to d w a z u p e łn ie ró ż n e p o ję c ia p ro c e s o w e .
2. P o z b a w ie n ie w p ro c e s ie a d h e z y jn y m b ie r n e j z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j o sób, k tó r e choć u k o ń c z y ły 17 la t, n ie o s ią g n ę ły je s z c z e p e łn o le tn o ś c i, m o g ło b y n a s tą p ić a lb o n a p o d s ta w ie p r z e p is ó w p r a w a m a te r ia ln e g o , a lb o n a p o d s ta w ie p rz e p is ó w p r a w a p ro c e s o w e g o .
P r z e p is y c y w iln e g o p r a w a p ro c e s o w e g o n ie w c h o d z ą w g rę , g d y ż n ie r e g u l u ją c n e z d o ln o ś c i s ą d o w e j, b ę d ą c e j o d p o w ie d n ik ie m z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j w p ro c e s ie k a r n y m , w te o r ii zaś i w p r a k t y c e p ro c e s u c y w iln e g o p r z y j m u j e się, ż e zd o ln o ść s ą d o w ą m a k a ż d y , k to p o s ia d a z d o ln o ś ć p r a w n ą , a to z k o le i n ie j e s t u z a le ż n io n e od o s ią g n ię c ia ja k ie g o ś o k r e ś lo n e g o w ie k u . P o z o s t a ją w o b e c te g o d o ro z w a ż e n ia p rz e p is y p ro c e s o w e g o p r a w a k a r n e g o o r a z p r z e p is y m a te r ia ln e g o p r a w a c y w iln e g o . P ie r w s z e p o z b a w ia ją b ie r n e j z d o ln o ś c i w p ro c e s ie a d h e z y jn y m ty lk o ty c h o s k a r ż o n y c h , k tó r z y w c h w ili ro z p o c z ę c ia r o z p r a w y g łó w n e j n ie u k o ń c z y li 17 la t. P o z b a w ie n ie ty c h o s k a r ż o n y c h z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j w p ro c e s ie a d h e z y jn y m n a s t ą p iło z re s z tą n ie w sp o só b b e z p o ś r e d n i, a le p rz e z to , że w tr y b ie p o s tę p o w a n ia , k tó r e m u p o d le g a ją te g o r o d z a j u o s k a r ż e n i, p o w ó d z tw o c y w iln e je s t n ie d o p u s z c z a l n e , o c z y m w y r a ź n ie s ta n o w i a r t . 475 § 1 k . p . k . 10 N a to m ia s t z ż a d n e g o p r z e p is u p r a w a k a r n e g o p ro c e s o w e g o n ie w y n ik a , b y b ie r n e j z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j p o z b a w ie n i b y l i — ze w z g lę d u n a w ie k — je s z c z e in n i o s k a r ż e n i. O d n o s i się to w p e łn i ta k ż e do m a ło le tn ic h , k tó r z y n i e o s ią g n ę li p e łn o le tn o ś c i.
J e ś li c h o d z i o m a t e r i a ln e p r a w o c y w iln e , k tó r e r ó w n ie ż m o g ło b y s ta n o w ić p o d s ta w ę d o o m ó w ie n ia o s k a r ż o n e m u p o n iż e j 18 l a t b i e r n e j z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j w z a k r e s ie p r o c e s u a d h e z y jn e g o , to t u t a j tw ie r d z e n ie o ib ra k u z d o ln o śc i p ro c e s o w e j ty c h o s k a r ż o n y c h b y ło b y s łu s z n e t y l k o w ó w c z a s , g d y b y o s k a r ż e n i ci w ogóle n ie m o g li o d p o w ia d a ć c y w iln ie z a p o p e łn io n e p r z e z s i e b ie p r z e s tę p s tw a . T e m u je d n a k p rz e c z ą p r z e p is y , n a ja k i c h o p a r t a je s t o d p o w ie d z ia ln o ś ć m a j ą tk o w a w p r a w ie c y w iln y m z t y t u ł u c z y n ó w n ie d o z w o lo n y c h . N ie t y l k o m a ło le tn i, k tó r z y u k o ń c z y li 17 la t , a le ta k ż e n ie le tn i, k tó r z y w ie k u te g o je s z c z e n ie o s ią g n ę li, m o g ą o d p o w ia d a ć c y w iln ie z a s w o je c z y n y ( a r t. 134, 138 § 1 i 142 k .z.).11 W ię c e j n a w e t, g d y c h o d z i o sp ra w c ó w , k tó r z y u k o ń c z y li 17 la t, to r a c z e j z r e g u ł y m o ż n a p r z y p is a ć im w in ę n a r ó w n i z o s o b a m i p e łn o le tn im i.12 T a k w ię c r ó w n ie ż m a te r i a ln e p r a w o c y w iln e n ie d a j e p o d s ta w y d o p r z y j ę c ia tw ie r d z e n ia , że m a ł o le t n i w y s tę p u ją c y w p ro c e s ie 10 D o t y c z y t o r ó w n i e ż s y t u a c j i , k i e d y s p r a w ę n i e l e t n i e g o p r z e k a z a n o s ą d o w i z w y k ł e m u , g d y ż w ó w c z a s s ą d z w y k ł y o r z e k a z z a c h o w a n i e m p r z e p i s ó w r a z d z . I I k s i ę g i X I ( p o r . a r t . 479 § 2 k . p .k . ) . S z e r z e j p is z ę o t y m w p r a c y o p r o c e s i e a d h e z y j n y m ( p o r . W . D a s z k i e w i c z : j w ., s . 71—72). 11 P o r . J . N a m i t k i e w i c z : K o d e k s z o b o w i ą z a ń — K o m e n t a r z d l a p r a k t y k i , Ł ó d ź 1949, t . I , s . 222; J . K o r z o n e k , I . R o s e n b l t i t h : K o d e k s z o b o w i ą z a ń — K o m e n t a r z , K r a k ó w 1936, t . 1, s . 341 o r a z 358—359; L o n g c h a m p s d e B e r i e r : Z o b o w i ą z a n i a , P o z n a ń 1948, s . 246; L . D o m a ń s k i : I n s t y t u c j e k o d e k s u z o b o w i ą z a ń ( K o m e n t a r z t e o r e t y c z n o - - p r a k t y c z n y ) — C z ę ś ć o g ó l n a , W a r s z a w a 1936, s . 662; Z . K . N o w a k o w s k i : O d p o w i e d z i a l n o ś ć z a c u d z e c z y n y w e d ł u g k o d e k s u z o b o w i ą z a ń , P o z n a ń 1948, s . 81—82. L o n g c h a m p s d e B e r i e r p i s z e w y r a n i e , ż e „ K . z . (...) n i e s t a w i a ż a d n e j s t a ł e j g r a n i c y w i e k u , o d k t ó r e j d o p i e r o z a c z y n a ł a b y s i ę o d p o w i e d z i a l n o ś ć m a ł o l e t n i c h n a z a s a d z i e w i n y . Z a l e ż y w i ę c o d o c e n y s ę d z i e g o 1 w ł a ś c i w o ś c i k o n k r e t n e g o p r z y p a d k u , c z y m o ż n a ( n i e l e t n i e m u p r z y p i s a ć w i n ę a r t . 142. M o ż e b y ć d z i e c k o 1 0 - le tn ie t a k r o z w i n i ę t e , ż e s ę d z i a p r z y p i s z e m u w i n ę i o d w r o t n i e — w s t o s u n k u d o o s o b y 1 5 - le tn ie j s ę d z i a m o ż e z a j ą ć s t a n o w i s k o , ż e r o z w ó j j e j u m y s ł o w y j e s t t a k s p ó ź n i o n y , iż w i n y j e j p r z y p i s a ć n i e m o ż n a ” . 12 P o r . Z . K . N o w a k o w s k i : j w . , s . 81—82.
N r 7— 8 (67—68) M ałoletni p o zw a n i w p rocesie a d h e z y jn y m 87
m ię d z y 17 a 18 r o k ie m ż y c ia n ie p o s i a d a ją b ie r n e j z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j w te j s f e rz e p ro c e s u k a rn e g o , k tó r a z w ią z a n a je s t z d o c h o d z e n ie m ro s z c z e ń m a ją tk o w y c h .13
3. N ie m o ż n o ś ć p o z y w a n ia w p ro c e s ie a d h e z y jn y m m a ło le tn ic h , k tó r z y u k o ń c z y li 17 la t , a le n ie o s ią g n ę li jesz c z e 18 la t , m o g ła b y w y n ik a ć p o n a d to z b r a k u p ro c e so w y c h m o ż liw o śc i r e a liz o w a n ia w s t o s u n k u d o ty c h osób p r a w s tr o n y p o z w a n e j. M ie lib y ś m y w ó w c z a s d o c z y n ie n ia z w y p a d k ie m p o d o b n y m d o s y tu a c ji, g d y ch o d z i o o s o b y tr z e c ie o d p o w ie d z ia ln e c y w iln ie z a c z y n y o s k a r ż o n y c h ; a n i p r a w o p ro c e sowe', a n i c y w iln e p r a w o m a te r ia ln e n ie p o z b a w ia t y c h o só b b ie r n e j z d o ln o ś c i p r o c e so w e j w d z ie d z in ie p ro c e s u a d h e z y jn e g o , a m im o to p r z y jm u je m y , iż n i e . m o g ą on e b y ć p o z y w a n e w ty m p ro c e s ie . C z y n im y t a k ty l k o -d lateg o , że n ie p o tr a f im y u p la s o w a ć ic h s ta n o w is k a w p ro c e s ie k a r n y m .14 T u ta j je d n a k s y t u a c ja t a k a w g rę n ie w c h o d z i. S tw ie r d z e n ie , że zd o ln o ść d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h o s k a r ż o n e g o ja k o p o z w a n e g o w p r o c e s ie a d h e z y jn y m u s ta la się w e d łu g p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o , n i e p o w in n o b y n a jm n ie j p ro w a d z ić do n e g a c ji z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j u ty c h o s k a r ż o n y c h , k tó r z y n ie u k o ń c z y li 18 la t . C o n a jw y ż e j n a le ż a ło b y w ta k i m w y p a d k u się g n ą ć d o p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia c y w iln e g o o u s ta w o w y m z a s tę p s tw ie s tro n y n ie m a ją c e j z d o ln o ś c i d o d z ia ła n ia w p ro c e s ie i p rz y ją ć , że w ó w c z a s o s o b a m a ło l e t n ia p o w in n a b y ć z a s tą p io n a p rz e z u s ta w o w e g o p r z e d s ta w ic ie la s tr o n y , d z ia ła ją c e g o n a p o d s ta w ie p rz e p is ó w k.p .c. T a k ie r o z w ią z a n ie b y ło b y w ła ś n ie r o z w ią z a n ie m k o n s e k w e n tn y m , a le , j a k z o b aczy m y , n a w e t s ię g a n ie d o ta k ie g o ro z w ią z a n ia n ie je s t p o tr z e b n e .
P rz e p is y k .p .c . m o g ą b y ć s to s o w a n e w p ro c e s ie a d h e z y jn y m ty lk o w d ro d z e a n a lo g ii (p o r. a r t . 1 k .p.k.), a n a lo g ią z a ś n a le ż y p o s łu g iw a ć się ty lk o w te d y , g dy is tn ie je l u k a w u s ta w ie . O ta k ie j lu c e n ie m o ż e b y ć t u t a j m o w y . N a s z p ro c e s k a r n y n ie z n a o g r a n ic z e n ia o s k a r ż o n e g o w z d o ln o ś c i d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h ze w z g lę d u n a je g o w ie k . N ie z n a ta k ie g o o g r a n ic z e n ia a n i w z a k re s ie ś c ig a n ia k a rn e g o , a n i w z a k re s ie c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h p o d e jm o w a n y c h w z w ią z k u z k w e s tią o d p o w ie d z ia ln o ś c i c y w iln e j.15 Z r e s z tą w p ro c e s ie a d h e z y jn y m o d d z ie le n ie c z y n n o śc i p o d e jm o w a n y c h w s fe rz e ś c ig a n ia k a r n e g o o d c z y n n o śc i z w ią z a n y c h z p o w ó d z tw e m c y w iln y m n i e z a w s z e je s t m o żliw e, z w ła sz c z a g d y w g rę w c h o d z ą c z y n n o śc i o b r o n y p o d e jm o w a n e p rz e z o s k a rż o n e g o . C o p r a w d a n ie k tó r e p rz e p is y p o s tę p o w a n ia k a r n e g o {m am t u n a m y ś li p rz e d e w s z y s tk im a r t . 77 i 3.62 k .p .k .) p r z e w id u ją , ż e w r a z i e n ie p e łn o le tn o ś c i lu b u b e z w ła s n o w o ln ie n ia o sk a rż o n e g o c z y n n o śc i p ro c e s o w e o k re ś lo n e w ty c h p rz e p is a c h m o g ą b y ć d o k o n a n e ta k ż e p rz e z w y m ie n io n e w u s ta w ie o so b y , n p . p rz e z o jc a , m a tk ę , 1.1 P o m i j a m t u p r z e p i s , w m y ś l k t ó r e g o , g d y p o s z k o d o w a n y n i e m o ż e u z y s k a ć n a p r a w i e n i a s z k o d y o d o s ó b o b o w i ą z a n y c h d o n a d z o r u , o b o w i ą z e k c a ł k o w i t e g o l u b c z ę ś c i o w e g o o d s z k o d o w a n i a m o ż e b y ć w ł o ż o n y n a s a m e g o s p r a w c ę (m i m o b r a k u m o ż l i w o ś c i p r z y p i s a n i a m u w i n y ) , j e ż e l i z o k o l i c z n o ś c i , a z w ł a s z c z a z e s t a n u m a j ą t k o w e g o p o s z k o d o w a n e g o i s p r a w c y w y n i k a , ż e o d p o w i a d a t o w z g l ę d o m s ł u s z n o ś c i ( a r t . 143 k i ) . C o p r a w d a w p r o c e s i e a d h e z y j n y m n i e m o ż n a z a s ą d z i ć o d s z k o d o w a n i a n a p o d s t a w i e t e g o p r z e p i s u , a l b o w i e m w r a z i e n i e m o ż n o ś c i p r z y p i s a n i a o s k a r ż o n e m u w i n y (w p r a w i e c y w i l n y m tz w . w i n y s u b i e k t y w n e j ) p o w ó d z t w o c y w i l n e m u s i b y ć p o z o s t a w i a n e b e z r o z p o z n a n i a ( a r t . 332 k . p .k . ) , j e d n a k ż e p r z e p i s t e n s t a n o w i d o d a t k o w y e l e m e n t w s k a z u j ą c y n a to , ż e z p u n k t u w i d z e n i a m a t e r i a l n e g o p r a w a c y w i l n e g o o s o b y , k t ó r e n i e u k o ń c z y ł y 18 l a t , m o g ą b y ć z o b o w i ą z a n e d o n a p r a w i e n i a s z k o d y w y r z ą d z o n e j w z w i ą z k u z p o p e ł n i o n y m p r z e z n i e c z y n e m n i e d o z w o l o n y m , i ł S . Ś l i w i ń s k i : j w ., s. 187—188. S t w i e r d z e n i e t o d o t y c z y o fc z y w iśc ie c z y n n o ś c i o c h a r a k t e r z e w y ł ą c z n i e p r o c e s o w y m . W y j ą t k i e m o d t e g o b y ł y b y c z y n n o ś c i p o d e j m o w a n e w r a m a c h p r o c e s u , w i ą ż ą c e s i ę j e d n a k z d y s p o n o w a n i e m p r a w a m i m a t e r i a l n y m i . C z y n n o ś c i ą t a k ą j e s t n p . u g o d a , j a k a m o ż e b y ć z a w a r t a w t o k u p r o c e s u a d h e z y j n e g o .
88 W i e s ł a w D a s z k i e w i c z N r 7—8 (67—68)
o p ie k u n a itd . J e ś l i c h o d z i o p o s tę p o w a n ie p rz e c iw k o n ie le tn im , t o u s t a w a id z ie je s z c z e d a le j i w airt. 486 § 1 k .p .k . s ta n o w i, ż e n a r o z p r a w ę n a le ż y w e z w a ć r o d z i c ó w lu b o p ie k u n ó w n ie le tn ie g o , je ż e li d o rę c z e n ie w e z w a ń n i e j e s t p o łą c z o n e ze s z c z e g ó ln y m i tr u d n o ś c ia m i, p r z y czy m o so b o m ty m p r z y s łu g u je p r a w o s k ła d a n ia w y j a ś n ie ń i w n io s k ó w . U p r a w n i e n ia ty c h o só b n i e u s z c z u p la ją j e d n a k p r a w sa m e g o o sk a rż o n e g o . O s o b y t e d z i a ł a j ą b o w ie m n a z a s a d z ie p o m o c n ic tw a p ro c e s o w e g o . N ie
są o n e w ię c a n i s tr o n a m i p ro c e s u , a n i u s ta w o w y m i p r z e d s ta w ic ie la m i o s k a r ż o n e
g o.“ J a k o p o m o c n ic y p ro c e s o w i d o p o m a g a ją o n i sw o im d z ia ła n ie m je d y n ie o s k a r ż o n e m u , a ic h u d z ia ł w p ro c e s ie n ie p o z b a w ia te g o o s ta tn ie g o m o ż liw o śc i s a m o d z ie ln e g o d z ia ła n ia , m im o że n ie p e łn o le tn i n ie m o ż e sp rz e c iw ić się w y b r a n iu o b r o ń c y w m y ś l a r t . 77 a n i o d w o ła ć u s ta n o w io n e g o w t e n s p o s ó b o b ro ń c y o r a z n ie m o ż e c o fn ą ć r e w iz j i z a ło ż o n e j p r z e z o s o b y w y m ie n io n e w a r t . 362 (a rg . z a r t . 364 § 1),
a w y ja ś n ie n ia i w n io s k i s k ła d a n e p rz e z p o m o c n ik a w m y ś l a r t. 486 n ie s ą z a le ż n e
o d z g o d y n ie le tn ie g o i n ie m o g ą b y ć p r z e z n ie g o o d w o ła n e .11 P r o b le m z d o ln o ś c i do c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h o s k a r ż o n y c h n ie p e łn o le tn ic h , n a w e t g d y s ą o n i n ie le tn im i p o n iż e j 17 la t , k s z t a ł t u j e się w ię c in a c z e j n iż p r o b l e m z d o ln o ś c i d o c z y n n o śc i p r o c e so w y c h osób p o s z k o d o w a n y c h p r z e s tę p s tw e m (tj. o s k a r ż y c ie la p ry w a tn e g o , p o w o d a c y w iln e g o ). N a w e t o s k a r ż o n y , k tó r y n ie u k o ń c z y ł l a t 17, m a p e łn ą zd o ln o ść d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h (do o s o b is te g o d z ia ła n ia w p ro c e s ie ). N ie m a te ż p o w o d u , a b y się g a ć t u d o a n a lo g ii z a r t . 58 i n a s t. k.p.c., p o d o b n ie j a k n ie m a p o tr z e b y s ię g a n ia w ty m w y p a d k u do a n a lo g ii z a r t . 56 i 57 k .p .k ., k tó r e to p rz e p is y , j a k w ie m y , d o ty c z ą z d o ln o ś c i d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h o só b p o k rz y w d z o n y c h p r z e s tę p s tw e m . 4. S k o ro n ie z n a jd u je u z a s a d n ie n ia p o g lą d , w m y ś l k tó r e g o o s k a r ż o n y p rz e d u k o ń c z e n ie m 18 l a t n ie m a w p ro c e s ie a d h e z y jn y m b ie r n e j z d o ln o śc i p ro c e s o w e j, t o ty m b a r d z i e j t r z e b a o d rz u c ić tw ie r d z e n ie , że n ie m a o n w ty m p ro c e s ie z d o ln o ś c i d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h . W p ro c e s ie k a r n y m n a w e t t e o so b y , k tó r e n i e m a j ą z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j, n ie są je s z c z e p rz e z to p o z b a w io n e z d o ln o śc i d o d z ia ła n ia w p ro c e s ie . Ś liw iń s k i p o d a je p r z y k ła d z n ie le tn im , k tó r y n ie u k o ń c z y ł l a t 13,
a k tó r e m u w y to c z o n o p ro c e s k a r n y m a ją c y n a c e lu w y m ie rz e n ie k a r y , i p isze, że
je ż e li ta k i e m u n ie le tn ie m u w y to c z o n o t a k i p ro c e s , to c h o c ia ż n ie m a o n z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j (n ie m o ż e o n w ta k i m p ro c e s ie b y ć s t r o n ą o s k a r ż o n ą ), je d n a k ż e n ie m o ż n a m u o d m ó w ić p r a w a d o o s o b iste g o d z ia ła n ia w p ro c e s ie p o to , b y m ó g ł u d o w o d n ić , w ja k i m j e s t w ie k u , a ty m sa m y m d o p ro w a d z ić d o z w o ln ie n ia się o d o d p o w ie d z ia ln o ś c i k a r n e j . P o d o b n ie m a się rz e c z z tz w . c y w iln ie o d p o w ie d z ia ln y m , p r z e c iw k o k tó r e m u s k ie r o w a n o p o w ó d z tw o m im o n ie m o ż n o ś c i d o c h o d z e n ia w p ro c e s ie a d h e z y jn y m p o d n o s z o n y c h p rz e c iw k o n ie m u ro s z c z e ń . R ó w n ie ż ta k ie m u p o z w a n e m u n ie m o ż n a b y b y ło o d m ó w ić p r a w a d o o so b is te g o d z ia ła n ia w p ro c e s ie , a b y m ó g ł on się b r o n ić p rz e c iw k o n ie d o p u s z c z a ln e m u p o w ó d z tw u .18
T o sa m o d o ty c z y n ie le tn ie g o , p r z e c iw k o k tó r e m u w y to c z o n o p o w ó d z tw o a d h e - z y jn e n ie d o p u s z c z a ln e ze w z g lę d u n a a r t . 475 § 1 k .p .k . T a k i o s k a r ż o n y te ż m oże p o d e jm o w a ć o s o b iś c ie o d p o w ie d n ie c z y n n o śc i s k ie r o w a n e n a o b r o n ę p rz e d d z i a ła n ie m p o w o d a n ie u p ra w n io n e g o do w y s tę p o w a n ia w d a n y m p ro c e s ie . S ta n o w is k o p rz e c iw n e p ro w a d z iło b y do n ie s łu s z n e g o p o z b a w ie n ia o s k a r ż o n e g o m o ż liw o śc i o b r o
-P o r . S . Ś l i w i ń s k i : j w ., s. 197. T a m ż e , s . 217—218.
i« P o r . S . Ś l i w i ń s k i : j w . , s. 162. P o r . t e ż w y r o k S .N . z 19.XII.1930 г . I I 1 К Ш в /з о (Z b . O . 226/1931).
j j r 7 g (67— 68) M ałoletni pozw a n i w p rocesie a d h e z y jn y m 89 ny, g d y b y n p . w w y n ik u p o m y łk i d o p u s z c z o n o w p ro c e s ie ta k ie , w is to c ie rz e c z y n ie d o p u s z c z a ln e p o w ó d z tw o a d h e z y jn e . S k o ro z a ś n ie m o ż n a o d m ó w ić p r a w a do sa m o d z ie ln e g o d z ia ła n ia w p ro c e s ie o s k a r ż o n e m u , k tó r y n ie u k o ń c z y ł, 17 la t, to — rz e c z o c z y w is ta — ty m b a r d z ie j n ie m o ż n a o d m ó w ić m o ż liw o śc i p o d e jm o w a n ia a k tó w p ro c e s o w y c h t a k i e m u o s k a r ż o n e m u , k tó r y u k o ń c z y ł ju ż 17 la t , c h o c ia ż n ie o s ią g n ą ł je s z c z e 18 la t. II I N a m a r g in e s ie n in ie js z y c h u w a g w y p a d a je s z c z e p o w ie d z ie ć k il k a słó w o w s p o m n ia n e j u c h w a le S .N . z d n . 25.X II.1962 r . U c h w a ła ta n ie z a p a d ła w z w ią z k u z k w e s tią z d o ln o ś c i p ro c e s o w e j lu b z d o ln o ś c i d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h , lecz w z w ią z k u z z a g a d n ie n ie m u s ta la n ia w y s o k o ś c i sz k o d y , g d y m im o w y s iłk ó w d o k ła d n e i ś c is łe w y k a z a n ie te jż e s z k o d y je s t n ie m o ż liw e lu b w y so c e u tr u d n io n e . W sz c z e g ó ln o śc i c h o d z iło w te j u c h w a le o m o ż liw o ść z a s to s o w a n ia a r t . 330 k .p .c .19 M o ż n a je d n a k z a s ta n o w ić się n a d ty m , czy w y p o w ie d z ia n a w t e j u c h w a le m y ś l, a m ia n o w ic ie to , że p r z y w y d a w a n i u o rz e c z e n ia n a p o d s ta w ie a r t . 3311 k .p .k . m o ż n a sto s o w a ć p o s iłk o w o r e g u ł y p ro c e s u c y w iln e g o , n i e o d n o s i się ta k ż e d o p ro b le m u zd o ln o ś c i p ro c e s o w e j i z d o ln o ś c i d o c z y n n o śc i p ro c e s o w y c h , p o d e jm o w a n y c h w ty m z a k re s ie . J e ś li c h o d z i o z d o ln o ś ć d o c z y n n o ś c i p ro c e s o w y c h , to s p r a w a p r z e d s ta w ia się z u p e łn ie p ro s to . N ie m o ż n a o d m ó w ić o s k a r ż o n e m u z d o ln o ś c i do d z ia ł a n ia w p r o cesie w z a k r e s ie w y z n a c z o n y m p rz e z a r t . 3311 k .p .k ., c h o ć b y p r a w id ło w e z a s ą d z e n ie o d s z k o d o w a n ia od n ie g o n a p o d s ta w ie p r z e p is ó w te g o a r t y k u ł u w o g ó le n ie b y ło m o ż liw e . W ie k o s k a r ż o n e g o n ie m o ż e t u b o w ie m o d g ry w a ć ż a d n e j ro li. P e w n a w ą tp liw o ś ć m o ż e n a to m ia s t p o w s ta ć n a t l e w y w o d ó w p ro f . P a p ie r k o w s k ie g o , g d y w k r a c z a m y w p r o b le m d o p u s z c z a ln o ś c i z a s ą d z e n ia ta k ie g o o d s z k o d o w a n ia o d osoby, k tó r a n ie o s ią g n ę ła je s z c z e p e łn o le tn o ś c i. N ie o d n o s i s ię t o b y n a jm n ie j d o o só b o d p o w ia d a ją c y c h w p o s tę p o w a n iu p rz e c iw k o n ie le tn im , g d y ż w ty m p o s tę p o w a n iu s to s o w a n ie a r t . 3 3 1 1 § 1 lu b 2 k .p .k . j e s t w y r a ź n ie z a k a z a n e (§ 4 a r t . 331 *). C h o d z i r a c z e j o o so b y , k tó r e w c h w ili ro z p o c z ę c ia r o z p r a w y g łó w n e j u k o ń c z y ły 17 la t, ale n a le ż ą d o k a te g o r ii m a ło le tn ic h .
O tó ż g d y b y się z a a k c e p to w a ło s ta n o w is k o p ro f . P a p ie r k o w s k ie g o co d o n ie m o ż n o śc i p o z y w a n ia m a ło le tn ic h w p ro c e s ie a d h e z y jn y m , to n a le ż a ło b y p rz y ją ć , że od o s k a rż o n y c h p o n iż e j 18 l a t n ie m o ż n a z a są d z ić o d s z k o d o w a n ia n a p o d s ta w ie a r t. 3311 k .p .k . W y n ik a ło b y to z s a m e g o c h a r a k t e r u t r y b u z a s ą d z e n ia o d s z k o d o w a n ia p rz e w id z ia n e g o w ty m a r t y k u le . W ia d o m o p rz e c ie ż , że tr y b te n j e s t tr y b e m s u b - s y d ia r n y m w s to s u n k u do p ro c e s u a d h e z y jn e g o , to c z ą c e g o się n a p o d s ta w ie p o w ó d z tw a c y w iln e g o (arg. a fo r tio ri).
T e n p o g lą d n a le ż y je d n a k o d rz u c ić . T w ie rd z e n ie o n ie d o p u s z c z a ln o ś c i p o w ó d z tw a a d h e z y jn e g o p rz e c iw k o m a ło le tn im n ie d a s ię u tr z y m a ć w ś w ie tle o b o w ią z u ją c y c h p rz e p is ó w p o s tę p o w a n ia k a rn e g o . Z d r u g ie j s tr o n y m a ło le tn i m o że n a p o d s ta w ie p r a w a c y w iln e g o o d p o w ia d a ć w p e łn i za sz k o d ę w y rz ą d z o n ą c z y n e m n ie
d o z w o lo n y m . W re s z c ie z a rt. 3 3 1 1 § 4 k .p .k . (arg. a co n tr a r io ) w y n ik a , że je d y n ie w s to s u n k u d o n ie le tn ie g o , k tó r y n ie u k o ń c z y ł 17 l a t (liczy się c h w ila ro z p o c z ę c ia r o z p r a w y g łó w n e j), n ie m o ż n a o rz e k a ć o o d s z k o d o w a n iu , p o d o b n ie z re s z tą j a k n ie m o ż n a w s t o s u n k u d o ta k ie g o n ie le tn ie g o o rz e k a ć o o d s z k o d o w a n iu n a p o d s ta w ie p o w ó d z tw a a d h e z y jn e g o .
